Maatstaf. Jaargang 41

[p. 62]

Igor Cornelissen
Onze man in Peking

Zeker gemeten in pagina's druk aan hem gewijd moet Henk Sneevliet (1883-1942) gerekend worden tot Nederlands bekendste socialisten. Wellicht dat alleen Troelstra, Drees en Den Uyl hem in boeklengte nog slaan. Zeker als het de wetenschappelijke merites van de publikaties betreft, staat Sneevliet boven aan de lijst. Vreemd maar wel verklaarbaar. Curieus ook omdat Drees en Den Uyl (ik zou ook andere namen kunnen noemen) duidelijk exponenten waren van het meerderheidssocialisme dat over invloed en macht beschikte; zij waren vertegenwoordigers van de gouvernementele richting; de alom gerespecteerde stroming met wethouders, kamerleden, burgemeesters en, wanneer het de bourgeoisie eindelijk zo uitkwam, ministersposten. Sneevliet behoorde als adept van de dichteres Henriëtte Roland Holst van het begin af aan tot de marxistische stroming. In 1909 wordt hij, nog maar zesentwintig jaar oud, gekozen tot voorzitter van de vakbond van spoor- en tramwegpersoneel. Hij is dan duidelijk een van de coming men in de arbeidersbeweging. Ook Troelstra zag hem zo. Met diezelfde Troelstra zou hij echter twee jaar later een snerpend conflict krijgen over een internationale zeeliedenstaking die Sneevliet gesteund wilde zien. Het diep-principiële geschil maakte een einde aan Sneevliets veelbelovende loopbaan in Nederland. Hij vertrok naar Nederlandsch-Indië, stortte zich daar in de rudimentaire socialistische beweging, werd er uitgewezen na een geruchtmakend proces (hij had de revolutie in Rusland aangeprezen) waarin hij zijn verdediging naar goed revolutionair gebruik hanteerde voor een vlammende aanval op het koloniale regime en kwam terug naar Nederland dat hem te klein bleek. Hij was niet de enige die zich na de omwenteling van oktober 1917 in Rusland aan de zijde van de bolsjewiki schaarde. Het moment van de wereldrevolutie leek aangebroken.

De in het katholieke Den Bosch aan de grenzen van de armoede opgegroeide zoon van een sigarenmaker kon een hbs aflopen. De pastoor moest hem herhaaldelijk berispen wegens verzaken van zijn kerkelijke plichten en de schooldirecteur constateerde al vroeg: ‘Gij zijt hier een rotte appel in de mand.’ Een wat vreemde eend in de bijt bleef hij. Een charmant Limburgs nichtje vertelde mij nog niet zo lang geleden dat het tot voor kort geen bon ton was om in het katholieke milieu al te lovend over ‘oom Henk’ te spreken. Daar, in het achterlijkste deel van Nederland, gold hij altijd nog als een gevaarlijke oproerkraaier die God nog gebod erkende. Het nichtje zelve oordeelde inmiddels ruimdenkender. In oom Henks amoureuze avonturen was ze zeer geïnteresseerd.

In de Communistische Partij Holland werd hij na zijn Indische periode niet echt met open armen ontvangen. Het was niet de enige reden dat hij een geheime opdracht van de Communistische Internationale aanvaardde om in China de revolutionaire beweging op gang te brengen. Hij gold inmiddels als een door de praktijk geschoolde kenner van het koloniale vraagstuk. Lenin had een hoge pet van hem op. In feite was Sneevliets opdracht in 1920 nog iets ruimer: de Hollander moest ook poolshoogte nemen in Japan, Korea, Nederlands Oost-Indië (waar hij dus

[p. 63]

niet eens meer mocht komen) en, het ligt allemaal in dezelfde richting moet men in Moskou hebben gedacht, de Filippijnen.

Na zijn kortstondige Chinese avontuur kwam Sneevliet naar Nederland terug. Was zijn verblijf een succes? In ‘de beweging’ gold hij als de oprichter, althans de wegbereider, van zowel de communistische partij van Indonesië als die van China. Hij had zelfs de latere alleenheerser Mao Tse-toeng ontmoet. Dat laatste viel al wel op te maken uit de gesprekken die de Amerikaanse schrijver Edgar Snow in de jaren dertig had met Mao, die de naam liet vallen van een zekere Ma Ling. Slechts insiders wisten dat Sneevliet zich tijdens zijn illegale Chinese periode behalve van de schuilnamen Andresen, Mander, Sentot, Mr. Simons, Martin Ivanovich Bergman en Joh. van Son ook van de schuilnaam Maring bediende. Het is dus nog waar ook dat de Chinezen moeite hebben met het uitspreken van de r.

In 1953 schreef M. Perthus (ook al weer een schuilnaam), een vroegere bewonderaar en volgeling van Sneevliet, al het gedenkboek Voor vrijheid en socialisme. Daarin was ook aandacht besteed aan Sneevliets medestrijders die met hem op zondag 12 april 1942 bij Amersfoort door een Duits executiepeloton werden doodgeschoten.

In 1976 verscheen ervan dezelfde schrijver een uitvoerige biografie over Sneevliet. Het werd een met veel liefde en inspanning geschreven maar weinig kritisch boek. Perthus, een oud-Spanjestrijder die in werkelijkheid Piet van 't Hart heette en chef was van het redactiearchief van Het Parool, was een van de laatste overlevende strijdmakkers van Sneevliet. Het is verbazingwekkend om te zien hoeveel mensen zich met Sneevliet bezighielden. Fritjof Tichelman schreef een politieke biografie, Sal Santen noteerde zijn zeer persoonlijke en ook dramatische herinneringen aan zijn schoonvader, terwijl Wim Bot de laatste illegale periode van de groep-Sneevliet tijdens de Duitse bezetting uitploos. Ook is er iemand bezig zijn Bossche jeugdjaren in kaart te brengen. Dan was er verder aandacht voor Nederlands meest uitdagende revolutionair-socialist in de diverse memoire-literatuur. Jacques de Kadt schetste hem bij voorbeeld levendig en eerlijk maar weinig mild met zijn spontaniteit en Brabantse bonhommie in het nerveuze Moskouse hotel Lux, in de jaren twintig vaste verblijfplaats van buitenlandse afgevaardigden en functionarissen van de Communistische Internationale. Ik zelf stuitte uitgebreid op Sneevliet bij een onderzoek naar de Nederlandse spionnen die in de jaren twintig en dertig voor Moskou werkten. Ik maakte toen via vele gesprekken kennis met een zeer menselijke Sneevliet: emotioneel, womanizer, offervaardig, kordaat, prikkelbaar, hulpeloos want zich bewust van het isolement waarin hij voor 1940 al raakte. En altijd bereid tot het uiterste te gaan. Die laatste eigenschap erkenden ook zijn tegenstanders. Het Maleise Berani Karena Benar (Dapper zijn omdat het goed is) maakte hij tot zijn lijfspreuk.

Sneevliet was vooral een pragmaticus, geen theoreticus. Een doeër in het tijdperk dat het socialisme een levende beweging was en ervan uit werd gegaan dat er een wereld veranderd moest en zou worden. Daarvoor werden offers gebracht die ver uitgingen boven een maandelijkse contributie, het uitventen van opruiende lectuur of het schrijven van felle en dus beledigende artikelen waarin de tegenstander de kogel, of, mildere variant, de mestvaalt van de geschiedenis der arbeidersbeweging in het vooruitzicht werd gesteld.

Eindelijk is dan nu ook Sneevliets Chinese periode uit de doeken gedaan. Toen Perthus' biografie in 1976 verscheen, kon men in een voetnoot de wat bittere klacht lezen dat de schrijver geen gebruik mocht maken van de Chinese afdeling van het in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis bewaarde Sneevliet-archief. Het Amsterdamse iisg kocht dit archief in 1965, waarbij als voorwaarde werd gesteld dat de documenten en brieven van Sneevliet op een wetenschappelijke manier moesten worden uitgegeven.

[p. 64]

Dezelfde voorwaarde gold de uitgebreide correspondentie tussen Sneevliet en Henriëtte Roland Holst die, hoezeer ze ook uit elkaar groeiden, een grote bewondering en genegenheid voor elkaar bleven koesteren. Deze bronnenpublikatie is nu persklaar maar wacht op een subsidie.

Al die publikaties over en aandacht voor Sneevliet zijn wel verklaarbaar. Hij is tenslotte de enige Nederlandse socialist die internationaal een belangrijke rol speelde gedurende een reeks van jaren. Dat Troelstra en Drees vanuit hun graf op succes en Nachwuchs kunnen wijzen doet niet ter zake. Hun navolgers zijn noodgedwongen ondanks permanente stemverheffing saai. Rottenberg roept en kraait maar iedereen weet dat hij hooguit het leven van een al lang versteende beweging een weinig kan rekken. Niemand gelooft meer in een socialistische beweging. Felix Rottenberg en zijn eveneens ruim gesalarieerde secundant al helemaal niet. Sneevliet was een levendige man wars van routine maar niet geheel vrij van sectarische trekken. Hij ging door, tegen de stroom in, desnoods met de moed der wanhoop. Dat maakt hem voor de geschiedschrijving tegelijkertijd interessant en groot.

Enkele jaren geleden verscheen de eerste bronnenpublikatie over Sneevliet in Indië. Dr. Fritjof Tichelman, sinds zijn studentenjaren vertrouwd met en bewonderaar van het tegendraadse werk van de Bossenaar op Java, bezorgde een schitterende bronnenpublikatie. Begin dit jaar kwam van hem en Emile Schwidder bij het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde een geannoteerde heruitgave uit van Het proces Sneevliet 1917. Sneevliet werd aangeklaagd wegens een in maart 1917 geschreven artikel in het Semarangse dagblad De Indiër waarin hij enthousiast over de Februarirevolutie in Rusland schreef. Men beschuldigde hem van opruiing. Sneevliet ging in dat proces ver. Hij provoceerde en blééf in de aanval. Hij verlangde, zei hij over de hoofden van zijn rechters heen tegen de Indonesische massa's, naar een nieuwe Dipo Negoro, de volksheld die eens het volk had aangevoerd tegen zijn onderdrukkers. Een nieuwe Dipo Negoro zou zijn volk aanvoeren zoals in 1917 was gebeurd tijdens de omverwerping van het tsaristische regime. Sneevliet wist dat hij als blanda die Dipo Negoro niet kon zijn. Sneevliets uren durende verdediging was vooral een aanval op het koloniale stelsel. Hij sneed alles aan: het cultuurstelsel, de drukpersvrijheid in Indië, de levensstijl van de Javaan, de financiële politiek der regering en wat al niet. Er moet verzet komen, sprak hij, op straffe van te verzinken tot de toestand van het Chinese koeliedom. Sneevliet kon heerlijk fel zijn. ‘Over de noodzakelijkheid van moed mag niet gezwegen worden,’ zei hij voor zijn rechters. ‘Daar kan zelfs het kapitalisme niet over zwijgen, als het droomt van zijn koloniale legers, waarmee zijn kostbaar bezit verdedigd moet worden.’ Er zou, profeteerde hij, verzet komen samen met de massa van het Europese proletariaat tegen dezelfde vijand. Sneevliet kon toen nog niet weten dat hij niet lang daarna als ‘agent’ van Moskou naar China uitgezonden zou worden om daar de plaatselijke slaven uit hun koeliedom te bevrijden. Een missie die weinig succes had.

De Engelse sinoloog maar ook Nederlands sprekende en lezende Tony Saich is uiteindelijk de man geworden die het omvangrijke China-archief uitgaf. In twee delen The Origins of the First United Front in China. The Role of Sneevliet (alias Maring) volgen we onze man in Peking, Kanton en Sjanghai, reizend onder een van zijn vele aliassen, argwanend gevolgd door Nederlandse consuls die zijn reputatie als gevaarlijk revolutionair kennen (proces en uitwijzing uit Indië!) en moeizaam contacten aanknopend met de over het immens uitgebreide land verspreide spaarzame sympathisanten. Sinoloog Saich - vóór hem had menig ander onderzoeker zich vergeefs de tanden stuk gebeten op het archief - heeft zich niet beperkt tot de collectie op het iisg maar zijn onderzoek uitgebreid tot het Archief van het ministerie van

[p. 65]

Koloniën en documenten in China, voor zover toegankelijk. Lezend en bladerend in die ruim 900 pagina's inleiding en zwaar gannoteerde brieven, rapportages en artikelen van Sneevliet, kost het zelfs de geïnteresseerde moeite zich te verplaatsen in die tijd waarin het Chinese rijk nog geen eenheidsstaat is en de verbindingen tussen Moskou en China tijdrovend zijn. Allesbehalve een vlot leesboek, maar wie dóórprikt komt ook hier die wonderlijke Nederlandse man als levend mens tegen die zowel met de grote nationalistische leider Sun Yat Sen confereert als met het handjevol communisten conspireert en zich niet door Moskou als pion wil laten gebruiken. Aan het door de politie opgebroken oprichtingscongres van de Chinese partij nemen dertien afgevaardigden deel, die niet meer dan drieënvijftig leden vertegenwoordigen. Sneevliet houdt vast aan zijn in Indië gegroeide opvatting dat gewerkt moet worden via de brede nationalistische beweging. In China moest een burgerlijke nationale beweging die zich zowel verzette tegen de feodale verhoudingen als tegen de westers-imperialistische invloeden, worden samengebracht met een kleine, maar groeiende communistische partij tot ‘een gelukkige familie’. Een onmogelijke opgave, zoals bleek toen Tsjang Kai Sjek, de leider van de burgerlijke beweging, in 1927 de communisten in Sjanghai afslachtte. Sneevliet was toen al lang weer terug in Nederland en was er buiten de officiële communistische beweging geraakt omdat hij zich solidair verklaarde met Trotski. Op Java had Sneevliet, die al goed met Frans, Duits en Engels overweg kon, Maleis geleerd. Volgens de overleveringen kon hij zich daar redelijk mee redden en zelfs vergaderingen van inlanders toespreken. Chinees kende hij niet en dat was zacht gezegd een handicap. Evenmin was hij op de hoogte van Chinese gebruiken en gewoonten. Daar kwam bij dat hij volgens de memoires van enkele Chinezen uit die oertijd nogal eigenwijs was en autoritair optrad. Het is mogelijk, al moet erbij worden gezegd dat die herinneringen vaak veel later werden opgeschreven en mogelijk politiek bijgekleurd zijn. Sneevliet was immers een renegaat geworden. Daar kwamen nog andere moeilijkheden bij. Bij zijn eerste reis naar China kreeg hij vierduizend Engelse ponden mee, maar Sneevliet belegde die bij een Duitse bank, zodat hij bij de in Duitsland ontstane superinflatie vrijwel al zijn activa kwijt was. Terloops komen we Sneevliets assistent en tolk Zhang Tailei tegen. Saich vertelde me onlangs dat hij vorig jaar in Peking de nu ruim negentigjarige Zhang ontmoette; een gesprek dat op video is opgenomen. Zhang vertelde hem vol ontroering over Sneevliet en had zelfs een gedicht gemaakt over de idealistische Hollander. Nog steeds sprak Zhang een beetje Duits. Jammer dat dit soort warme worteltjes in Saich' boek ontbreken; een wetenschappelijke uitgave biedt blijkbaar geen plaats voor dit soort klanken. Daar staat tegenover dat Saich in het iisg-archief een zeer persoonlijke brief vond van Sneevliet aan Boecharin, toen een van de leiders van de Communistische Internationale en in 1938 op last van Stalin geëxecuteerd. Boecharin had Sneevliet op het hart gedrukt niet te aarzelen over zijn persoonlijke problemen te schrijven. Die komen dan in een brief van 21 maart 1923 uit Sjanghai in volle omvang los. Sneevliet voelt zich eenzaam, heeft door zijn Ahasverus-bestaan bijna geen persoonlijke vrienden. Op Java was het anders geweest, daar had hij veel vrienden gehad, zowel onder de Hollanders als de Indonesiërs. Toen hij Indonesië moest verlaten liet hij op Java zijn vrouw, Betsy Brouwer, en twee kinderen achter. In China is de beweging ‘heel zwak, bijna kunstmatig’. De twee jaar dat hij er werkt, hebben hem niet erg dicht bij die beweging gebracht. Minstens zo zwaarwegend voelt hij het dat hij sinds zijn verbanning uit Indië zijn vrouw en twee jongens nauwelijks heeft kunnen steunen met geld. Men had hem voor hij ging in Holland de raad gegeven zich eerst enkele jaren ‘rustig’ te houden en zich zo als secretaris van de Handelskamer in Semarang (want dat was zijn beroep)

[p. 66]

een klein vermogen op te bouwen. Dat was niets voor Sneevliet. Het idee alleen al om enkele jaren rustig te leven en geen aanstoot te geven! Boven op die financiële problemen kwam nog iets, liet hij Boecharin weten. Hij was tijdens een verblijf in Moskou verliefd geworden op een Russische fabrieksarbeidster en zij verwachtte een kind van hem. ‘Dit maakt de hele zaak nog ingewikkelder.’ Een fraai understatement van de Nederlandse revolutionair in geldnood, die verscheurd werd tussen vrouwen, kinderen en de Chinese revolutie die vooralsnog slechts de steun had van enkele tientallen in een land van vele miljoenen.

Wanneer Sneevliet in 1924 voorgoed naar Nederland terugkomt, zijn zijn familiale problemen nog lang niet opgelost. De politieke en maatschappelijke evenmin. Zijn nieuwe Russische vrouw zal met hun dochter naar Nederland komen, maar dat huwelijk houdt geen stand. Sneevliet heeft permanent problemen met de monogame staat, de Russische wordt verliefd op een partijgenoot en, minstens zo erg, ontpopt zich als een staliniste. In Nederland voelt Sneevliet zich na ongeveer tien jaar ‘tropen’ (twintig jaar eigenlijk omdat ze dubbel tellen) niet meer thuis. Het land is hem te klein. Het is merkwaardig maar menselijk dat twee elementen bij hem dooreen gaan lopen. Aan de ene kant is hij het zwerven, het vergaderen en conspireren onder schuilnamen op steeds andere plekken moe, hij wil zich ergens vast vestigen met een gezin dat permanent zal zijn, maar ook jaagt het revolutionaire bloed door hem heen, het permanente verzet tegen onrecht. Het onstuimige mannetje kende Nederland te goed om niet te weten dat als dan toch ergens de balans van de wereldrevolutie ten goede zou doorslaan, dat niet rondom de Zuiderzee zou zijn. Bovendien - maar dit valt buiten het kader van de studies van Tichelman en Saich - kwam de communistische beweging steeds meer in handen van Stalin, een lokaal-chauvinist (een realist zeiden anderen die hem bewonderden) voor wie de ‘wereldrevolutie’ steeds meer een loze kreet wordt. Alle communistische partijen worden omgebouwd tot filialen van Moskou en dissidenten worden afgeschoten of geroyeerd. Zo ook Sneevliet die, zoals het in de jaren zestig heette toen ik, lang na zijn dood, lid werd van de revolutionaire beweging, tenminste ‘het vaandel hoog had gehouden’.

In zijn correspondentie met Moskou verwees Sneevliet herhaaldelijk naar Mekka. Vertrouwde koeriers zouden daarheen vertrekken met boodschappen en vanuit hetzelfde Mekka zouden nieuwe instructies naar China worden verstuurd. Menig telegram van Sneevliet werd onderschept. De Nederlandse autoriteiten concludeerden dat in de islamitische bedevaartplaats in Saoedi Arabië dus een nieuw revolutionair centrum was opgericht. Grappig misverstand, want Sneevliet bedoelde met ‘Mekka’ niets anders dan Moskou, waar toen het hoofdkwartier van de Communistische Internationale was gevestigd. Saich' monnikkenwerk doorlezend bekruipt mij het gevoel hoe jammer het is dat de hoofdpersoon van zijn studie nooit tijd had en zich die ook niet gunde om zelf over zijn koloniale periode uitgebreid te schrijven.

Terugkijkend op het leven van Sneevliet en zijn activiteiten kan natuurlijk de vraag worden gesteld wat het allemaal heeft opgeleverd. In de jaren dertig was hij de aanvoerder van een kleine partij (de Revolutionair Socialistische Arbeiderspartij, rsap) die zich teweerstelde op drie fronten: tegen de staatspartijen aangevoerd door Colijn, tegen de sociaal-democraten, die in zijn ogen het socialisme verzaakten, en tegen de stalinisten, die aan de leiband van Moskou liepen. Stof genoeg voor felle aanvallen en diepe minachting. Over en weer. Van 1933 tot 1937 zat Sneevliet in de Tweede Kamer als vertegenwoordiger van zijn kleine partij die electoraal werd gesteund door de kleine maar militante vakcentrale nas waarvan hij voorzitter was. Hij kreeg onvoldoende stemmen voor een herverkiezing. Zijn partijtje bleef bestaan en hield met name in de Amsterdamse haven en

[p. 67]

bij de Rotterdamse bouwvakkers steun. Die terugloop had op Sneevliets ruggegraat geen invloed. Hij ging in 1940 met zijn groep zonder aarzelen direct in het verzet, zich tooiend met de weinig wervende naam Marx-Lenin-Luxemburg Front. Geen namen die nu nog aanspreken, laat staan dat ze nog volgelingen zouden trekken. Wat dat betreft was de Sneevliet-beweging in 1945 trouwens al definitief ten einde. Er waren bewonderaars, maar geen navolgers van de beweging die zo door één man bezield en gedreven werd. De Engelse sinoloog en historicus Jonathan Spence lanceerde in een interview met een medewerkster van Spiegel Historiael (februari 1992) een rake opmerking over de vele buitenlandse adviseurs die China heeft gehad. ‘Ergens niet in slagen is niet noodzakelijkerwijs tragisch. De adviseurs waren vaak al tevreden door de poging te wagen en in sommige gevallen hebben ze goede resultaten geboekt.’ Sommige van die teleurstellingen waren wel tragisch.

‘Maar zo is het leven. Het leven bestaat uit geluk en ongeluk. Wat misschien ook wel meetelt, is het feit dat het eenvoudiger is documenten te vinden over de donkere kanten dan over de goede kanten van het leven. Op liefdesbrieven na gaat die stelling wel op geloof ik.’

De liefdesbrieven die Sneevliet vanuit China aan zijn nieuwe vlam in Moskou schreef zijn, voor zover mij bekend, helaas niet bewaard gebleven.

Literatuur

Tony Saich, The Origins of the First United Front in China. The Role of Sneevliet (alias Maring). 2 dln. Uitg. E.J. Brill Leiden 1991. isbn 90 04 09173 4 (Set).

A. Baars en H. Sneevliet, Het proces Sneevliet 1917. Ingeleid en bewerkt door Emile Schwidder en Fritjof Tichelman. kitlv Uitgeverij Leiden 1991.