Maatstaf. Jaargang 41

[p. 96]

Hans Renders
De doos van Pandora

Bij ons thuis hadden ze nog een goei kaomer, een vertrek waar het een beetje muf rook, waarschijnlijk omdat er nooit gelucht werd en wij alleen op zondag na de mis op het rode pluche mochten zitten. Een tafel met een zwaar bruin kleed, zes stoelen eromheen, een muurkast en een bank, zo zagen alle goeie kamers eruit. En wat belangrijk was, er lag geen kokosmat op de vloer maar een vaste vloerbedekking. Ook was er een staande asbak.

Hans Renders verkent zijn omgeving.

Toen ik drie jaar was, hadden we een strenge winter. Daarom mocht ik in de box slapen die bij hoge uitzondering in de goeie kamer was neergezet omdat daar de oliekachel op de waakvlam stond te branden. Waarschijnlijk waren de kolen op waarmee de houtkachel in de keuken 's nachts in leven werd gehouden. Terwijl ik in de box lag te slapen, was de kachel 's nachts olie gaan lekken zodat de

Hans Renders maakt zich op om de wijde wereld in te trekken.

[p. 97]

goeie kamer in brand vloog. De vloerbedekking zorgde voor een snelle verbreiding van het vuur. Ik was zo gebiologeerd door de grote vlammen dat ik mijn hoofd tussen de tralies van de box had gestoken en niet eens merkte dat iemand mij daar weer tussenuit probeerde te trekken. Voordat de brandweer aan kwam loeien, hadden mijn vader en mijn oudste broer het vuur al uitgemaakt. De dekens waar ik onder geslapen had, bewezen daarbij een goede dienst.

Een paar maanden later zat ik voor het eerst van mijn leven in een trein. Samen met mijn vader. We waren op weg naar het dorpje Echt omdat daar een smid woonde die onderdelen voor onze kapotte ploeg in voorraad had. Halverwege de reis stapten drie soldaten bij ons in de coupé.

‘Wil jij een dropje?’ vroeg een van hen terwijl hij een rol drop uit zijn borstzakje haalde.

Omdat ik te verlegen was om onmiddellijk te antwoorden, begon mijn vader een gesprek met de soldaten. Hij draaide zijn rug naar me toe en vroeg joviaal: ‘Waar zijn jullie gelegerd?’

Ik zag geen kans meer te zeggen dat ik wel een dropje lustte. Niet dat ik daar lang over piekerde want het gesprek met de soldaten was erg spannend om naar te luisteren. Ik begreep niet waar ze het over hadden maar de drie maakten wel een voorname indruk. Iets waar mijn vader, ondanks zijn gekanker op alles en iedereen, wel gevoelig voor was. Toen hij 's avonds thuis aan tafel over de ontmoeting sprak, leek het alsof hij vergeten was dat ik de drie soldaten ook had ontmoet en dat hij misschien niet eens een gesprek met hen had gevoerd als ik er niet bij was geweest. Zijn verslag van de ontmoeting kwam bovendien helemaal niet overeen niet wat ik ervan onthouden had. Die soldaten - militairen zoals hij ze noemde - zouden ademloos naar hem geluisterd hebben. Toch had ik duidelijk gezien en gehoord dat zij vooral aan het woord waren geweest.

Niet zo heel lang daarna zag ik weer soldaten. Nu niet in de trein maar op de zojuist bij ons thuis aangeschafte televisie. Misschien waren het geen soldaten maar uniformen droegen ze in elk geval wel. Er hing een grafstemming bij ons, ondanks en tegelijkertijd dank zij de nieuwe televisie. De president van Amerika was doodgeschoten. Dat was nog eens wat anders dan de stilstaande verhaaltjes die mijn oudste broer op de door hem toegeëigende groen-metalen filmprojector draaide. Een van die filmpjes heb ik nooit helemaal kunnen zien omdat de projectorlamp met bajonetsluiting tot tweemaal toe tijdens de vertoning van ‘De doos van Pandora’ knapte. Nadat mijn broer de lamp voor de tweede keer op eigen kosten had vervangen, was voor mij de kans verkeken nog ooit aanspraak te maken op het mysterieuze filmtuig. Het ding bleef nog jarenlang kapot op zijn kamer staan met ‘De doos van Pandora’ in een kokertje ernaast. Op het spoeltje had hij - met gevoel voor ironie? - het flauwe filmpje ‘De toverlamp van Alladin’ gezet. Maar na de komst van de televisie leek zijn bezitsdrang en de daarmee samenhangende investering van een belachelijke ouderwetsheid. Dat zag hij kennelijk zelf ook zo en toen hij mijn nieuw verworven neerbuigendheid niet meer kon verdragen, heeft hij het apparaat waarschijnlijk stiekem weggegooid. Ik heb het tenminste nooit meer gezien.

Als mijn vader 's avonds van stal kwam, zette hij als man van de wereld de televisie aan. Deze tot routine geworden handeling had veel veranderd in zijn leven. We waren aanmerkelijk vroeger gaan eten om de koeien eerder te kunnen melken. Het 's avonds doorwerken werd, op zomerse hooidagen na, afgeschaft. En de goeie kamer werd voortaan niet meer alleen op zondag gebruikt maar elke avond omdat de televisie daar was neergezet. In het verlengde van deze veranderingen werd zelfs de stadse gewoonte overgenomen van het zich wassen en omkleden aan het begin van de avond. En al gauw werden andere zondagse gewoontes op doordeweekse avonden gewoon, zoals daar waren het drinken

[p. 98]

van twee glaasjes jenever en het roken van een dikke Hofnarsigaar. En begeleid door de strenge uitroepen zoals ‘Stil nou!’ en ‘Je moet blij zijn dat je mág kijken!’ werd de hele familie tot urenlange zwijgzaamheid gedwongen en zagen we alle naweeën van een heus drama. Jackie Kennedy en vooral haar verdriet was mij na twee dagen meer vertrouwd dan de buurman waar ik elk uur binnenliep. ‘Ja, zo gaat dat,’ zei mijn vader op een manier die deed vermoeden dat hij meer van het geval wist dan de televisie onthulde.

De televisie had haar nut snel bewezen in onze huiskamer. Het was allemaal heel erg wat in Amerika gebeurde want Amerika was als een oom die geen echte oom was, maar die de enkele keer dat hij op bezoek kwam, toch plechtig werd ontvangen. Er moest tenslotte een beetje afstand bewaard worden, maar ergens uit het verleden was mijn vader iets aan hem verschuldigd. Net als van zo'n oom, waarvan we er twee of drie hadden, werd ook van Amerika duidelijk dat wij dankbaar moesten zijn dat wij een heel ander leven, een eenvoudiger maar beter en goedkoper leven leidden. We konden nu dagelijks op de televisie zien wat voor gevolgen een andere levensstijl moest hebben: armoede, moord en doodslag. Toen Phil Bloom een paar jaar later op de televisie verscheen om haar naakte onschuld te tonen werd deze al te verleidelijke expressie van een verdorven levensstijl niet stichtelijk voor mij geacht, zodat ik die avond al vroeg naar boven werd gestuurd.

Als het warm weer was, sliep ik buiten. Hoe oud ben je als ouders je uit hun slaapkamer verdrijven? Een half jaar of nog jonger. Vanaf die tijd tot mijn veertiende had ik geen eigen bed. Ik logeerde bij mijn zeven broers en zussen. Ik droeg hun kleren en leende mijn oor voor verhalen waarvan ik hoogstens de suggestie begreep. Dat deerde mij niet want de dingen die ik zelf meemaakte, hadden voor mij meestal ook een betekenis die ik er kennelijk zelf aan mocht geven.

Ik dacht dat mijn handen geboeid werden, niet gek voor iemand die nog nooit een rozenkrans om had gehad. Bovendien stond ik in een kale ruimte die verlicht werd door een peertje dat hoog tegen het plafond op het kruispunt van twee muren bevestigd was. Op die manier kon met één lamp meer dan een vertrek verlicht worden. Een vrouw die ik levend misschien twee of drie keer had gezien en op straat zeker niet herkend, laat staan gegroet zou hebben, lag voor mij opgebaard in een lichtkleurige doodskist waar het hars op wel vier plaatsen uit droop. Samen met een buurjongen moest ik waken, van elf uur 's avonds tot vier uur in de morgen. Buiten regende het hard en ik had slaap. Toch voelde ik mij al groot nu ik voor de eerste keer in mijn leven een dood lichaam had gezien. Maar de doos van Pandora moest zich nog aan mij openbaren.