Maatstaf. Jaargang 41

[p. 64]

Marion Bloem
Autobiografisch fragment

Mijn nieuwe roman, een verhaal dat ik al heel lang koester, een boek dat al jaren in mij brandt, maar dat traag via mijn pen mijn lichaam verlaat, groeit elke dag vier pagina's. Soms is er echter een dag niet meer dan één zin die door mijn hoofd gonst, soms is er een herinnering die ik graag in mijn verhaal zou willen, maar die overal misstaat. Ik probeer het fragment in hoofdstuk één, net voor het einde, of midden in hoofdstuk twee, dan eens als begin in hoofdstuk drie, of verspreid in drie stukjes over hoofdstuk vier, maar telkens ligt de herinnering die mij zo dierbaar is weer in de prullenbak.

Er is alweer een dag voorbij, en ik heb weer alleen naar een plekje voor deze anekdote gezocht. Hoe lang sleep ik al met deze tekst door de documenten van mijn tekstverwerker? Op een dag vroeg ik mijn tante: ‘Waarom vertrok uw opa van Europa naar Nederlands-Indië? En waar kwam hij oorspronkelijk vandaan? Uit wat voor milieu kwam hij?’ Haar antwoord was er een van sigaret aan, sigaret gedoofd, sigaret aan, papiertjes van de grond in de asbak, radio zachter, met daar tussendoor zinnen die ik naderhand weer heb geschaafd en gewijzigd totdat ze zinvol waren voor mijn boek. Maar mijn verhaal verteert de tekst niet. Nergens vindt mijn nieuwe roman een opening voor de monoloog van mijn tante Jossa. De inhoud heeft wel degelijk met het thema te maken, de overgrootvader en tante Manda, mijn oma, opa en tante Jossa zelf maken deel uit van het verhaal, toch krijg ik de tekst er niet tussen. En na dagen lang schrappen en schrijven weet ik het niet meer... Zoals het hieronder staat, is dat nu echt gebeurd, of heb ik het verzonnen?:

‘Hij was het niet eens met het regime. Dat weet ik wel. Daarom was hij uit zijn geboorteland weggegaan. Dat had hij mij een keer gezegd toen hij mij wilde leren schaken. Maar ik had daar geen geduld voor.

Ik heb een tijdje gedacht dat hij joods was. Dat had iemand bij mij op het werk een keer gezegd, voor de oorlog nog, maar mijn opa kon toen niet meer horen of praten. Hij had een attaque gehad, en was niet meer toerekeningsvatbaar. Toen de jap ons bezette was hij eens aan het wandelen gegaan, niet zo ver, alleen de hoek om, en daar stonden er twee, en hij had niet voor hen willen buigen. Ze hebben hem toen geslagen, maar omdat ze zagen dat hij dement was, hebben ze hem met behulp van mensen uit de omgeving weer bij mijn moeder gebracht en haar gewaarschuwd dat ze beter op hem moest passen, omdat hij er een volgende keer niet zo goed van af zou komen.

Hij zat altijd op de schommelstoel op de veranda, met voor hem het tafeltje met daarop het schaakbord. Hij wist niet meer hoe de stukken liepen. Als mijn moeder niet keek kietelden we hem met een kippeveer vanachter de stoel stiekem op zijn kale bol. Hij had zo'n grijs kransje op zijn hoofd, en bovenop was het glad en roze.

Toen wij het kamp in moesten hebben we hem bij het jongste zusje van mijn moeder gebracht, want zij was met een Indonesiër, een Sumatraan, getrouwd, en kon buiten het kamp blijven. Opa had in de Atjeh-oorlog tegen Sumatranen gevochten en wilde niet

[p. 65]

met zijn schoonzoon aan tafel, ook niet na zijn attaque, toen hij eigenlijk alles van vroeger vergeten was. Bij die dochter in huis is hij snel gestorven. Beter zo, want als je niet buigen wil voor de jap molesteren ze je.

Wij hebben nooit geweten wie zijn familie was. Mijn moeder was wel nieuwsgierig toen we nog maar pas in Holland waren. Ze wilde dat allemaal graag weten. Nu niet meer, nu zegt ze altijd: “Vroeger is voorbij. We moeten naar het heden kijken.” Ze kan zich niets meer herinneren. Zelfs haar eigen dochters herkent ze niet meer.

Ik werkte bij een verzekeringsmaatschappij, dat grote gebouw waar jij mij altijd af ging halen als je bij ons logeerde, en elk jaar gingen we met onze personeelsvereniging op reis, en dan ging oma altijd mee, soms ook mijn andere zusjes, maar jouw moeder niet zo vaak, want zij wilde jouw vader nooit alleen laten. Jouw droge vader zei altijd: “Waarom moet ik van het ene koude land naar het andere?”

De eerste keer gingen we naar Duitsland. Je tante Manda had in de atlas van mijn vader het dorpje waar onze Pruisische opa vandaan kwam gevonden. Toen hebben we met de chauffeur gesproken en gevraagd of hij, als de anderen het goed vonden, een omweg wilde maken om bij dat plaatsje aan te keren. Oma stopte hem wat honderdjes toe voor de benzine, en niemand vond het bezwaarlijk als we met een grote bocht naar onze vakantiebestemming gingen. Mijn chef zei: “Jossa, jouw mooie moeder krijgt altijd overal alles voor elkaar.” Opa ging nooit mee, die bleef bij zijn vogels. Net als Didi, de man van tante Manda, die wilde ook nooit op reis vanwege zijn vogels immers.

Toen tante Manda het op de kaart van de chauffeur wilde aanwijzen stond het dorp er niet op. Ze had de plaatsnaam wel in haar adresboekje genoteerd, maar ze had de grote wereldatlas van opa niet meegenomen. De chauffeur was erg welwillend, een vrolijke man die altijd grapjes maakte. Hij bleef zoeken, deed navraag bij een benzinepomp, en heeft toen een plaats gevonden met ongeveer dezelfde naam, niet precies dezelfde, maar hij zei dat opa's atlas misschien al oud was en dat veel plaatsnamen intussen waren veranderd. Het plaatsje lag niet zo ver uit de route, zei hij, dus we moesten het daar maar even gaan proberen.

We hebben de hele weg met onze neus tegen het raam gezeten om alle advertenties en namen op de gevels bij winkels, fabrieken, en op vracht- en bestelwagens te lezen, maar we zijn mijn opa's familienaam geen enkele keer tegengekomen. Terwijl de anderen koffie met brood gebruikten in een restaurant, zijn tante Manda en de chauffeur alle straten van het dorpje doorgelopen, en ze heeft op alle naambordjes gezocht of ze er de familienaam van mijn moeder ergens op de deur zou lezen. Helaas...

Opa's atlas was inderdaad nog van voor de Tweede Wereldoorlog, en tante Manda had zich vergist. Ik geloof dat het plaatsje in Oost-Duitsland of in Polen lag, zoiets, en daar konden we toen niet in. Het is nu allemaal alweer zo lang geleden. We waren nog maar pas hier in Holland. Al sla je me dood, ik weet niet meer hoe het plaatsje heet. Misschien weet tante Manda het nog, maar ik denk het niet, zij is ook al zo vergeetachtig. Mijn vader zou het wel geweten hebben, die onthield alles. Eigenlijk hadden we, toen we wisten dat hij dood zou gaan, hem moeten vragen alles op te schrijven, dan hadden we het nu allemaal geweten. Vroeger was het niet zo dat vrouwen die zaken wilden weten, zoals jij nu, alleen de mannen, zoals opa, waren in die dingen geïnteresseerd. Ze vertelden je wel eens het een of ander als je ernaar vroeg, maar in die tijd waren wij vrouwen meer in pleziertjes geïnteresseerd, zo was dat nu eenmaal.’