Maatstaf. Jaargang 41

[p. 47]

Dorinde van Oort
Ontwikkelingswerk

Lome zwarte vlinders wapperen op uit het gras. Als flarden verbrand papier, losgetrild door mijn gerucht, wieken ze weg door gebrek aan zwaartekracht. Het zandpad is mul, met diepe autosporen, en mijn fiets loopt aan. Maar de weg door het veld is een stuk korter dan over de Avenida Julius Nyerere, een boog van wuivende palmenkruinen beneden langs de Baai. Het bleke blauw ligt strak gespannen in het dunne koele ochtendlicht, met daarachter het diepere blauw van de Indische Oceaan.

Vlak voor mijn wiel zie ik dreigende scharen, poten schuin in de aanslag gestrekt: een insekt ter grootte van een deurknop, stokstijf stil bij het naderend gevaar. Remmen is onnodig. Ik houd eenvoudig op met trappen. Een vliegend hert? Een schorpioen?

Het zweet op mijn rug prikt kil.

Het dier hervat het eerst zijn route. Het heeft ook voorrang hier. Het neemt alle tijd om het pad over te scharrelen. Geen angel of scheef achterlijf; geen schorpioen maar hoogstens een wellevende kever. Ik stap snel weer op. Slangen zitten er ook in het veld. Daarnet meende ik in een uitgedroogd lapje vel een kameleon te herkennen. Een decimeterlange sprinkhaan scheert langs mijn hoofd, met droog geklap van rode vleugels. Een hagedis weet rakelings mijn wiel te ontwijken.

Zwaar trappend maak ik vaart, passeer het populierenbos waar een zware, oude wind het machtige zilvergebladerte beroert. Uit een bijenkorfhut komt een moeder met kind. ‘Bom dia,’ zegt ze vriendelijk.

‘Bom dia!’ Het lijkt hier wel het gemoedelijke platteland, maar de betonnen stad is pal in je rug. De torenflats lijken wit in het licht, je zou de grauwe bouwsels voor een droomstad aanzien, als je niet wist hoe vervallen en verveloos ze zijn van nabij.

Voor me in de vlakte ligt, wit en winddoorzeefd, de Faculdade de Letras, een tropische Bijlmer die zich op betonnen zuilen boven het veld verheft. De rechtervleugel is nog maar half voltooid en zal dat voorlopig wel blijven. Er is geen glas, er zijn geen bouwmaterialen, geen mensen om het werk te doen. Daar moet ik straks de eerste les van mijn leven geven, van halfacht tot negen, zonder pauze. Vanmiddag nog een van vijf tot halfzeven. Mijn doctoraal is vers, mijn hoofd stampvol Eliot en Sylvia Plath. Maar wat weet ik nog van grammatica? Ik heb geen boek gekregen, geen lesmateriaal. Het is besteld maar niet gekomen. Niets loopt hier nog zoals het zou moeten, zo kort na de revolutie. Er is nijpend gebrek aan kader, toch is er ook kader te veel. Ik bijvoorbeeld heb weken gezocht en gezeurd. Nu heb ik tijdelijk werk. Maja Peters heeft me aanbevolen bij de directeur van de Faculteit, een Portugees. Het was een merkwaardig sollicitatiegesprek. Maja moest het woord doen omdat hij geen woord Engels begrijpt, en mijn Portugees is nog allesbehalve je-dat. Zonder mij een enkele blik te gunnen, gaf hij Maja te verstaan: geen vacature. Later werd ik toch opgeroepen, vanwege een Britse docente die zich voor alle zekerheid in Engeland van haar blindedarm laat ontdoen.

[p. 48]

Niemand kon me bij benadering zeggen welk niveau mijn klassen hebben. Het zijn werknemers van de ministeries, die al een bodem Engels hebben geleerd. Maar hoe dik is die bodem? Ik heb diverse lesprogramma's voorbereid. Zeer elementair (te weinig voor enige instructie of communicatie in het Engels): een speechje in het Portugees, gevolgd door oefeningen op het bord. Is ze dat te makkelijk, dan een dictee. Blijkt ook dat te simpel, een moeilijker thema. Mochten ze roepen: wij willen meer, wij willen grammatica, literatuur, geen flauwe kinderoefeningen; wat denk jij wel, blank wicht (het zijn tenslotte volwassen mensen met een beroep): een aantal conversatievragen. Ik weet nog niets van de gewoontes van het land (kan ik grappend poneren). Hoe moet ik me het functioneren van het Frelimo voorstellen? Hoe werkt het bestuurlijk apparaat, waarom is er zoveel vertraging in transport en distributie? Hoe ziet u de nabije toekomst van het land?

Achter mij nadert een klepperend geraas. Ik kijk achterom, raak vast in het zand, sta stil en stap af. Een zwerm fietsen komt mij achterop. Met bewonderenswaardige vaart stuiven twintig jonge Noordkoreanen voorbij. Allemaal in wapperende blauwe overhemden, met zwarte aktentassen onder hun snelbinders, en allemaal met bril. Hun haar glimt blauwzwart in de zon. Ze zwenken van de weg af en koersen, langzamer, door het hoge gras naar de universiteitsgebouwen.

Als ik weer eens wat vaart zou maken. Maar het lukt niet. Ik wil nog niet aankomen. Ik had nog meer bedacht, noodscenario's voor alle niveaus. Ik heb ze opgeschreven, maar heb ik ze wel bij me? Ze zijn me ontschoten, verwaaid in de wind. Een flard Haydn pompt plotseling mijn hoofd binnen, welkom maar ongerijmd: een statig menuet. Het begeleidt mij het laatste stuk, dat geen pad is maar een platgereden spoor, naar het zo te zien uitgestorven gebouw. Het knerpt en knettert en zoemt in het gras.

De twintig zwarte herenfietsen hangen in een stakerige bos tegen een betonnen zuil, alsof ze daar al uren staan. Een wenteltrap voert naar de open galerij waarlangs de lokalen liggen. Het is daar een rennen en lopen en groeten. Zwarte studentes in bonte capulanas lopen te babbelen en te lachen, hoofddoeken wapperen in de helse tocht. Maja rent me voorbij, haar slordige grijzende vlechten meesleurend in haar vaart. Ze ziet bleek van moeheid en gebrek aan buitenlucht. Ze is chronisch overwerkt, haar man ook. Maar hun beloning is zoet. Ze staan bekend als ‘de heiligen van Maputo’.

‘Hoi!’

‘Ha! Welkom! Ik zie je zo wel op de vergadering,’ roept ze buiten adem en rent een van de lokalen binnen.

Lucas Jansen staat opgaven op een bord te schrijven. Zijn diffuse beharing is peentjesrood, de schriele schouderpartij in zelfopoffering gekromd. Hij vindt het schandalig dat hij voor zijn werk hier salaris ontvangt. Hij geeft het systematisch weg, laat zich door vrienden voeden. God ja, en Peter Reijnders, die werkt hier ook. Hij groet mij ongelovig in het langslopen, verstrooid graaiend in een boekentas. Die had zeker geen doctoraal Engels achter mij gezocht. Hij geeft taalwetenschap. Alsof ze daarom zitten te springen. Dan komt mijn vak heel wat beter van pas...

De Koreanen zitten op een docent te wachten, keurig in de banken, goedgeluimd, gezeglijk als kinderen: Portugees voor buitenlandse coöperanten. Ik zoek Amfitheater zaal B, maar zie alleen nummers op de lokalen, geen letters.

In de Engelse docentenkamer is niemand. Maja's propvolle tas ligt op haar tafel, puilend van proefwerken en schriften. Susan en Phyllis, de sterren van de Engelse sectie - native speakers hebben de voorkeur, al hebben ze geen opleiding genoten in het onderwijzen van hun taal - zijn zeker al naar hun lokaal. Het is zeven voor halfacht. ‘Sucess with English,’ staat er op het bord geschreven.

[p. 49]

Op de gang kom ik Phyllis tegen. Zij is hoogblond en doet in bleekheid niet voor Maja onder. Een strenge communiste. Ik klaagde eens dat er geen vlees was, geen rijst.

‘There is cheese,’ zei ze ijzig. ‘There are eggs.’

‘Downstairs,’ zegt ze kortaf als ik vraag naar het amfitheater.

Maja zei het al: de sectie is niet blij met mij. Ze zijn zeker bang door de mand te vallen. Het is een vleiende gedachte.

Ik daal de wenteltrap af naar de begane grond, waar de wind langs de zuilen rukt. En moet terug naar boven: eerst naar de wc. De zenuwen beginnen te spoken. Maar er is er maar één en die is op slot.

Ik daal de trap weer af. Halverwege zie ik al dat ik goed ben, een bordje: Amfitheater B. De deur grenst direct aan het veld, zonder zelfs maar een stoep. Hij is dicht en er is geen ziel te bekennen. Daarbinnen kan ook nog niemand zijn: een hoop bladeren, gruis of stenen is er uit het verzengde veld tegenaan gewaaid. Die deur is in geen dagen geopend.

Vreemd. Niemand is op komen dagen van de achtendertig leerlingen die zich hebben ingeschreven. Het verkeerde uur, verkeerd lokaal?

Ik klim weer naar de galerij. De wc is nu vrij. Opgelucht passeer ik even later de klas met naarstige Koreanen. Ze zitten rechtop, een en al frisse oplettendheid, buigen zich tegelijk over hun schrift. Het is halfacht, de lessen zijn begonnen. De gang is leeg. Wat laatkomers, twee meisjes met wapperende hoofddoeken, spoeden zich de trap af naar... mijn amfitheater.

Een groep mensen staat buiten te wachten. Een bus op het zandpad vertrekt na lozing van een laatste passagier. Een witte limousine glijdt door het veld in de richting van de Julius Nyerere.

Ik groet mijn klas en ze groeten terug. Ik loop naar de deur, wil die opendoen. Maar de blokkade van bladeren en gruis blijkt een hoop insekten, tevreden suffend in de zon, beschut tegen de wind die loeit om het beton: sprinkhanen, torren nog groter dan mijn vriend van daarstraks; decimeterslange, semi-doorzichtige, gevleugelde saucijzen; een kluwen van trillende sprieten en poten, knippend gevleugelte, krakende kaken!

Mijn oren suizen, mijn spieren verpappen. Laat iemand, o iemand! mij helpen. Laat een bom afgaan. Laat een zondvloed ons overspoelen, als ik die deur maar niet open hoef te doen.

Een man met een rode gebreide muts veegt met onverschillige voet de hoop insekten opzij. De deur wrikt open, schilden vermorzelend. Overal kruipt, waggelt, snort gedierte. Mijn klas treedt binnen of er niets aan de hand is. Een tor ligt verstrooid op zijn rug, het onderstel wuivend. Een meisje kraakt hem onder haar plastic slipper. Ze kijkt verbaasd als ze mijn gezicht ziet, lacht er ongelovig om. Ik lach dapper terug. Ik volg hen, huiverend in het kille halfduister.

Er is ruimte voor honderd. Iedereen zit, maar als ik het podium betreed, verrijst men terstond weer als één man. Voor mij! Het bloed vliegt me naar de wangen. ‘Please, sit down.’

Ze gaan weer zitten. Vriendelijke zwarte gezichten maken zich los uit het duister. Vanaf de rondom oplopende banken kijken ze me afwachtend aan. Ze zijn tussen de achttien en de zestig. Mijn redder met de rode muts zit vooraan. Achter hem zit een gezette man in Frelimo-uniform, met een uit nachtzwart marmer gehouwen gezicht waarin albasten oogwit blikkert.

Ik lees een voor een de namen voor van mijn lijst. Dat vergt nogal wat tijd: niemand heeft minder dan vier voor- plus vier achternamen, en ieder staat bij het horen ervan nog eens op. Was ik aan dit ritueel maar nooit begonnen. Hoe kan ik in de verste verte onthouden welke namenreeks bij welk gezicht

[p. 50]

hoort! Zinloos... maar ophouden kan nu ook niet meer.

‘Maria Isabel Anna Elvira de Souza Peres Neves Oliveira.’

Ik moet even zoeken voor ik een petieterig blank meisje opmerk, een poor white zo te zien, helemaal links achteraan, dat verlegen staat te draaien in haar bank.

‘Dr. Lazaro Jacinto Ricardo Mussa Mucussamuahene Ingulete...’ De dikke Frelimobaas verheft zich al plechtig. ‘Pronto, Senhora Profesora.’ Hij kijkt me aan met barse trots. Ik lach hem toe en gebaar hem te gaan zitten.

Alle achtendertig zijn present, niemand is zelfs maar te laat gekomen. ik knik goedkeurend. Wil beginnen. Maar neem uit mijn ooghoek een lichte beweging waar, op een leeg gebleven bank vooraan. Een leergierige saucijs en een rafelige sprinkhaan volgen mijn verrichtingen geboeid. Ik slik, wend mijn blik af. De man in Frelimo-uniform vraagt: ‘Tem medo?’

‘Sim, Senhor,’ beken ik. ‘I am afraid.’

Hij staat op, pakt een schrift uit zijn tas, schuift de beduusde insekten erop en draagt het zaakje naar buiten. Niemand durft te lachen. Maar als hij zonder de monsters terug is en ik mijn zucht van diepe dankbaarheid slaak, lacht iedereen opgelucht met me mee. Het ijs is gebroken.

Ik vraag in het Portugees wie er Engels verstaat. Niemand reageert. Ik steek mijn Portugese welkomstspeechje af. Ze horen het welwillend aan.

‘Do all of you understand English?’

Er wordt geschuifeld, hier en daar geknikt.

‘Okay,’ zeg ik ferm. ‘I'll dictate something to you.’

Iedereen peinst, kijkt bij buren, buigt zich in balpen-kauwende concentratie over mijn zelfgemaakte zinnen. Iets over de blanke coöperanten die Mozambique willen helpen, maar de weg nog niet zo goed weten en nog niet gewend zijn aan het weer. Het lijkt of ze driemaal zoveel opschrijven als ik dicteer. In het langslopen zie ik het blaadje van het blanke meisje. Het staat vol bibberige krullen, sidderende halen, maar geen letters. Geen enkel leesbaar woord.

‘Do you understand English?’ fluister ik meelevend.

‘Yes,’ knikt ze verschrikt.

De Frelimo-man heeft zinnen opengelaten. Hij kijkt ernstig als ik de velletjes ophaal, alsof hij bang is voor een reprimande. Toch was het een goed idee. Nu kan ik me thuis op mijn gemak beraden aangaande individuele behoeftes en niveaus.

Ik kijk steels op mijn horloge. Het is tien voor acht. Het insektenincident, plus mijn speech, het dictee, en het inzamelen van de blaadjes, heeft maar een kwartier in beslag genomen.

Ik moet nog een uur en tien minuten.

Mijn vragen... Met trillende vingers zoek ik in mijn blocnote. Ik kan ze niet vinden. Het is angstig lang stil in de klas.

‘Do you know how to count?’ improviseer ik. ‘How many fingers do you have?’

Het voorste meisje antwoordt, ernstig tellend, met overleg: ‘I have twenty fingers.’

‘I have only ten!’ zeg ik, perplex. Iedereen lacht. Ten fingers? Twenty fingers, toch!

Ach, natuurlijk! Dedo in het Portugees betekent zowel vinger als teen...

Wat nu?

Hun beroep! Maar dat was het noodscenario voor gevorderden. Ik had toch oefeningen bedacht. Ik durf niet weer in mijn blocnote te zoeken. Wat is beroep ook weer in het Portugees? Ik had het opgeschreven...

‘I am a teacher,’ leg ik uit. Ik schrijf de zin op het bord, onderstreep de a, en vraag de man met de rode muts: ‘What are you?’

Hij begint te giechelen en te draaien. Hij stoot zijn buurman aan. Ze overleggen in een taal die niets met Portugees te maken heeft en nog minder met Engels. Dan zegt hij keurig: ‘I am accountant.’

[p. 51]

‘You are an accountant,’ verbeter ik gretig. Ik wijs op het gebruik van het onbepaald lidwoord. Ik schrijf op het bord: I am an accountant. I am a pianist. I am a typist.

‘Only if you are, for instance, the President of Zambia, you can say: “I am President of Zambia,”’ leg ik uit. ‘Or if you are the Mayor of New York, then you can say: “I am Mayor of New York.” That is, when there is only one person who has that particular job.’ Al pratend schrijf ik de voorbeelden op.

‘What is your profession?’ Ik wijs naar Dr. Lazaro Jacinto Ricardo Mussa Mucussamuahene Ingulete, de Frelimo-man, die mijn uiteenzetting ernstig heeft gevolgd.

Hij staat op, recht zijn rug, en zegt plechtig: ‘I am Mayor of Maputo.’

Ik voel mij verbleken. De burgemeester. Waarom heeft niemand mij dat verteld?

Ik draai me om en de schrik wijkt voor een ergere. Iemand heeft mijn lessenaar beklommen en plaatsgenomen op mijn blocnote. Het is een deurknopgrote tor.

Dorinde van Oort, zelfportret.