Maatstaf. Jaargang 41

[p. 74]

Martien J.G. de Jong
Koningschap, liefde en fin de siècle

1

Tot de vele onuitgevoerde projecten van Lodewijk van Deyssel behoorde het schrijven van een drama over Napoleon. Dat plan ontstond terwijl Van Deyssel bezig was aan zijn kritiek op de roman Wereldvrede (1895) van zijn tijd- en landgenoot Louis Couperus, die handelt over een idealistische koning in een denkbeeldig land.¹ Van Deyssel was van mening dat Couperus niet opgewassen was gebleken tegen de taak die hij zich had gesteld, of liever: die hij zich volgens Van Deyssel eigenlijk had moeten stellen. Als achttien- tot twintigjarige had Van Deyssel een periode gekend die hij zelf placht aan te duiden met de term ‘heroïsch individualisme’. De retrospectieve literaire verbeelding van die ‘levenswaarheid’ had op het moment dat Van Deyssel zijn kritiek schreef, al geleid tot het prozawerk Het ik. Heroïsch-individualistische dagboekbladen (1891) en zou nadien, in 1898, nog leiden tot de onvoltooid gebleven prozaschets Caesar.² Beide geschriften ontstonden op wat Van Deyssel noemde: ‘Napoleontische ondergrond’, wat zoveel wil zeggen als dat de vertellende ik-figuur van die prozastukken in de overtuiging leefde keizer over een wereldrijk te zijn. Deze overtuiging stoelde op een besef van alvermogen. Het Ik van de heroïsch-individualistische dagboekbladen beschouwde zich als de ‘opperste mensch’ en als ‘kast van God’. Daarom had hij in de menselijke samenleving het recht op de allerhoogste plaats - dus die van koning of keizer - en kon hij ook in het geestesleven het allerhoogste bereiken: dat is het volmaakte kunstenaarschap. Als wereldkeizer en wereldkunstenaar zou hij het leven op aarde ook wezenlijk kunnen verbeteren. Het heil van de mensheid lag, met andere woorden, in zijn handen.³

De verbinding van koningschap en kunstenaarschap was als dichterlijke fantasie geenszins een monopolie van Lodewijk van Deyssel. Aan het eind van de vorige eeuw waren er meer dichterlijke geesten die van vergelijkbare combinaties droomden en met name geloofden dat de afstand tussen God en mens op mythisch niveau kon worden overbrugd door wijze heersers en profeterende dichters, die als ‘koninklijken van geest’ de leiding in deze wereld op zich dienden te nemen. Men denke aan de cultus der grote persoonlijkheid in de kring van ‘Jüngern’ rondom de Duitse dichter Stefan George - vriend van Albert Verwey - en aan de mede door Frederik van Eeden gesigneerde brochure Welt-Eroberung durch Helden-Liebe, die nog verscheen in 1911. In zijn studie Der Dicher als Führer in der deutschen Klassik meende Max Kommerell dat Frederik de Grote zijn volksopvoedende taak als keizer deelde met dichters als Herder en Goethe.⁴ Wat Lodewijk van Deyssel had verwacht van Louis Couperus als schrijver van de roman Wereldvrede moet worden gesitueerd in deze context. in zijn kritiek op Couperus' roman gebruikt hij termen als ‘opperste mensch’ en ‘vertegenwoordiger Gods’, die rechtstreeks herinneren aan zijn Heroïsch-individualistische dagboekbladen. Hij schrijft dat Couperus ‘de groote ziel’ had moeten weergeven van ‘den Keizer-wijsgeer, den Keizer-dichter’ die het vermogen heeft: ‘zijn kunstwerk [te] maken met het materiaal van de levende menschen-

1 Karel Reijnders, Couperus bij Van Deyssel. Een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en notities, Amsterdam 1968, p. 230.

2 Deze prozastukken werden uitgegeven door Harry G.M. Prick: Lodewijk van Deyssel, Het ik. Heroïsch-individualistische dagboekbladen gevolgd door Caesar, Amsterdam 1978.

3 Martien J.G. de Jong, Honderd jaar later. Essays over schrijvers en geschriften uit de Beweging van Tachtig, Baarn 1985, pp. 8, 9, 70, 176.

4 Idem, pp. 162-165.

[p. 75]

wereld’ en zijn natie om te vormen tot zijn eigen ‘verwezenlijkte Gedachte’. Aanvankelijk denkt zo'n ideale keizer-kunstenaar nog in termen van natie en volk, maar nadien komt hij tot het inzicht dat alle volken moeten opgaan in ‘de vermenging tot ééne menschheid’, in wier hart zijn keizerlijke Persoonlijkheid zich dan verplaatst, zodat zij voortaan samenvalt met ‘de souvereine wil van het volksleven’.⁵

De gelukkige verwezenlijking of tragische mislukking van dit ideaal had volgens Van Deyssel het hoofdthema van Couperus' roman moeten zijn. Misschien was dat ook wel zo, althans in de ogen van Louis Couperus. Maar Lodewijk van Deyssel werkte als ‘creatief’ riticus met ideeën en idealen die nu eenmaal op een hoger niveau lagen dan te bereiken valt voor een auteur die met de pen op papier een roman zit te schrijven.⁶ Ondermeer op grond van zijn eigen uitvoerig jubelende kritiek op Couperus' roman Extaze, had Van Deyssel zich kort tevoren een idee gevormd van wat een prozaboek over een koning of keizer zou kùnnen zijn, als het werd geschreven door een geniale vertegenwoordiger van een nieuwe richting in de Europese literatuur, die uitgerekend in Holland zou moeten ontstaan en die dus Van Deyssels vaderland hoog kon opstoten midden in de vaart der volken. Die nieuwe richting - door Herman Gorter vertegenwoordigd in de poëzie - noemde Van Deyssel het sensitivisme. Dat was een literaire parallel van de retrospectieve beleving der ‘sensatie’, die inhoudt dat de mens deel heeft aan het goddelijke of eeuwige. Een dergelijke ervaring is zowel vergelijkbaar met Marcel Prousts ‘extase de l'intemporel’ als met de ‘epiphany’ van James Joyce. Volgens Van Deyssel kon de ‘sensatie’ op tweeërlei wijzen tot stand komen en worden verwoord. In het eerste geval is het stilistisch resultaat de verhevigde vorm van impressionisme die het eigenlijke ‘sensitivisme’ is, en in het tweede geval ontstaat het ‘divien realisme’ of de ‘objectieve symboliek’, waarbij de schrijver erin slaagt zijn ervaring van het eeuwige te laten overvloeien in het gewone schrijven over kleine en gewone dingen.⁷

Wie er als literatuurhistoricus globaliserend op terugziet, kan Van Deyssels sensitivisme en divien realisme beschouwen als een aspect van de wending naar het ideële, symbolistische en extatisch-mystieke, die aan het eind van de vorige eeuw overal in Europa aanwijsbaar is. Men mag veronderstellen dat een roman met een titel als Wereldvrede volgens Van Deyssel een in de Sensatie werkende verbeelding zou moeten zijn van een mystiek beleefd heroïsch dichterlijk-staatkundig ideaal, dat hij zelf hoopte te verwezenlijken in zijn wel begonnen maar nooit voltooide drama in verzen over Napoleon.⁸ In zijn kritiek op Couperus' Extaze had hij, naar aanleiding van diens onmiddellijk aan Wereldvrede voorafgaande roman Majesteit, geschreven dat ‘het eigenlijke feit’ van dit boek was dat het - zij het helaas op een ‘belabberd’ laag niveau - de mislukking uitbeeldt van: ‘de poging om van de in het individueel, geïsoleerde, zieleleven bereikte toppen harmonieus over te gaan tot de Gemeenschap met de Menschheid’. Dit gepubliceerde oordeel over Couperus' roman lijkt wel het negatief van een onuitgegeven aantekening van Lodewijk van Deyssel over de kern van zijn eigen geprojecteerde drama over Napoleon, namelijk: ‘de overgang van het vervoerde individuele zieleleven tot het vervoerde zieleleven in de harmonie met de Gemeenschap’.⁹

5 Van Deyssels kritiek is - met vermelding van tekstvarianten - herdrukt in Reijnders, a.w., pp. 223-245.

6 Vgl. het hoofdstuk ‘Kritiek en creativiteit’ in De Jong, a.w., pp. 73-94.

7 Reijnders, a.w., pp. 166; De Jong, a.w., pp. 15, 17, 18. Vgl. mijn ‘brief over symbolisme, Van Deyssel, epifanie en James Joyce’ in: Th. A.P. Bijvoet e.a., Teruggedaan. Eenenvijftig bijdragen voor Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage 1968, pp. 178-183. In de nog onuitgegeven dissertatie Symbolisme en neo-mystiek in Nederland voor 1900 (1992) van Elisabeth Leijnse wordt nagegaan in hoeverre Van Deyssels kritische categorieën zich in 1897 hebben geconsolideerd o.i.v. zijn intense studie van Maurice Maeterlincks drama Aglavaine et Sélysette.

8 Harry G.M. Prick, De Adriaantjes. Een onderzoek naar wording en achtergronden van Van Deyssels Kind-leven, Amsterdam 1977, pp. 516, 544. (Een extatische verering voor Napoleon had ook Van Deyssels tijdgenoot Arnold Aletrino. Zie hierover K. Joosse, Arnold Aletrino pessimist met perspectief, Amsterdam-Brussel 1986, pp. 253-255; 553-554.)

9 Reijnders, a.w., p. 209; Prick, a.w., p. 544.

2

Jeannette E. Koch, docente Nederlands te Napels, heeft een (Leids) proefschrift geschreven over Couperus' romans Majesteit en Wereldvrede, waarin weinig of niets van de virtuele ‘creatieve wedijver’ in Van Deyssels kritiek ter sprake komt.¹⁰ Zij vermeldt Van Deyssels kritiek eigenlijk alleen maar als mogelijke inspirerende oorzaak van de afwijzing van Couperus' romans door latere Nederlandse critici en als ‘politiek-idealistische inbreng’ in de nogal matte discussie over het koningschap waartoe vooral de roman

10 Jeannette E. Koch, De koningsromans van Louis Couperus. Achtergronden, Gallo Editore, 39, Via Mezzacannone, 80134 Napoli (1989). Eigenlijk is de titel van dit proefschrift iets te ruim. Een derde koningsroman van Couperus, Hooge troeven (1896), bleef onbesproken (p. 20, noot 28).

[p. 76]

Majesteit in Nederland aanleiding heeft gegeven.¹¹ Dit is een constatering en geen verwijt. Er zijn verschillende manieren om een literairhistorisch onderwerp aan te pakken. Kochs proefschrift gaat, althans volgens de ondertitel, over de Achtergronden van De koningsromans van Louis Couperus. Maar gelukkig heeft zij zich niet tot ‘achtergronden’ beperkt.

Jeannette Koch plaatst de romans van Couperus onder een literairhistorische noemer die in de terminologie van de vergelijkende literatuurwetenschap even weinig succes heeft gehad als Van Deyssels termen ‘sensatie’ en ‘sensitivisme’. Koningsromans zou de aanduiding zijn van een subgenre dat men kan definiëren als een sleutelroman die zich afspeelt in een vorstelijk milieu. Dat is tenminste de mening van Catulle Mendès die, evenals Alphonse Daudet en Elémir Bourges, kan worden beschouwd als een der grondleggers van het genre. In de laatste twee decennia van de vorige eeuw waren dergelijke romans vooral in Frankrijk zeer in trek. Jeannette Koch noemt ook titels van andere auteurs, onder wie Jules Lemaître en Paul Bourget. De Franse koningsromans werden herhaaldelijk herdrukt en vertaald. Lemaîtres Les rois (1893) kreeg bekendheid als toneelstuk met Sarah Bernhardt, Bourges' Le crépuscule des dieux (1884) verscheen in het Pools, Spaans, Duits en Engels, Mendès' Le roi vierge (1881) was één jaar na zijn verschijnen al aan zijn achtste druk, en Daudets Les rois en exil (1879) kreeg zelfs twintig drukken in een paar weken tijd.

Ook de koningsromans van Louis Couperus kenden - ondanks een koele ontvangst door Hollandse literaire critici - een internationaal receptiesucces. De door Van Deyssel verfoeide roman Majesteit (1893) beleefde zijn tweede herdruk in 1895, zijn derde in 1902 en zijn vierde in 1904.¹² Bovendien werd dit boek vertaald in het Engels, Duits, Zweeds, Noors, Frans, Italiaans en Spaans. De vervolgroman Wereldvrede (1895) kreeg vertalingen in het Frans, Zweeds, Duits en Italiaans, waarvan de laatste twee, evenals de oorspronkelijke Nederlandse uitgave, ook werden herdrukt. De romans van Couperus weken in zoverre af van het door Mendès geschetste Franse model, dat ze zeker niet zijn te beschouwen als sleutelverhalen. Maar wèl vertonen de hoofdfiguren overeenkomsten met verschillende vorstelijke personen, die tijdgenoten van Couperus waren. Van getrouwe portretten is zeker geen sprake; eerder van wat men in de filmtechniek ‘blendings’ noemt. Jeannette Koch heeft in Couperus' hoofdfiguur Othomar - die in beide genoemde romans optreedt - trekjes weten te herkennen van onder meer tsaar Nicolaas ii Romanov, Rudolf van Habsburg (van het Mayerling-mysterie) en van de bouwlustige, door Wagner en Verlaine vereerde kroonprins Ludwig ii van Beieren, althans zoals deze wordt voorgesteld in de koningsroman Le roi vierge van Catulle Mendès. De laatste toevoeging is van belang. Jeannette Koch toont met talrijke voorbeelden aan dat Couperus bij het schrijven van Majesteit en Wereldvrede last (of liever: gemak) heeft gehad van leesherinneringen aan Franse koningsromans. De naam ‘Othomar’ dankt hij daarentegen aan de in het Couperus-onderzoek bijna onvermijdelijke Engelse schrijfster Ouida, die zich op haar beurt schijnt te hebben geïnspireerd op Couperus toen zij haar koningsroman Helianthus (1908) schreef.¹³

De ‘Achtergronden’ waarop Jeannette Koch de aandacht vestigt zijn talrijk, en gelukkig is haar duidelijk geworden dat een belangrijk deel ervan niet specifiek hoeft te zijn voor de literaire bron waarin zij één of meer parallellen met Couperus aantrof. In een aparte paragraaf schrijft zij over de stereotypie in koningsromans, waartoe voor Frankrijk onder meer de tegenstelling behoort tussen de politieke ideeën van een autoritaire oude koning en die van de meer democratisch ingestelde kroonprins die hem moet opvolgen. Sommige stereotypieën blijven trouwens niet beperkt tot koningsromans, maar zijn eerder kenmerkend voor de literaire wereld van het fin de siècle in het algemeen. Daartoe behoren

11 Koch, a.w., p. 129. Vgl. de aankondiging op p. 26 en de terugblik op p. 349, waartussen over Van Deyssels invloed op andere critici echter weinig of geen expliciete uitspraken te vinden zijn.

12 Nauwkeuriger over deze herdrukken dan Koch - en met name over de gedeeltelijk geïllustreerde derde druk - is de ‘Verantwoording’ achter in de uitgave van Majesteit als zevende deel van de Volledige werken, onder auspiciën van het Bureau Basisvoorziening Tekstedities, Utrecht-Antwerpen 1991, pp. 266, 267. Vgl. Koch, a.w., pp. 15, 21, 28.

13 Koch, a.w., p. 97 en p. 246. Vgl. Koch in Annali Istituto Orientale di Napoli xx (1977), pp. 86, 87, waar zij verwijst naar het artikel ‘Een hoogst merkwaardige literaire coïncidentie’ van Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe in De nieuwe gids, 1934 i, pp. 93-98.

[p. 77]

de mystiek-symbolische sfeer (zoals in de drama's van Maurice Maeterlinck) en de ‘hogere’ inzichten in de harmonie van ziel en stof en van enkeling en gemeenschap, zoals in de essays van de Amerikaanse pantheïstische mysticus Ralph Waldo Emerson. Maar daartoe behoren ook motieven als feest en ontluistering, de decadentie van het vermoeide geslacht, en de aantrekkingskracht van de ‘femme fatale’ en van een seksualiteitsbeleving die niet langer beantwoordt aan het geijkte rollenpatroon in het huwelijk van de gegoede stand. Zo gezien, zijn koningsromans in feite typische fin de siècle-romans, die zich afspelen in milieus waar de verfijnde decadentie van de enkeling zich enerzijds in alle betekenissen van het woord kan uit-leven, maar waar ze anderzijds wordt geconfronteerd met bovenpersoonlijk plichtsbesef en nieuwe ideeën over politieke macht en sociale rechtvaardigheid, die ontstaan en bestaan in de eind-negentiende-eeuwse samenleving.

Het is juist het laatste, actueel-politieke element dat voor een goed deel de eigentijdse receptie van Couperus' koningsromans in Nederland heeft bepaald. Jeannette Koch behandelt die receptie niet echt systematisch, maar wie haar Inleiding en de hoofdstukken iii (Internationale kontekst), iv (Niet-literaire bronnen) en v (Literaire kontekst) raadpleegt, komt er bij stukken en brokken meer over te weten. Er kan dan in de eerste plaats worden opgemerkt dat Couperus' vriend Frans Netscher in zijn bespreking van Wereldvrede in De Hollandse revue van 1896 afziet van ieder politiek commentaar op deze roman. Hij is daarmee wellicht de enige criticus die expliciet tegemoetkomt aan Couperus' ‘Verklaring’ voor in het boek, waar staat dat de auteur uitsluitend ‘een werk van kunst en niets dan kunst alleen’ heeft willen schrijven en geen extra-literaire propagandistische bedoelingen had.¹⁴ Monarchistische critici van protestantse huize hebben Couperus' verklaring in ieder geval niet gerespecteerd. Waarbij Jeannette Koch er voor de goede orde wel aan had mogen herinneren dat het werk van Louis Couperus tevoren al - tegelijk met dat van Maurice Maeterlinck - was aangevallen omdat de erin verbeelde noodlotsgedachte als ‘gevaarlijk’ werd beschouwd voor het verantwoordelijkheidsbesef en de ‘zedelijke persoonlijkheid’ van zijn lezers. Zo staat het althans in de anno 1891 verschenen brochure Het fatalisme in onze jongste letterkunde door J. van Loenen Martinet. Protestantse critici als de Leidse hoogleraar Dr. L. Knappert en de hervormde predikant Gerrit Hulsman stonden om zedelijk-ideologische of politieke redenen afwijzend tegenover de koningsromans. Knappert met name, omdat zijn royalistische gevoelens werden gekwetst door wat hij zag als toespelingen op levende vorstelijke personen en vooral omdat hij het onecht en onaanvaardbaar vond dat Couperus' koninklijke held tekenen van levensmoeheid vertoonde en erotische belangstelling aan de dag legde voor de wettige echtgenote van een ander, welke dame nota bene ouder dan hij zelf was. Hulsman meende dat de toespelingen op hedendaagse gebeurtenissen weliswaar niets afdeden aan de roman Majesteit als kunstschepping, maar hij betreurde dat de vermelde vorstelijke misdragingen het gezag ondermijnden van het moderne koningschap.¹⁵

De romanschrijver en criticus Vosmeer de Spie (Maurits Wagenvoort, 1859-1944) publiceerde in De kunstwereld van 1894 een vervolgartikel, dat nog hetzelfde jaar verscheen als aparte brochure onder de titel Louis Couperus en ‘Majesteit’, en twee jaar later werd herdrukt. Vondels spion releveerde de actualiteitswaarde van Majesteit door te wijzen op de algemene decadentie van de toenmalige Europese vorstenhuizen, die ondermeer bleek uit verliederlijking, erfelijke belasting, zelfmoord en vrijwillige afstand van de troonopvolging. Hij zag in Couperus' weifelende kroonprins Othomar een machteloze en moedeloze Hamlet-figuur: een indruk die hij - waarschijnlijk zonder dit te weten - deelde met een Engelse en een Franse criticus. Maar anderzijds - en dat staat niet bij

14 Koch, a.w., p. 126 en p. 389.

15 Koch, a.w., p. 149 en p. 128; pp 149, 150 en p. 128.

[p. 78]

Jeannette Koch - schijnt Vosmeer de Spie het volledig eens te zijn met Lodewijk van Deyssel, als hij een dithyrambe schrijft op het koningschap waarvan de Majesteit, volgens hem, terug gaat op ‘dezelfde genade van goddelijke kracht’ als het Genie van de kunstenaar.¹⁶

In 1896, drie jaar na het verschijnen van Majesteit en één jaar na Wereldvrede, vond in het weekblad De kroniek een polemiek over het koningschap plaats, waaraan werd deelgenomen door een groot aantal bekende persoonlijkheden, onder wie Alphons Diepenbrock, Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden, P.L. Tak en Frank van der Goes. Aanleiding was de kroning van tsaar Nicolaas ii, waarover in De kroniek verslag was uitgebracht door de graficus Marius Bauer, die samen met Maurits Wagenvoort naar Moskou was gereisd. In zijn uitgave van Bauers reisbrieven (1964) heeft G.H. 's-Gravesande de langdurige pennetwist kort en bondig gekarakteriseerd als een polemiek tussen socialisten en estheten. Er blijkt uit dat mensen als Diepenbrock en Van Deyssel vooral in zoverre monarchist waren, dat ze de luister van het koningschap beschouwden als de afglans van de schoonheid en het goddelijke. De schittering van de monarchie was voor hen een noodzakelijk wapen tegen de grijze nivellering en het kortzichtige materialisme, die inherent waren aan het opmarcherend socialisme.¹⁷

Het eigenaardige verschijnsel doet zich voor dat het geestesleven aan het eind van de negentiende eeuw wordt gekenmerkt door enerzijds realisme, determinisme en socialisme, en anderzijds schoonheidscultus, mysticisme en symbolisme. Het is een verdienste van Jeannette Koch, dat zij een groot aantal gegevens heeft bijeengebracht waaruit blijkt dat Couperus' koningsromans - ondanks Van Deyssels kritiek - mogen worden gelezen als een artistieke poging, niet zozeer om een weerspiegeling te zijn van wat er aan moois of schandaligs voorviel in eigentijdse vorstenhuizen maar om, door middel van een fictief verhaal van twijfel en strijd, het streven te verbeelden naar een synthese tussen de zojuist genoemde tegenstrijdige krachten. Als de eenmaal tot keizer gekroonde Othomar in Couperus' romans zijn onderdanen vrede belooft, gaat het om een heilige band tussen het welzijn van het volk en de schoonheid van het koningschap, in een gemeenschappelijk mystiek ervaren. Volgens Jeannette Koch vertonen allebei de koningsromans elementen die erop wijzen dat keizer Othomar denkt en handelt volgens het model van Jezus Christus.¹⁸ Ik zou daaraan willen toevoegen dat het daarbij niet alleen gaat om Jezus Christus uit de bijbel, maar ook om een soort literaire Christus-gestalte, zoals die optreedt aan het slot van Frederik van Eedens moralistische sprookje De kleine Johannes, die ‘de zware weg [gaat] naar de grote, duistere stad, waar de mensheid was en haar weedom’.

Couperus' koningsromans passen niet alleen in een internationaal kader, maar ook in een nationale en biografische situatie. In de roman Majesteit treedt de profeetachtige graaf Balthasar Zanti op, die zich bezighoudt met ‘liefhebberen in communisme’ en een vrije leefgemeenschap in de vrije natuur heeft gesticht. Als Couperus' roman acht jaar later was verschenen, zou men de Zanti-figuur in verband hebben kunnen brengen met Frederik van Eeden en zijn bekende Walden-experiment. Maar de idee van een vrije leefgemeenschap was geenszins een onverwachte uitvinding van Frederik van Eeden. Henry Thoreaus Walden, or life in the woods was al verschenen in 1854, en in de tijd van Couperus' koningsromans dweepte men in West-Europa met de profetische figuur van graaf Leo Tolstoj als sociaal-religieuze hervormer en pedagoog. Couperus' Zanti-figuur heeft zeker iets te maken met Tolstoj, maar wellicht ook met de Russische anarchist Kropotkin en met de Nederlandse arbeidersapostel en strijder voor de vredesbeweging Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Jeannette Koch vestigt bovendien - en mijns inziens zeer terecht - de aandacht op de in 1892 verschenen Gedenk-

16 Koch, a.w., p. 148, pp. 271, 272; F.L. Bastet (ed.), Waarde heer Veen. Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever, 's-Gravenhage 1977, dl. i, p. 83, noot 7l; J. Fontijn, Leven in extase. Opstellen over mystiek en muziek, literatuur en decadentie rond 1900. Amsterdam 1983, p. 192.

17 Marius Bauer, Brieven en schetsen van zijn reizen naar Moskou en Constantinopel, gevolgd door enige polemieken tussen socialisten en estheten, Amsterdam-Antwerpen 1964, pp. 111-160. De polemiek in De kroniek kan uiteraard worden beschouwd als een voortzetting van het debat over het socialisme dat in 1890 en 1891 had plaatsgevonden in De nieuwe gids.

18 Koch, a.w., pp. 83-86.

[p. 79]

schriften van Maria Leer over De Zwijndrechtse nieuwlichters, die al sinds 1816 in kolonies hadden geleefd en waarover Professor Quack datzelfde jaar in De gids een artikel schreef onder de titel ‘De Zwijndrechtse Broederschap. Godsdienstig communisme in de eerste helft onzer eeuw’.¹⁹

Op gladder ijs begeeft zich Jeannette Koch als ze de kring rond Couperus' koningsromans nog nauwer trekt en verband zoekt met wat zij de ‘psychografie’ van de auteur noemt. In de roman Majesteit doet zich een conflict voor tussen kroonprins Othomar en zijn keizerlijke vader, omdat de kroonprins bang is voor het keizerschap en het vaderschap. Als besluiteloze vrijgezel incarneert hij de decadentie en de aanstaande ondergang van zijn roemrijk geslacht. Ten slotte aanvaardt Othomar zowel de troonopvolging als een huwelijk, maar zonder overtuigende daadkracht en zonder dat hij waarachtige liefde voelt voor zijn aanstaande gemalin Valérie, die zelf treurt om een verloren minnaar. Behalve Valérie, is er nog een andere vrouwenfiguur in Majesteit die om een verdwenen geliefde treurt: en in beide gevallen heeft de minnaar gebrek aan moed getoond. De andere teleurgestelde minnares is de getrouwde hertogin die de kroonprins heeft ingewijd in een door haar zelf als een verpuurde passie beleefde liefde. Deze vrouw acht zich zondig om haar erotische avonturen met vroegere minnaars en ze krimpt ineen van berouw, terwijl zij de prins blijft liefhebben met een vergeestelijkte liefde. In de roman Wereldvrede legt de inmiddels tot keizer geworden Othomar een vergelijkbare, verpuurde liefdespassie aan de dag voor zijn vredesideaal, dat hij als het beste van zichzelf wegschenkt aan zijn volk.

Jeannette Koch constateert dat het kosmisch-mystisch taalgebruik met betrekking tot Othomars in bovenpersoonlijke liefde beleefd vredesideaal eigenlijk hetzelfde is als dat wat wordt aangewend in Couperus' roman Extaze (1892), waar het gaat over de vergeestelijkte liefde tussen één man en één vrouw. En datzelfde soort taalgebruik keert ook weer terug in de semi-autobiografische roman Metamorfoze van 1897, waar als alter ego van Couperus de auteur Aylva optreedt, die in Parijs vertoeft. Hij geeft zich rekenschap van zijn ‘vreemde’ liefde voor de door een ongelukkig huwelijk ‘verontreinigde’ en ‘bezoedelde’ Hélène de Vicq, die van hem houdt ‘als van een broêr’, en die hij zelf lief heeft ‘met veel meer zielsbehoefte nog dan hartstocht’, ja eigenlijk met de pure ‘hartstocht van de ziel’.²⁰ De tegenstelling tussen lichaam en ziel en de daar bovenuit stijgende zielsverbintenis tussen twee van elkaar gescheiden geliefden komt ook voor in de roman Daniele Cortis (1885) van Antonio Fogazzaro, die in Couperus' Majesteit wordt voorgelezen aan de moeder van kroonprins Othomar. Volgens Jeannette Koch is het geen toeval dat het motief van de verloren en niet moedige minnaar in de koningsromans wordt gedragen, of liever: ondergaan, door twee vrouwenfiguren. Op grond van de studies van Henri van Booven, H.W. van Tricht en Frédéric Bastet brengt zij de hier genoemde elementen in Couperus literaire werk in verband met biografische gegevens, zoals de homoseksuele geaardheid van de auteur, het vriendschappelijk Jozef-huwelijk met zijn nicht Elisabeth Baud (1891) en de kennismaking met en scheiding van zijn vriend jonkheer Johan Ram (1890), gevolgd door Couperus' reis naar Parijs (1890). De homoseksuele Johan Ram vertrok in juli 1890 als officier naar Atjeh. Jeannette Koch veronderstelt dat Couperus ‘reddeloos’ op hem verliefd was en dat Ram wellicht het lichamelijke afwees en alleen de ziel aanvaardde: Ram zou dan in de biografische werkelijkheid hebben gevoeld wat enkele mannenfiguren in Couperus' boeken alleen maar op papier voelen, en wat met name overkomt aan de mannelijke hoofdfiguur in zijn door Van Deyssel bejubelde roman Extaze. Die roman vertoont duidelijk invloed van Paul Bourgets Un coeur de femme (1890), over een verhouding waarin de vrouw heel wat méér wil dan haar gegeven wordt door de

19 Diezelfde Gedenkschriften van Maria Leer zijn ook een belangrijke inspiratiebron geweest voor Arthur van Schendels historische roman De waterman (1933): zie J.J. Oversteegen in Merlyn 3 (1965) 1, pp. 48-56.

20 Couperus, Volledige werken 13 (1988), pp. 103, 137, 145.

[p. 80]

man die haar vereert als een vergeestelijkte madonna.²¹ Ze wil, met andere woorden, wat ook Couperus' teleurgestelde vrouwenfiguren graag zouden willen.

Als ik zeg dat ik dit gedeelte van Kochs proefschrift, behalve wat wijdlopig, eigenlijk ook heel interessant vind, wil daarmee nog niet gezegd zijn dat ik er ook volledig door overtuigd ben. Daarvoor werkt zij te veel met veronderstellingen en te weinig met documenten.²² Evenals de politiek-ideologische aspecten van Couperus' koningsromans, passen ook de liefde- en Spätlinggevoelens van sommige personages, en met name van kroonprins Othomar, in een cultuurhistorische context. En datzelfde geldt voor het exploreren en exploiteren van tegenstellingen en weifelingen over platonische en seksuele liefde of, meer in het algemeen, aangaande het geestelijke en het materiële. Ik herinner aan typische fin de siècle-stemmingen en gestalten in het werk van Marcel Proust, Herman Bang, Rainer Maria Rilke, Charles van Lerberghe, Stéphane Mallarmé, Karel van de Woestijne en de laatkomer Maurice Gilliams.²³ Dat de hier bedoelde literaire motieven ook hun ‘Sitz im Leben’ hadden, is evident. Maar ik krijg de indruk dat er in het geval Couperus te weinig controleerbare gegevens aanwezig zijn, om op literaire interpretaties steunende veronderstellingen werkelijk hard te maken op biografisch niveau. Wat natuurlijk niets afdoet aan de verdiensten van een biograaf als Frédéric Bastet en een promovenda als Jeannette Koch.²⁴

21 Koch, a.w., pp. 306, 307 en hoofdstuk vi passim; F.L. Bastet, Een zuil in de mist. Van en over Couperus, Amsterdam 1980, pp. 50-63; Frédéric Bastet, Louis Couperus. Een biografie, Amsterdam 1987, pp. 129-196.

22 Zie Koch, a.w., p. 327 (‘ik veronderstel’), p. 329 (‘...kan men hier misschien iets meer over zeggen’), p. 331 (‘naar het mij toeschijnt’), p. 337 (‘wat ik dus vertaal als...’). Op p. 307 en op p. 308 werkt Jeannette Koch voor een bepaald gegeven nog met termen als ‘wellicht’ en ‘zou’, maar op p. 312 wordt datzelfde gegeven als een vaststaand feit behandeld.

23 Vgl. mijn essay Maurice Gilliams, Amsterdam 1984, pp. 112, 113, 189, 242, 243.

24 Waarbij ik niet kan nalaten mijn diepe teleurstelling te vermelden over de van ongelooflijk gebrek aan historisch inzicht (of van partijzucht) getuigende opmerkingen die Bastet zich heeft veroorloofd aan het adres van de socialistische schrijver A.M. de Jong, die - ik zeg het er maar even bij om misverstand te voorkomen - absoluut geen familie van mij was. De niet bepaald door maatschappelijke belangstelling gehinderde Couperus-biograaf beschuldigt A.M. de Jong van hypocrisie, onverdraagzaamheid en jaloezie, omdat deze in een door Bastet als allerhuichelachtigste trap tegen Couperus' lijkkist gekarakteriseerd artikel in het socialistische dagblad Het Volk constateerde dat Couperus' fijn, elegant en schitterend oeuvre in feite de ondergang weerspiegelt van de burgerlijke cultuur waartegen het socialisme strijdt. (Bastet, a.w. (1980), p. 167 en Bastet, a.w. (1987), p. 688.)