Maatstaf. Jaargang 39

[p. 127]

F.B. Hotz
Muziek

Ik schakelde over op bbc i en zag dat het Remembrance Sunday was. Ik schonk mezelf jenever in en het geklok van de fles klonk obsceen door het God save the King. Zelfs de geleidehonden van de blindgeschoten oud - strijders hielden zich stil in volmaakte discipline. Ik moest terugdenken aan een winterdag in '29 of '30.

Het was op een zaterdagmiddag. Mijn zus wachtte op haar pianoles. Ze zette haar fondsbril op en nam nog gauw iets door, onder moeders supervisie. Ze speelde het Engelse volkslied, maar de frasering klopte niet. Moeder zong met luide stem voor: ‘Een sleperspaard op hol, o mensen houd die knol, een paard op hol.’ Dat gaf de notenwaarden goed aan, maar zus kreeg het niet uit de toetsen. Ze speelde onbedoeld ergens een syncope. ‘Fout!’ riep moeder. ‘Hoe is het mogelijk! Ik zing het je nét voor!’

Mijn zus, die elf was, zweeg en begon opnieuw. ‘Ho!’ riep moeder, ‘luister nou! Ik zing het nog éénmaal!’ Maar de bel ging. Moeder liep naar het trapgat en trok de buitendeur open.

Juffrouw Schwabe groette eerbiedig en liep de trap op. Boven zei moeder, licht geïrriteerd: ‘Ga uw gang maar,’ en de juffrouw kwam binnen. Ze knikte zeer vriendelijk.

Ze zag wit; van kou, dacht ik. Ze ging zitten op de keukenstoel die voor haar klaar stond bij de piano, en zette haar tasje op de grond bij haar voet. Haar lijf had geen vorm en het leek of er alleen een wintervest op die stoel zat.

Ze vroeg of haar leerling het God save the King misschien al een beetje geoefend had. De pianiste knikte kort. Ze speelde het stuk, met fout en al. Juffrouw Schwabe keek liefderijk toe en zei: ‘Prachtig!’ Moeder verscheen daarbij als de schim van koningin Victoria in de deuropening.

‘Nu doen we het nóg een keertje,’ zei de lerares met dunne stem, ‘en dan letten we speciaal op dit gedeelte, goed?’ Ze wees het aan met haar pink, alsof ze een wijsvinger te hatelijk vond. Ze zei dat Our Noble King niet helemaal goed uitgeteld was.

M'n zus begreep er niets van. Ze had nog niets over een King gehoord. Alleen over een paard. De juffrouw voelde moeders aanwezigheid in de rug en werd rood.

‘Nou, wat denk je, willen we het nog één keertje proberen?’ lispelde juffrouw Schwabe, ‘of eerst even Melodie in F, dat vind je geloof ik leuker hè?’

Het leek of moeder hierop gewacht had. Ze stapte naar de piano en zei gebiedend: ‘Een ogenblik; dít gaat zo niet.’

Juffrouw Schwabe ging rechtop zitten, klaar voor de strop. Moeder ging voor haar staan en zei: ‘Juffrouw, u bent een goede pianiste. U weet veel meer van muziek dan ik. U had, met misschien wat méér, nou j a, enfin. Ik moet u zeggen, hoezeer het me ook spijt, dat uw pedagogiek absoluut onvoldoende is. U heeft geen enkel overwicht. U bent te slap. Mijn dochter vordert op deze manier veel te weinig. Ik heb het eens aangezien, maar we zullen moeten afzien van verdere...’

De juffrouw boog voorover alsof ze moest hoesten en liet een korte snik los die klonk

[p. 128]

als ‘Oow’. Ze pakte het tasje, nam een zakdoekje waarop een muzieknoot geborduurd was en bette kort de ogen. Ze stond op en volgde moeder zwijgend naar de trap.

Toen moeder in de kamer terugkwam zag ze er nerveus uit, met rode vlekken in haar hals. ‘Ja, als niemand anders het zegt, moet ik het natuurlijk weer doen,’ zei ze; ‘ik ben er beroerd van.’

Ondanks die verklaring was ik woedend. Ook die avond nog. Want het leek wel of moeder alles wat haar hinderde in huis nu eens wilde uitspreken en veranderen. Zo was er voor deze zaterdag geen ‘gezellige avond’ vastgesteld: geen kennissen, geen kaarten, geen dansen. Bovendien zou de zondag thuis doorgebracht worden, en niet zoals altijd bij vaders ouders.

Vader keek dan ook niet vrolijk, toen hij rond vier uur van zijn werk kwam. Hij bracht geen flessen wijn mee. En in de avond bleef zijn grammofoon gesloten. Hij las na het eten ondoorgrondelijk z'n krant. Moeder had een boek. Het was zeer stil in huis.

Een dier heeft geen mimische spieren, zei onlangs een geleerd radiospreker. Maar mijn vaders hond - een herder - beeldde met kop, ogen en lijf angst uit als vader de zweep van de kapstok nam. Bij het kraken van het gevlochten leer, dat door de half open deur in de kamer doordrong, stond het dier op van z'n plaats bij de haard. Het strekte de kop in deemoed, de oren plat, de ogen neergeslagen. Ook trok het een voorpoot op en boog die achterwaarts tot een bevroren halve cirkel. Een balletstand vol mismoedige aarzeling. Het was maar een symbool van vrees: de hond wist dat deze boetvaardige voorstelling van hem verwacht werd.

Zo ging het ook deze zaterdagavond. Maar vader had de zweep in de schemerachtige gang alleen maar even aangeraakt. Mogelijk om z'n macht over de hond kort te toetsen. Want hij kwam binnen zonder zweep en de hond kwispelde onzeker. Pas toen vader met een ruk van zijn hoofd zei: ‘Kom op, we gaan wandelen!’ sprong het dier tegen hem op van blijdschap en het lachte, mimische spieren of niet.

Eigenlijk gedroeg mijn moeder zich soms net als de hond. Ze wachtte op zaterdagen nerveus hoe vaders humeur bij thuiskomst zou zijn. Ze mimeerde goede verwachting, maar bedeesd, alsof ze geen prettig weekend verdiende. Misschien ging ze die houding veranderen.

Ook de volgende ochtend, zondag, bleef ik net zo humeurig als vader. Want moeder vertrok ditmaal niet naar de kerk; met opzet leek het wel. En het was toch mooi, zonnig winterweer. Vader zette nog wél koffie, zoals meestal 's zondags, maar de grammofoon leek verzegeld.

Ik miste zijn zondagochtendplaten, altijd een ceremonie zonder woorden. Met vader en ik als enige deelhebbers, maar zonder veel verstandhouding. De dunne overgordijnen bleven erbij gesloten en in die kalme schemer opende hij zijn grammofoon en wond de veermotor op. Hij koos een plaat uit en blies er een stofje af. Ik bleef diagonaal in de verste hoek van de kamer, om hem niet te hinderen. En op het moment dat in andere huizen het harmonium een gezang van Johannes de Heer begeleidde, klonk bij ons Paul Whitemans orkest. Vader draaide de houten jaloezieën van de grammofoon wijd open zodat het orkest, in al z'n wonderlijke kleurschakeringen de kamer vulde. Bij de ingehouden koperpassages of de solotrekjes van een paar seconden grijnsde vader of wiegde met zijn hoofd alsof hij piano speelde. Zo'n plaat klonk tegelijk feestelijk en melancholiek en men was in de drieëneenhalve minuut van z'n duur geneigd zich met alles te verzoenen. Eenmaal zag ik op een strokleurige platenhoes, die dun en leeg op tafel lag, Whitemans zware reuzengestalte in silhouet afgebeeld, dirigerend met een strijkstok. De haast mythische reputatie van die man, die op een Europese

[p. 129]

tournee in alle hoofdsteden en concertzalen als een staatshoofd ontvangen was, drong als vanzelf in mij door, huid en haar. Ik geloofde mee in wat mijn vader en zijn vrienden hoorden en zagen.

Maar op deze zondagmorgen was er geen muziek. Moeder opende de gordijnen met een ruk. ‘Zonde van zo'n mooie, zonnige dag,’ zei ze.

‘Hè?’ zei ik zo bot mogelijk.

Ze zweeg.

Vader, nog in zijn wijnrode ochtendjas, kwam binnen en zei: ‘De koffie is klaar.’ Moeder stond op om te gaan inschenken. Mijn zus verscheen in een zondagse jurk, gaapte, keek rond en verdween weer naar haar zolderkamertje.

Al mijn geliefde muzikanten van al mijn platen zijn dood. Het is 1991, en de meesten zijn van voor de eeuwwisseling. Maar hun leven is hoorbaar in de vibrerende instrumenten en het begeesterd vakmanschap blijft. Hun direct herkenbare persoonlijkheid bestaat nog in schellak.

In mijn puberteit verloochende ik vaders platen natuurlijk, en had de toen ‘toonaangevende’ critici mee. Later schudde ik die hardnekkige oordelen van me af en keerde terug tot Whiteman.

Die herleefde liefde is misschien een contrageschenk aan mijn dode vader en zijn dode vrienden. Een overbodige rechtvaardiging van hun voorkeur. Want Leopold von Ranke schreef: ‘Elke tijd en elk historisch verschijnsel heeft zijn eigen normen en dient met zijn eigen maatstaf gemeten te worden.’

En met iedere oude Whiteman plaat, gevonden op een rommelmarkt of geruild met een verzamelaar, maak ik bovendien iets ongedaan van een vergrijp op die koude februarizondag in 1929.

Moeder hield net als vader van bezoek en ‘gezellige avonden’ en waarom er voor dat weekend niets was afgesproken ontging me. Wel begreep ik dat ze niet íédere zondag naar grootvaders huis wilde. Misschien ook probeerde ze nog van alles maar was de teerling al geworpen en kwam een breuk in zicht. De koffie die vader gezet had werd gedronken zonder een woord.

Vader ging weer de hond uitlaten en bleef ongewoon lang weg. ‘Hij zal toch niet zonder ons naar je grootvader zijn gegaan?’ vroeg moeder. ‘Dat weet ík toch niet!’ zei ik.

We zwegen langdurig. Moeder werd steeds nerveuzer. Ze zocht naar een soort verzoening met mij. ‘Waarom ga je niet iets leuks maken van je Meccano!’ zei ze haast smekend. Ik haalde mijn schouders op.

We hoorden iemand het tuinhekje openen. Beneden in de gang viel de zondagochtend Telegraaf met een klap op de marmervloer. Een extra dik nummer, zo te horen.

Ik ging hem niet halen. Pas toen moeder het me opdroeg, gehoorzaamde ik en legde de geurig verse krant voor haar op tafel.

Ze bladerde.

Opeens klaarde haar gezicht op. Ze keek naar een dikke extra bijlage binnenin. Haar stem veranderde: ze klonk opgewekt. Gelukkig haast.

‘Nóú heb ik toch iets voor je!’ zei ze, ‘echt iets voor jou! En twee dingen tegelijk nog wel!’ Voorzichtig - want vader moest de krant nog lezen - haalde ze de bijlage uit de rest van het blad. Ze stond op en liep naar me toe om me het te overhandigen.

Het was een auto-nummer vol foto's, vanwege de r.a.i.-tentoonstelling in Amsterdam. Ze kende mijn auto-liefde: ik bouwde ze na van Meccano en tekende ze eindeloos. En soms leek mijn vaders Ford voor de buitendeur méér mijn vader dan mijn vader zelf.

Maar er was nog iets. Op het eerste blad waren de drie linker kolommen ingenomen door een groot artikel. Erboven stond in vette letter: ‘Paul Whiteman over de Auto.’

Moeder keek me aan; haar bruine ogen glansden. Ik stak mijn hand niet uit om het blad aan te pakken. En ik bleef onbeweeglijk

[p. 130]

recht zitten als juffrouw Schwabe de vorige dag. Zonder haar aan te kijken zei ik: ‘Dat interesseert me niet.’ Die vier woorden.

Moeder ging terug naar de tafel en schoof de bijlage met bevende handen op z'n plaats. Ze keek een ogenblik naar me en verliet geluidloos de kamer; daarna sloeg de buitendeur dicht.

‘Is je moeder d'r niet?’ vroeg vader die kort daarop thuiskwam.

‘Nee,’ zei ik.

Hij knikte, hing snel z'n jas en hoed op en dirigeerde de hond naar z'n plaats. Hij ging achter de piano zitten en trok zijn meest arrogante Gershwin-gezicht. Hij speelde 's Wonderful, 's Marvelous met veel syncopen.

M'n zus kwam direct van boven. Zonder brilletje, want vader hield niet van brillen. Ze ging bij de piano staan, wachtte tot het stuk uit was en vroeg haar vader of hij het Engelse volkslied kon spelen. Hij lachte met hoog opgetrokken wenkbrauwen en zei: ‘Weet je niks leukers?’

Die avond leek alles weer gewoon. Het gezin, compleet, zat aan tafel. Men zei niet veel.

Na de maaltijd moest ik borden en bestek naar de keuken brengen. Op de gang vloog de hond op me af onder krankzinnig gejank. Hij hapte in de lucht met op elkaar klappende tanden. Ik rende terug naar de kamer en smeet de deur dicht. Want de meest gedisciplineerde van alle honden schoot gillend heen en weer door de gang. We hoorden z'n nagels uitglijden over het zeil. Vader hielp me de deur dicht te houden, want het grote dier probeerde binnen te komen. Z'n kop bonkte tegen het hout.

Vader gebood moeder en m'n zus zijn taak over te nemen. We duwden alle drie met beide handen en leunden onder een hoek van vijfenveertig graden tegen de oude deur, die bij iedere aanval kraakte en doorboog. Vader opende een schuifdeur en verdween in de donkere tussenkamer. Zo kwam hij op de gang. We hoorden hem schreeuwen ‘Af!’ en ‘Liggen!’ maar niets hielp. Dan klonk er een doffe slag. Daarna was het stil.

‘Ik breng hem weg,’ riep vader door de gesloten deur, hij had de hond een verdovende klap op de kop gegeven. We hoorden hem en de hond de trap af gaan. We keken uit het raam. Vader had het dier aangelijnd; het liep mank, met nederige kop.

Toen vader terugkwam zei hij: ‘Niks meer aan te doen. Een spuitje.’ Z'n groene ogen staarden; ik had hem nog nooit zo ernstig gezien.