Maatstaf. Jaargang 39

[p. 95]

Koos van Zomeren
Steen in een mannenhand

1

Wat de buitenkant betreft - de steen paste perfect in een mannenhand. Hij was langwerpig van vorm; plat van onderen, bol van boven en aan één uiteinde een weinig aangepunt, zonder dat er een scherpe rand aan zat, scherp of hoekig was hij nergens, daar was hij te oud voor geworden. Hij had de kleur van sigare-as met hier en daar een nerfje wit, een spatje bruin, een stipje blauw. Hij woog naar schatting anderhalve kilo, maar dat was voor een deel ook binnenkant.

Aanvankelijk maakte hij deel uit van een klimmende rotsformatie. Nadat hij daaruit was losgebroken, ging de steen gedurende duizenden jaren min of meer zijn eigen weg. Het gebergte rees en sleet weer af. Gletsjers rukten op en trokken weer terug. Nu en dan was er een waterval.

Op den duur kwam de steen op de bodem van een prettige bosbeek te liggen. Eindeloos werd hij gewassen, geslepen en geschuurd, eindeloos repte zich het koele water voort, altijd maar op weg naar verderop, en in al die jaren was nog nooit een druppel weergekeerd.

Helemaal rimpelloos verliep het bestaan daar niet. Er stak iets nukkigs in de beek, iets wispelturigs, een zekere hang naar drama. Ze raakte bij voorbeeld weleens bevroren en dan sloot zich een bleek soort duisternis om de steen. Soms viel ze bijna droog; dan kwam de steen in de lucht te liggen. Soms verzamelde ze opeens zoveel water, dat het schuimde en bulderde; dan gebeurde het wel dat de steen werd losgewoeld en meegesleurd, wat het nadeel had dat hij ergens terechtkwam waar hij niet gewend was, en het voordeel dat hij werd omgedraaid, de onderkant boven, zodat ook daar het wassen, slijpen en schuren kon beginnen. Ronder en ronder, hij kwam uit louter rondingen te bestaan, zijn beslotenheid nam toe, zijn volmaaktheid was nabij.

Maar doorgaans heerste er rust in de beek. Ze nam bedaard haar bochtjes en murmelde maar wat. Het water voelde aan als een vloeiende huid. Een steen kon dan nog worden beroerd door de zuiglippen van een forel of de kriebelpootjes van een salamander, maar dat gebeurde zelden.

De laatste tijd, een jaar of honderd, lag de steen ietwat buiten de hoofdstroom op een plek die een voorname rol speelde bij de weerspiegeling van boomtoppen en wolkenranden. Op bepaalde dagen scheen daar de zon in het water. Het licht viel uiteen in scherven, die toch een zekere samenhang behielden en wiegend boven de steen bleven hangen, steeds in beweging, vluchtig, schitterend; en in de loop van die dagen verdween het ook weer, maar niet zoals dat water, het stroomde niet, het was trouw. In sommige nachten verzorgde de maan een reprise van dit verschijnsel, duister, geheimzinnig, een beetje in het sinistere.

Zo verstreek de tijd. Toen werd de steen opgeraapt. Iemand zei: ‘Zullen we hier dan maar gaan zitten?’ Dat was de stem van een man.

‘Mij best.’ Dat was de stem van een vrouw.

‘Moe?’

‘Nee hoor.’

‘Het kan je gewoon niet schelen waar we gaan zitten?’

‘Nee, dat kan me niet schelen.’

‘O jee,’ zei de man met een zucht. Hij had gehoopt dat nu eindelijk alles vergeten en vergeven was.

[p. 96]

Die mensen, dat zal ik er meteen maar bij zeggen, waren mijn grootouders.

De steen werd aan alle kanten bekeken, daarna nog één keer door het water van de bosbeek gehaald om het zand eraf te spoelen en vervolgens in een zwarte zak gedaan.

Na een korte, verre reis per auto, werd de steen onder een appelboom gelegd. Om hem heen lagen andere stenen, aan de onderkant was aarde, aan de bovenkant niets dan lucht, alles even vreemd en onaangenaam.

In de nabijheid liep een krakend schelpenpaadje; dan kwamen er schoenen langs, en stemmen.

Soms stond even een vogel op de steen.

Soms regende het, maar dat was niet hetzelfde.

En aan het zonlicht, voor zover het de steen kon bereiken, ontbrak elke speelsheid, het was stijf, saai, droog.

Zo gingen opnieuw jaren voorbij, zij het lang geen honderd. Toen werd de steen nog eens opgeraapt. Hij lag in de hand van een man, die hem liet zien aan een andere man. ‘Zweden?’ vroeg hij. ‘Griekenland? Spanje?’

‘Of Ierland,’ viel de ander in. ‘Of België. Hij sleepte ze overal vandaan.’

‘Een rotstuintje onder een appelboom. Wat bezielde die man in 's hemelsnaam?’

‘Misschien hetzelfde wat ons allemaal bezielt. Misschien probeerde hij de wereld te veranderen.’

‘Ach,’ zei de een.

‘Ja,’ zei de ander.

De steen werd weggegooid en de mannen liepen weg. Ze hadden het over hun vader. Ze probeerden erachter te komen of ze van hem gehouden hadden.

Deze mannen waren mijn ooms Henri en Nico en ik was er zelf ook bij. Als een hondje liep ik ze achterna. De bedoeling was dat ze zouden merken hoe braaf ik was, maar daar stond hun hoofd niet naar. Ze leven nog. Ze zouden raar opkijken als ik het ze vertelde, van die steen. Ze zouden zeggen: ‘Daar herinner ik me niets van.’ Of: ‘Jawel, jawel, maar daar was jij toch niet bij?’

2

Mijn moeder noemde mijn grootvader een keer een schuinsmarcheerder. Dit was natuurlijk niet voor mijn oren bestemd, ik was nog veel te klein voor zo'n woord, ik nam het letterlijk, ik dacht dat mijn grootvader zich had misdragen door op straat iets schuins te doen, door bij voorbeeld heel schuin over te steken of vreselijk voorover te lopen. Dat dit marcherend was gebeurd, scheen bovendien te betekenen dat hij soldaat was geweest.

Er waren meer van zulke kwalificaties voor mijn grootvader in omloop, duidelijk van klank, vaag van betekenis. In feite werd hij voortdurend beroddeld. In mijn familie was het onmogelijk een gesprek van meer dan tien minuten te voeren zonder dat hij in het middelpunt kwam te staan. De strekking was altijd negatief en als kind zag ik daar absoluut geen kwaad in. Hij werd er eerder groter dan kleiner van. Om dat te begrijpen moest je ze, al die ooms en tantes, neven en nichten, eens zien als hij erbij was. Ze vlogen voor mijn grootvader!

Op gezette tijden kwam hij me halen. Nijdig sloeg hij dan de nerveuze bedrijvigheid van mijn moeder gade. Ze deed mijn haar goed, knoopte mijn jas dicht, stopte me een kwartje toe, duwde me naar de trap en slaakte een zucht van verlichting.

Mijn grootvader kroop in zijn autootje en legde, nog voor de motor te starten, een envelop op mijn schoot. Met die envelop zwaaide ik vervolgens naar mijn moeder, een beetje triomfantelijk. Er zaten postzegels in, sigarebandjes of lucifermerken, en één keer trof ik een zweterig stuk belegen kaas aan - in die periode meende mijn grootvader dat ik niet behoorlijk te eten kreeg.

Hij was lang en onhandig, een combinatie die me nog steeds ontroert. Hij zat grommend over het stuur gebogen, zijn gezicht vervaarlijk dicht bij de voorruit, alsof het verkeer iets was dat gelezen moest worden. Zijn manier van gasgeven was nogal drastisch. Lang heb ik gedacht dat een auto zich eigenlijk springend hoorde te verplaatsen.

[p. 97]

We gingen langs de kazernes bij de Waalsdorpervlakte de stad uit en reden dwars door Wassenaar, waarbij ik me vergaapte aan telkens weer dezelfde details van telkens weer dezelfde buitenhuizen. Zo bereikten we een hobbelig klinkerweggetje langs het binnenduin. Weiland aan de ene, bosjes aan de andere kant; dat weggetje scheidde twee werelden.

Hier hebben we een keer iets meegemaakt wat je een avontuur zou kunnen noemen.

Mijn grootvader trapte op de rem omdat er vogels op de weg stonden. Het waren er vier en hij noemde ze ‘pieten’. Dat waren de ouders, wees hij, en dat de jonkies. ‘Ze willen naar de overkant. Toe maar jongens!’

Op mij maakten ze een totaal geschifte indruk. Zwart-witte beesten met knalrode snavels en mijn grootvader kon dan wel beweren dat ze bezig waren over te steken, maar daar hadden ze zelf zo te zien geen flauw idee van.

Achter ons werd getoeterd. Er kwam een vrachtwagen tot stilstand. Twee boze mannen in de cabine.

‘Ja, wacht maar,’ mopperde mijn grootvader. Welbeschouwd deden die pieten niets dan rondjes draaien en herrie maken. Zenuwachtig dat ze waren - daar was mijn moeder nog niks bij!

Achter ons werd nu aanhoudend geclaxonneerd. De mannen zwaaiden met hun viusten. Je hoefde niet te kunnen liplezen om te begrijpen dat ze zaten te vloeken.

‘Lamzakken,’ zei mijn grootvader en het zweet parelde op zijn voorhoofd.

De vrachtwagen schoof zo ver naar voren dat de cabine uit beeld verdween, die kwam zo ongeveer boven ons dak te hangen. Ik dacht dat ze ons gingen aanrijden. Ik dacht dat die mannen naar buiten zouden komen om grootvaders autootje te schoppen. Misschien zouden ze met hun vuisten de ruit inslaan en mijn grootvader te lijf gaan.

Eindelijk gingen de vogels de berm in. We trokken op, maar moesten even verder het laantje naar grootvaders huis nemen en dat veroorzaakte nieuw oponthoud. Toen scheurde de vrachtwagen woest voorbij. Nog één keer ving ik een glimp op van die twee mannen.

Die avond scharrelde de pietenfamilie bij ons over het gazon. We stonden voor het raam en mijn grootvader knikte, alsof hij het allemaal eigenhandig zo geregeld had.

De volgende morgen vond ik een jonkie dood. Hij lag bebloed, één poot van zijn lijf gescheurd, bij de stenen, die in de loop van de tijd als een soort voorbarig grafmonument waren verzameld onder de appelboom. Ik ging mijn grootvader halen en hij zei dat het arme dier misschien ziek was geworden.

‘Die is door de kat gepakt,’ zei ik verontwaardigd. De overige drie pieten stonden verderop af te wachten. Wat ze dachten kon je niet weten.

Ik was een kind, ik wou hem begraven. ‘Nou,’ zei mijn grootvader aangebrand, ‘zo erg is het nou ook weer niet.’ Maar het leek nu zo nutteloos, zo stom, dat we hadden staan wachten tot die achterlijke vogels zo vriendelijk waren de weg vrij te maken.

Nog dezelfde dag echter ontdekten we iets dat wéér een ander licht wierp op deze gebeurtenis.

Mijn grootvader las de krant en veerde plotseling op. ‘Hier,’ riep hij uit. ‘Hier!’ Want de vorige middag had de politie aan het eind van het duinweggetje twee dieven aangehouden; ze waren op de vlucht met een vrachtwagen vol spullen die ze uit een landhuis hadden geroofd.

‘Lamzakken,’ brulde mijn grootvader. ‘Dat is aan ons te danken, jongen! Als wij ze niet hadden opgehouden, waren ze weggeweest!’

Nu hadden we een heldendaad verricht. En toen hij min of meer tot bedaren was gekomen, zei mijn grootvader tegen me: ‘Zo, denk daar maar eens over na!’ Raadselachtige woorden, waarover ik inderdaad vaak heb nagedacht. Jaren later, toen ik het interessant vond de nalatenschap van mijn grootvader

[p. 98]

een filosofisch tintje te geven, heb ik er deze wijsheid uit geconstrueerd: er gebeuren steeds dingen waardoor eerder gebeurde dingen een andere betekenis krijgen. Zo bezien vloeit het verleden voort uit de toekomst. Als dat het is wat mijn grootvader bedoelde... tsjonge, dan zou ik hem graag nog eens spreken!

Dat hij alleen woonde, verbaasde me niet. Mijn moeder woonde ook alleen. Ze werkte bij de Bijenkorf. Ik was zo'n kind met een touwtje om zijn nek met een sleutel eraan. De buurt vond het zielig, ik vond het prachtig, ik kon net zo laat uit school komen als ik wou, wat vooral in de knikkertijd een enorm voordeel was.

Op een middag kwam ik de trap op en ik vóélde gewoon dat mijn moeder er al was. Ze zat met haar jas aan in de kamer. Ze zei: ‘Ben je daar eindelijk? Waar heb je uitgehangen?’ Want zo was het in die tijd: je had altijd ergens uitgehangen.

‘Ga je zondagse trui aantrekken,’ zei mijn moeder, ‘en je goeie schoenen. Opa is dood.’

Nou, dat wist ik dan.

3

Mijn ooms Henri en Nico dus. De eerste zei dat mijn grootvader misschien net als wij allemaal de wereld had willen veranderen, de tweede ontdeed zich met een achteloze zwaai van een steen. Hij kwam op een andere steen terecht en brak met een droge snik doormidden.

Hij brak doormidden en uit zijn binnenste ontsnapte een scherfje zonlicht. Het leek op een mannetje, een duiveltje van glas. Je keek er dwars doorheen, maar kon duidelijk een grijns onderscheiden. En vleugels had hij ook. Hij sprong naar de onderste tak van de appelboom, zat even met opgetrokken knieën om zich heen te kijken, veerde toen op voor de volgende sprong. Buiten de boom was nog veel meer zonlicht, dus daar verdween hij.

Ik keek achterom naar mijn ooms. Ik ging op mijn hurken zitten en raapte de beide helften voorzichtig van de grond. Ze bleken precies aan elkaar te passen. Voor elk knobbeltje was er aan de andere kant een uitsparing, voor elke richel een gleufje. Er zat geen millimeter ruimte in de steen, toch had er iets in gezeten.

Ik keek naar de steen en liet hem weer uit elkaar vallen. Ooit zouden er misschien twee stenen zijn, maar voorlopig was het er één en die was gebroken. Ik keek naar de takken van de appelboom. Ja, toen al begon de verwondering plaats te maken voor spijt.

Soms dacht ik dat er iets uit de steen bevrijd was, soms dacht ik dat de steen van iets beroofd was, soms vroeg ik me af of dat doorschijnende mannetje geen gezichtsbedrog was geweest - maar dan: waarom verzin je zoiets?

Nog altijd denk ik weleens aan het voorval terug. De ‘ik’ waarvan ik nu spreek, is natuurlijk allang niet meer dezelfde. Jaren ouder. Ik heb een vrouw en kinderen. Ik heb een baan, een huis, een boot en een minnares. Soms denk ik: je kunt net zo goed dood zijn. Soms fantaseer ik aan weerszijden de loop van een pistool tegen mijn slaap. Dan stel ik me voor dat ik beide trekkers overhaal. Achter mijn voorhoofd, precies boven de neuswortel, slaan de kogels op elkaar; ze ketsen omhoog en schieten als een soort fontein door mijn schedeldak. Het spreekt vanzelf dat dit een buitengewone coördinatie vereist.

Vandaag was ik in Utrecht. In de Nobelstraat zag ik Steven Lazonder lopen. Ik keek op mijn horloge, ik had me makkelijk kunnen verschuilen achter mijn afspraken.

We namen een kopje koffie op de Oude Gracht en Steven begon over vroeger; hij was het geweest die me destijds had aangenomen, hij had me de ruimte gegeven, hij had me in bescherming genomen tegen kritiek en roddel, want geloof maar dat die er waren geweest, in het begin.

‘Dus van jou,’ zei hij, ‘had ik steun verwacht.’ Verleden jaar hebben ze hem de laan uitgestuurd, met een gouden handdruk weliswaar, maar toch.

Ik keek nu eens naar het water van de gracht, dan weer naar de lucht, volop zon,

[p. 99]

zwaluwen. Er viel wel wat voor Stevens zienswijze te zeggen. Het was waar, hij had altijd achter me gestaan, maar dat vond ik heel gewoon, ik dacht dat het mijn talenten waren, dat ik goed was. Nu suggereerde hij dat hij al die dingen had gedaan omdat hij meende dat ik aardig was. Gruwelijk! Op aardigheid wil ik niet beoordeeld worden. Want waar blijf je dan als je ophoudt aardig te zijn?

Steven gaf me een hand, ik bleef nog een tijdje zitten. Ik voel me corrupt, of juist niet corrupt genoeg, in ieder geval bezoedeld, miserabel.

‘Kan ik ergens bellen?’ vroeg ik de ober die kwam afruimen.

‘Binnen,’ zei hij.

Ik belde Harold en zei dat er wat tussen gekomen was, dat al mijn afspraken moesten worden afgezegd. ‘Dat gaat geld kosten,’ merkte hij op. Het is zijn taak dat soort opmerkingen te maken, Harold is mijn secretaris.

Daarna belde ik naar huis. Het duurde nogal even voordat mijn vrouw opnam. Ik vroeg of ze in de tuin bezig was en ze zei ja. Ik vroeg of er nog iets bijzonders was en ze zei nee. Ik vroeg waar de kinderen waren en ze zei op school. Toen keek ik op mijn horloge en kreeg ik een nieuw besef van tijd.

‘Waar ben je?’ vroeg mijn vrouw.

‘In Utrecht,’ zei ik.

Daarna belde ik mijn minnares. Onze dag is donderdag en het is vandaag dinsdag, maar je kon niet weten. Ze was er. Haar telefoon staat in de vensterbank. Ik weet dus dat ze ondertussen naar buiten kijkt, dat haar ogen over de bomen, gazons en vijvers van een park glijden. Eigenlijk zijn alleen de ogen van mijn minnares mooier dan die van mijn vrouw.

Ze zei: ‘Mijn moeder is er.’ En alsof ik nog meer straf verdiende: ‘Donderdag moet ik naar Den Haag, nee, daar kan ik met geen mogelijkheid onderuit.’

Ik ken haar moeder. Ik heb haar één keer ontmoet. Toen kwam ik onverwacht, buiten de reglementaire speeltijd, bij mijn minnares aankloppen en toen was haar moeder er ook. Ik werd aan haar voorgesteld als de huiseigenaar en ben na tien minuten onverrichter zake vertrokken. Haar moeder woont in een flat bij Den Haag Centraal. Tenminste, dat zeiden ze.

Ik liep weer naar buiten en bleef besluiteloos staan, de stad boordevol mensen. Naar Den Haag, ik kon werkelijk niets anders bedenken.

In Gouda stapten een paar opgeschoten jongens in, die naar mijn idee niet in de eerste klas thuishoorden.

In Den Haag draafde ik het perron af. Het bedoelde flatgebouw lag pal naast het station. Er was een hal met brievenbussen. Het paneel met drukbellen bleek zich om een hoekje te bevinden. Mijn ogen vlogen over de bijbehorende naambordjes en verdomd, daar stond hij: de naam van de moeder van mijn minnares, tevens de naam van mijn minnares zelf. Niet dat ik verwacht had dat ik belogen was natuurlijk, maar God, wat een opluchting!

Ik rende terug het station in. De trein stond er nog, dezelfde, die weer naar Utrecht moest. Hijgend liet ik me op mijn plaats vallen. Het zweet spatte van mijn voorhoofd, het is warm vandaag. En ook die opgeschoten jongens uit Gouda kwamen weer binnen.

‘Niks te beleven in Den Haag?’ vroeg ik grappig. Ze lachten een beetje.

Twee minuten nog voor het vertrek. De conducteur kwam langs en wou die jongens hun kaartjes zien. ‘OV-jaarkaart,’ zei hij. ‘Die geldt niet voor de eerste klas, heren. En ik wil niet hebben dat jullie hier drugs gebruiken. Als ik het merk, laat ik je eruitzetten.’ Dus die gebruikten hun gratis openbaar vervoer om even een boodschapje te doen.

Inmiddels rijden we. We gaan langs zonovergoten weilanden, giftig groen, moeizaam herkauwende koeien. En mijn geluk breekt alweer, de onrust begint alweer te woelen. Dan denk ik aan die steen, dat glazen mannetje met grijns en vleugeltjes. Wanneer gebeurt er eindelijk eens iets waaruit je kunt opmaken wat van dit alles de bedoeling is?