Maatstaf. Jaargang 39

[p. 81]

H.L. Wesseling
Bloei der decadence

Op 25 oktober aanstaande zullen Johan Polak en ik op uitnodiging van de K.L. Poll-stichting voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap een zogenaamde dubbellezing houden over het fin de siècle. Het is een gebeurtenis waarop ik mij verheug want wij kennen Johan Polak als een groot uitgever en een beschaafd en erudiet auteur. Ik nam dan ook met meer dan gewone belangstelling zijn onlangs verschenen Bloei der decadence ter hand. Die belangstelling nam bij het lezen nog toe, vooral toen ik in het artikel over ‘Baudelaire, de dichter van de grote stad’ het volgende las: ‘In het midden van de vorige eeuw lag Parijs, vanuit het oogpunt van urbanisatie bezien, ver achter bij Londen. Die toestand wijzigt zich binnen het verloop van enkele decennia. De bevolking neemt toe van 1,3 miljoen zielen in 1852 tot bijna twee miljoen in 1870. In veel opzichten blijft de stad niettemin middeleeuws: nauwelijks gaslicht, geen riolering, geen stromend water. Waterdragers, doorgaans uit Auvergne afkomstig, tilden het benodigde water naar de verdiepingen. De huizen zelf waren armoedig toegerust.

Lodewijk Napoleon [...] koesterde uitermate moderne opvattingen omtrent verstedelijking. Verscheidene motieven waren in het spel: prestige, rust, orde (Parijs was altijd wat oproerig geweest). Brede alleeën en boulevards boden de mogelijkheid, indien nodig, vlug artillerie en cavalerie de stad binnen te brengen. Maar het ging er ook om ongezonde stadswijken met nauwe straatjes af te breken en de woonomstandigheden van de gehele bevolking te verbeteren. De nieuwe buurten lieten ruimte voor wat lucht, licht en zeer eenvoudige sanitaire voorzieningen. [...] Stations, markthallen, entrepôts werden de draaipunten van de stad van de toekomst. [...] Bijna twintig jaar lang [...] is Haussman hoogste opzichter over de werkzaamheden, welke zonder uitzondering aan particulieren worden uitbesteed. In verband met de noodzakelijke onteigeningen komen fantastische grondspeculaties op gang, lange jaren is er volledige werkgelegenheid. Parijs wordt de stad van een zich verrijkend burgerdom ter ene, van een ellendig lompenproletariaat ter andere zijde. De troosteloze woonkazernes, ver weg van het centrum, waar de minvermogenden, al hebben zij werk, worden weggestopt, hebben hun naargeestige aanblik behouden tot in onze dagen. Het zijn de jaren waarin Baudelaire tot dichter rijpt.’

Deze bladzijden deden mij ergens aan denken en ik kwam er al betrekkelijk snel achter waaraan. Dat was ook niet zo erg moeilijk want het ging om iets dat ik zelf heb geschreven, een artikel over het Parijs van Zola. Daar lezen wij onder andere het volgende: ‘Tijdens het Second Empire nam de bevolking van Parijs sterk toe, van ongeveer 1,3 miljoen in 1852 tot bijna twee miljoen in 1870. [...] Vóór Napoleon iii was Parijs in vele opzichten nog een middeleeuwse stad. De straten waren smal en nauwelijks verlicht. Gaslicht bestond praktisch niet. De huizen waren armoedig geëquipeerd. Stromend water ontbrak. De waterdragers - vaak afkomstig uit de Auvergne - brachten het water naar de verdiepingen. Licht en lucht konden in de huizen nauwelijks doordringen; de stad was even schilderachtig als ongezond. Parijs was

[p. 82]

vergeleken bij Londen een achterlijke stad. Napoleon iii, die vele jaren in Londen had doorgebracht, had moderne opvattingen over urbanisme. Hij zou de stad ingrijpend hervormen. Zijn motieven hiervoor zijn niet helemaal duidelijk. Voor zover bekend waren ze van verschillende aard. [...] Er was om te beginnen het prestigemotief [...] Daarnaast was er het rust-en-orde-motief. Parijs was altijd een revolutionaire stad geweest. Ook Napoleon iii's regime werd bedreigd. Grote doorbraken zouden het mogelijk maken artillerie en vooral cavalerie in de stad te brengen en eventueel in te zetten tegen oproer en onlusten [...] In de moderne visie was de stad niet alleen - en zelfs niet meer primair - een verzameling huizen, een plaats om te wonen, maar ook en vooral een centrum van bedrijvigheid en verkeer. Circulatie was de kern van de moderne urbanisatie. Stations, markthallen en entrepôts werden de scharnieren van de stad van de toekomst. De nieuwe huizen boden licht en lucht en soms sanitaire voorzieningen. De stadsvernieuwing was voorts een belangrijke bron van werkgelegenheid voor de arbeiders en een middel tot verrijking van de bourgeoisie. [...] De hele operatie werd [...] uitgevoerd door particuliere ondernemingen. Zelfs de wegenaanleg was een zaak van particuliere bedrijven, al hielp de staat natuurlijk door onteigeningen en wetgeving. [...] Er was één belangrijk sociaal gevolg van dit alles dat niet voorzien was: de renovatie leidde tot een vorm van sociale segregatie. In het oude Parijs hadden rijk en arm samengewoond. [...] In het nieuwe Parijs stegen de huren in het centrum en in de nieuwe wijken in het westen tot grote hoogten. De arbeiders werden hierdoor verjaagd naar de buitenwijken, vervolgens naar de banlieue. [...] Zola heeft deze gebeurtenissen van nabij meegemaakt.’

Mijn ‘Parijs in L'CEuvre’, verscheen in Maatstaf, nr. 11/12 (november-december 1985) en werd in iets andere vorm herdrukt in mijn Vele ideeën over Frankrijk dat in 1988 bij Bert Bakker verscheen. ‘Baudelaire, de dichter van de grote stad’ is blijkens de ‘Teksthistorische verantwoording’ in Bloei der decadence de iets gewijzigde en aangevulde tekst van een lezing die dr. J. Polak op 12 oktober 1986 gaf in het kader van een congres over het fin de siècle, georganiseerd door de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Wat moeten we denken van deze eigenaardige en in ieder geval nogal premature ‘dubbellezing’ over het fin de siècle? Misschien gaat het om een eenvoudige onachtzaamheid. Zelfs Jupiter slaapt wel eens. Misschien ook is er meer aan de hand. Iedere beoefenaar der wetenschap ontleent zijn kennis natuurlijk voor een groot deel aan het werk van anderen. Cynici hebben wetenschappelijke geschriften daarom wel eens als een gesublimeerde vorm van overschrijverij aangeduid. Om hun niet al te ruim baan te geven zijn in de loop der jaren duidelijke regels ontwikkeld over het gebruik van aanhalingstekens en verwijzingen. Dit werkt over het algemeen bevredigend. De meesten onzer vinden dan ook de grens tussen citeren en plagiëren vrij eenvoudig te onderscheiden. Dit alles is echter een tamelijk modern verschijnsel. De Ouden waren zoals bekend op dit gebied beduidend laconieker. Wellicht gaat het ook weer zo in de toekomst en verdwijnt in deze postmodernistische tijden niet alleen het onderscheid tussen feit en fictie maar ook dat tussen schrijven en overschrijven. Dan is dit curieuze voorval geen teken van decadentie maar een teken des tijds.