Maatstaf. Jaargang 39

[p. 18]

Luuk Gruwez
Levenslang aan de betere hand
Een opstel

Mijn vader was eigenlijk elektriciën. Dat weet ik nu pas. Hij had twee zusters, ouder dan hij, die hem hebben overleefd. Allebei zijn zij getikt. De ene is dat sinds een jaar of vijftien; de andere heb ik nooit anders gekend: zij is levenslang herstellende van zware schizofrenie, dat wil zeggen dat zij, in die volgorde, tot bedaren is gebracht met elektroshocks, inspuitingen, paardepillen en andere panaceeën. Als je haar nu ziet, lijkt er nauwelijks nog iets aan de hand. Alleen de manier waarop zij haar anderhalf pakje Belga per dag rookt is verdacht. Zij zuigt aan haar sigaret, maar is ervan overtuigd dat je er ook in moet blazen, dat ze anders dooft. Ik noem haar tegenover vrienden ‘mijn zotte tante’. Elke maand bezoek ik haar. Zij woont samen met drie andere patiënten die net als zij levenslang aan de betere hand zijn, in een huis dat wordt gehuurd door het gesticht Caritas Catholica. Vroeger werden zij daar verzorgd.

Mijn andere tante zie ik niet meer. Mijn vader ging, lang voor hij stierf, al niet meer met haar om. Op zekere dag kwam zij niet meer bij hem op bezoek en hij besloot dan ook bij haar maar niet meer over de vloer te komen. Broer en zus verdwenen geruisloos uit elkaars leven. Alleen toen mijn vader begraven werd, stond zij, zijn zuster toch, daar plotseling in de rouwhaag, wachtend op condoléances. Dat was de allerlaatste keer dat ik haar zag. Zij is ondertussen, dat verneem ik van mijn zotte tante, weduwe geworden: het hart van mijn sikkeneurige oom Napoleon heeft het dan eindelijk toch begeven. Zij woont nog steeds in dat grote, sombere herenhuis van drie verdiepingen dat mij tijdens vakantiedagen, toen ik er bij mijn neefje kwam spelen en er ook wel eens overnachtte, duizend angsten deed uitstaan. 's Ochtends, tegen tienen al, was er steevast kervelsoep in een naar kattepis stinkend souterrain. De middagen brachten wij door in een van de vele met oorlogsherinneringen volgestouwde kelders. En 's avonds deelden wij in een kamer naast de zoldertrap een bed waarin kort voordien een inwonende oudtante was gestorven. Zelfs in de tuin kwam er nooit zon. (Mijn familie van vaderskant is een donkere familie waarmee het onmogelijk goed kon aflopen en waarmee het ook niet goed is afgelopen: misschien wel omdat zij in schemerige huizen hokte. Als kind voelde ik al meer voor de familie van mijn moeder die in nieuwere, lichtere huizen woonde waar het leven mocht binnenvloeien.)

Tante verlaat haar herenhuis nooit meer. Eén keer per week wordt zij bevoorraad door een oude vriendin. Zij wil nooit meer naar buiten. Buiten heeft zij pijn. Hoe anders was dat in het begin van haar ziekte, toen zij de hele stad plat liep en alle dokters bloemen bracht. Of toen zij op een nacht, in de striemende regen, met een bos rozen in haar tuin stond te dansen. Bovendien lijdt zij nu aan de kwaal van de zindelijkheid. Elke dag staat zij om vijf uur op om het huis van boven tot onder een beurt te geven. Elke dag, behalve op dinsdag: dan is zij ziek.

Haar zoon, mijn vroegere speelmakker, is nu een voortvluchtige dealer die zes jaar geleden de wijk heeft genomen naar Marokko, om zijn straf te ontlopen. Zo zijn wij dan toch nog enigszins verwant gebleven: door de

[p. 19]

gedichten die ik schrijf ben ik net als hij een handelaar in dromen. Maar mijn dromen mogen. De zijne, ach. Soms schrijft hij zijn moeder, voor het laatst toen hij de dood van zijn vader had vernomen. Volgend jaar kan hij terug naar België. Als een heiligdom onderhoudt zijn moeder de kamer waarin hij ooit studeerde, sliep, liefdesbrieven schreef en naar Deep Purple of Ten Years After luisterde. Volgend jaar komt hij terug: zij heeft nu al de Poire William en de whisky en de calvados voor hem klaargezet. En de sigaren waar zijn vader niet meer aan toegekomen is.

Al die informatie heb ik van mijn zotte tante, nu ik de traditie van mijn vader heb voortgezet en mijn in feite nog zottere tante niet meer opzoek. Je moet niet te veel familie hebben. Dat schept maar verplichtingen. Dat zei mijn vader ook al. ‘Doden maken veel goed,’ zei hij. Misschien wou hij me wel een lol doen door zo vroeg dood te gaan. Wie het eerst sterft, is altijd het zindelijkst.

Vorige week was ik weer eens op bezoek bij mijn zotte tante, tante Eleonore. (Mijn grootvader had een zwak voor zoniet onheilspellende dan toch bizarre namen: hij noemde zijn dochters Eleonore en Yolande en bedacht zijn zoon - mijn vader - met de hondenaam Jimmy.) Soms heb ik er een allemachtige spijt van dat ik geen bandrecorder bij me heb als ik die woonkamer binnenstap. Ik word er getrakteerd op appelflappen en roomsoezen, maar vooral op de wonderlijkste gesprekken. Die zijn minder toe te schrijven aan de psychiatrische adelbrieven van de bewoners dan aan de uiterst bonte samenstelling van hun toevallige gezinnetje.

Er is Joseetje, een plat Gents pratende vrouw van vijftig, met wie mijn tante het nogal goed kan vinden. Zij deelt een van de twee slaapkamers met haar. ‘'s Nachts piept zij als een oud Fordje,’ beweert zij bezorgd. Iedereen heeft zo zijn verantwoordelijkheid in dit huishouden. Mijn tante maait het gazon en voert de kanarie en de goudvis. Joseetje moet het huis schoon houden, duidelijk de zwaarste klus. Maar zij is de jongste en bovendien wordt zij gestraft voor het feit dat zij vroeger toch altijd al heeft gewerkt en het dus gewoon is. Joseetje mort niet. Zij kwijt zich van haar taak met een gedweeheid die zij helemaal vindt passen bij haar stand. Joseetje gelooft vast dat het leven deugt zolang zij sigaretten kan roken, maar haar triestheid zwelt aan als zij merkt dat haar pakje bijna leeg is.

Waszlawa is een vijfenzeventigjarige Poolse van vlak bij de Russische grens met een duister oorlogsverleden. Na de oorlog heeft zij in Duitsland ooit een dokter uitvoerig met haar hoge hakken bewerkt en sindsdien mag zij dat land niet meer in. Zij is een geweldige klappei, maar kakelt een mengtaaltje van bedenkelijk Frans met Poolse, Russische, Duitse en Gentse ingrediënten, waarin zij zich niettemin zeer verstaanbaar weet te maken. Zij houdt van de paus en woont elke zondag in Gent een mis bij in haar moedertaal. Maar zij is even vroom als wellustig, een vlezige assepoes die een passionele zorg besteedt aan haar pontificale lijf en die steeds in crêpe de Chine gekleed gaat en met kokette juwelen omhangen is. Haar melancholieke Slavische mamakop met Simone Signoret-wallen onder de ogen is altijd voorbeeldig gekapt door de jonge kapper in de straat die zij haar ‘chouchou’ noemt. Misschien dat zij daarom weigert een hoed te dragen. ‘Wie een hoed draagt, heeft geen hemel,’ verklaart zij in haar beste internationaals en in een poging tot wijsheid. Wanneer zij niet het hare bijdraagt tot het rookgordijn in huis of wanneer zij niet breit of kastelen schildert of overschildert (zij heeft maar één doek) of aan haar matrosjka's prutst of haar handeltje in goedkope horloges, armbanden en halssnoeren uitstalt, toont zij mij foto's van een broer en wat neven en nichten uit haar verre land. Zij is bijzonder wispelturig. Haar stemming kan plotseling omslaan van tranerig in goedlachs, van opstandig in gelaten: een hoofd vol woeste hoogten, een hart waarin het altijd vloed is, maar een koekjestrommel van een ziel. Zij is, geloof ik,

[p. 20]

een beetje verkikkerd op mij en doet alles om mij te behagen. Zij is redelijk goed bij het hoofd, maar kan het niet nalaten om telkens attent te informeren naar de gezondheidstoestand van overledenen, ook al heb ik haar ettelijke keren nadrukkelijk verzekerd dat mijn vader en mijn moeder al jaren dood zijn. Háár territorium is de keuken waarin zij op onvoorspelbare, in elk geval zeer ongeregelde uren veel te vette spijzen klaarmaakt en bij speciale gelegenheden ook barcz, een Poolse rode-bietensoep. Tot voor kort was zij de autoriteit van het gezelschap: wie de keuken regeert, heeft soms een natuurlijk gezag en krijgt wel eens een keertje meer gelijk van de ander, ook als hij dat duidelijk niet heeft.

Maar ook wie aantoonbaar van goeden huize is, kan soms gezag uitstralen. Dat bewijst Geneviève, de Brusselse, die zich het laatst bij de andere bewoners heeft gevoegd. Ook zij rookt. Ook zij breit. Onophoudelijk. Onverstoorbaar. Anders evenwel dan Waszlawa die het van improvisatie en de gril van het moment moet hebben. Zij volgt patronen uit Mani di Fata en Nouveau. Niet voor niets is zij een soort gravin voor wie de hogere kringen geen geheimen hebben. Oud-ministers en magistraten: zij heeft ze allemaal de hand gedrukt. Dat verzekert zij ons van achter haar lorgnet met gouden kettinkje in een slecht opgepoetst Vlaams met lichtelijk Franse tongval. Haar hele lichaam ademt - noblesse oblige - laatdunkendheid en superioriteit. Haar taak is het delegeren van taken. Zij heeft een verleden in de koloniën, op de Griekse kaap Sounion, en vermoedelijk ook in de liefde. Zij heeft zelfs cultuur. Elke dag leest zij La Libre Belgique en zij kan bogen op een indrukwekkende collectie operaplaten waarvan Puccini en dan met name La Bohème haar favoriet is. Zij had op Sounion een aapje dat Jean Harlow heette. Soms verdwijnt zij voor een week of drie naar een obscure dochter in Brussel en dan verandert de hiërarchie in het resterende huishouden: de Poolse zwaait dan opnieuw opgelucht de plak.

Al deze dames hebben gemeen dat zij door hun man in de steek zijn gelaten. Zij sterken mij in mijn besef dat mannen werkelijk niet het beste deel van de mensheid zijn. Joseetje is door manlief, een metselaarsknecht, in een gesticht geplaatst toen ze voor het allereerst een beetje raar begon te doen, waarna hij prompt en gretig de echtscheiding heeft aangevraagd en haar nooit meer bekeken heeft. Waszlawa was getrouwd met een mijnwerker uit Lublin die eerst in het Ruhrgebied en daarna in de Belgische Borinage aan de slag kon en van wie ze lijdzaam moest dulden dat hij haar uit het echtelijke bed schopte dat hij, niet gehinderd door taalbarrières, wenste te delen met vrouwen van zeer uiteenlopende nationaliteiten: hij vond dit niet meer dan billijk, omdat zijn vrouw hem blijkbaar toch geen nageslacht kon geven. Soms, in een tobberige bui, beklaagt zij zich nog over zijn onrechtvaardigheid. Maar zij duldt geen instemming van haar toehoorders. Uit elke aanklacht blijkt hoezeer zij naar hem smacht. Hoe gul zij voor de rest ook is, zij is krenterig met wat zij heeft verloren: een man met lucht van pijptabak en zweet die haar elke nacht in het gezicht hoestte en die haar toch zo lief bleef. Van Geneviève weet ik het niet goed. Vast staat dat, toen de voortplanting eenmaal was afgerond, haar man haar niet meer moest en zijn heil in jonger zocht. En mijn tante Eleonore? Het weinige dat ik over haar weet, heb ik van mijn vader. Hij heeft mij de feiten maar mondjesmaat verteld, toen hij vond dat ik mans genoeg was en de leeftijd had bereikt waarop geheimen veilig zijn. Want die hele geschiedenis van tante Eleonore was vanzelfsprekend een smet op het blazoen van de familie. Samen met mijn ouders zocht ik haar weliswaar om de zoveel weken plichtsgetrouw op in het gesticht, maar voor het overige werd zij uit onze gesprekken gebannen en werd haar foto niet geduld aan de muren van onze woonkamer.

Als jongen ontdekte ik in de kelder een ouderwetse ovale lijst, verborgen onder andere rommel. Achter het gebarsten glas stak

[p. 21]

de foto van een meisje met getaande huid, gitzwarte ogen en zigeunerinnehaar. Een meisje dat zo uit de poesta leek weggelopen en voor wie ik een stiekeme liefde opvatte. Ik ging haar begroeten telkens als ik door mijn moeder met de kolenkit naar de kelder werd gestuurd. Later pas hoorde ik dat deze foto een jeugdportret van mijn tante was. Nora, zoals mijn vader haar noemde, was getrouwd geweest met een man die ik nooit gekend heb, een Engelsman, zeer tegen de zin van haar vader, die meer voor Fransen en Duitsers voelde en die er vanaf het begin van overtuigd was dat dit huwelijk een ramp zou worden. Hij kreeg daar spoedig gelijk in. De Engelsman bleef tot diep in de nacht in bordelen en nachtkroegen waar hij zich lazarus placht te zuipen en voor de bijl ging voor ieder wijf dat goed kon schudden met haar kont. En als hij daarna thuiskwam, sloeg hij zijn vrouw bont en blauw. Echte begeerte kent geen genade. Zowat een jaar lang verdroeg tante Nora dit in stilte. De nachtelijke uitspattingen van de Engelsman waren de familie niet bekend en hij begon zowaar in de smaak te vallen vanwege zijn galante manieren, zijn dure maatpakken en zijn bereidheid om snel het Vlaams meester te worden.

Tot op een dag de veer in Nora brak en zij blind werd. Oogartsen onderzochten haar, maar konden geen enkel letsel of gebrek vaststellen. Het werd gaandeweg duidelijk dat zij niets meer wou zien. Van toen af begon zij ook dik te worden. Zij stapelde vetlaag na vetlaag op in haar lichaam, alsof zij zich wou verbergen in zichzelf. Zij verschanste zich achter kilo's vlees als achter zandzakken in een loopgravenoorlog tegen een vijand die net als zijzelf hoe langer hoe onzichtbaarder werd. Zij kreeg een snor, laatste teken van soldatesk verweer.

Ondertussen kan mijn tante Eleonore natuurlijk al lang weer zien, maar zij ziet niet goed, en zij weigert een bril te dragen. ‘Het is,’ zegt zij, ‘mooier zonder.’ En zij bedoelt de wereld, het leven, die hele strontboel waarin mannen het voor het zeggen hebben.

Vier vrouwen. Vier levens bedorven door mannen. Ik weet dat het ook andersom kan, maar met zwakkere spieren. Al het nieuws dat ik nu nog over mijn vader kan vernemen moet van mijn tante Eleonore komen. Nooit heb ik hem anders gekend dan als handelaar. Vlashandelaar eerst, net als zijn vader. Daarna handelaar in gordijnen, in tafellinnen, in spreien, in canapékleedjes en antimakassars, allemaal dingen waar hij voornamelijk moe van werd. Pas nu hoor ik dat hij eigenlijk elektriciën was, maar hij heeft dat beroep nooit uitgeoefend. Alleen wendde de man die zelf in het donker was grootgebracht zijn kennis aan om het huis waar ik vlak na mijn geboorte kwam te wonen van een nieuwe elektriciteitsleiding te voorzien. Voor het eerst wordt mij nu ook duidelijk waarom ik zo'n onvoorstelbare hoeveelheid zorgvuldig opgespaarde elektrische spulletjes mocht erven: stekkers, fittingen, transformatoren, dynamo's, schakelaars. Maar het is niet te begrijpen waarom ik niet mocht weten dat hij was opgeleid tot elektriciën. Ik kan maar één reden bedenken: schaamte om wat hij dacht te zijn en angst dat een zoon zich zou spiegelen aan wat hij verachtte. Ik denk dat, als hij zou weten dat hij een zoon van achtendertig had, een bijziende boekenwurm met wel degelijk een bril, voor wie het omdraaien van de knop van de centrale verwarming de hoogste proeve van technisch vernuft is, ik denk dat hij dan doodgewoon trots zou zijn. Want voor mijn vader was het niet anders dan voor mij nu: hij hield van wat hij niet kon en daar hield hij het meest van.

Mijn vader. Hij was zoals de vogelkooi die hij eens bouwde, achteraan in onze tuin: degelijk, streng, onverwoestbaar; maar er zongen nooit vogels in. Toen hij het laatste gaas tegen de laatste lat had vastgetimmerd, was hij eensklaps ook zijn liefde voor de merels en de goudvinken kwijt. Daar stond zijn bouwsel dan: leeg, doelloos, verstoken van leven, een grandioze, schitterende gevangenis. Voor vogels moest een zoon maar zorgen.