Maatstaf. Jaargang 39

[p. 108]

Bart Tromp
Obiter Dicta (9)

Bij de dood van Josine Meyer

Een week nadat zij was gestorven debuteerde Josine W.L. Meyer als recensent in Vrij Nederland. Zij zou dit jaar vijfennegentig zijn geworden en was niet zozeer een laatbloeier als een langbloeier. Haar eerste en nu ook laatste boek verscheen vorig jaar, maar de oudste artikelen daarin waren toen al veertig jaar oud.

Mijn band met Josine Meyer was Jacques de Kadt. Ik leerde haar kennen door het grote gesprek met De Kadt in 1979, dat Jan Bank, Martin Ros en ik datzelfde jaar publiceerden in het Eerste jaarboek voor het democratisch socialisme. Niet veel later stuurde zij ons, als reactie, een uitvoerig opstel over Jacques de Kadt. Onmiskenbaar had dit de bedoeling elk misverstand over zijn denken, dat hij zelf in dat gesprek kon hebben opgewekt, recht te zetten. Wij moesten dat wel ad calendas graecas in portefeuille houden, want nog een keer Jacques de Kadt in het jaarboek paste niet, als wij tenminste een varkenscyclus in intellectuele thema's wilden voorkomen. Uiteindelijk heeft haar opstel de plaats gekregen die het toekwam: in Oude vrienden en een veranderende wereld, haar debuut in boekvorm, op drieënnegentigjarige leeftijd. Het bijzondere eraan was niet dat een vrouw van drieënnegentig een prachtige bundel essays publiceerde, maar dat de leeftijd van de auteur alleen maar uit de teksten kon worden achterhaald, omdat een jonger iemand het beschrevene niet uit de eerste hand had kunnen vertellen.

De frisheid van geest die uit dit boek spreekt, was de frisheid van geest die zij altijd moet hebben gehad, want het is geen kwaliteit die met de jaren komt. Het was een frisheid, die gepaard ging met een bijzonder soort zelfverzekerdheid. Zij was iemand die zich over niets verbaasde en die zich over alles verwonderde. Dat is het wonderlijke als je met haar sprak of als je haar las. Zij bleef onverstoorbaar, waar anderen op honorabele gronden de handdoek in de ring zouden hebben geworpen.

Die frisheid was ook bedrieglijk, want die stond in tegenspraak met haar lichamelijke verval; het leek daarom alsof het laatste slechts schijn was. Vorig najaar nog stuurde ze mij een uitvoerige brief naar aanleiding van de opmerkingen die ik in een vorige aflevering van deze rubriek over Jacques de Kadt had gemaakt.

Eerst legde zij uit dat de woest bewoorde beledigingen waarmee De Kadt vaak zo kwistig omsprong in het geheel niet mochten worden opgevat als uitingen van emotionele onbeheerstheid. Integendeel. ‘Ik houd ook niet zo erg van scheldwoorden,’ schreef ze. ‘Ik ben zelf meer geneigd de feiten te doen spreken en kwalificaties voor me te houden, maar in het eerste deel van zijn memoires zegt Jacques duidelijk waarom hij die scheldwoorden gebruikt. Als je iemand wilt kritiseren moet je hem of haar beledigen, anders begrijpt de persoon in kwestie het niet. Dat vond ik een stelling om te overdenken en ik ben tot de conclusie gekomen dat het zo gek niet is. Want als je beleefd kritiseert leggen de gekritiseerde en het publiek zich rustig er bij neer, ze nemen voor kennisgeving aan wat je zegt en vergeten het zo gauw mogelijk.’

[p. 109]

Op een zondagmiddag in mei 1990 was Josine Meyer te gast in het literair café te Deventer; een week later bracht Igor Cornelissen daarvan verslag uit in Het Parool. Volgens dat verslag had zij daar eveneens deze uitleg van De Kadts polemische stijl gegeven, maar dan in het kader van een ‘mooie anekdote over De Kadt, die eens een brochure tegen David Wijnkoop schreef vol beledigingen. Op verzoek van Josine had De Kadt ten slotte na veel discussie één scheldwoord weggelaten. “Maar ik geloof wel dat Jacques daar zijn hele leven spijt van heeft gehad.”’ Dat De Kadt nooit een brochure tegen Wijnkoop heeft geschreven, doet aan de waarde van dit verhaal niets af.

In die brief nam zij Jacques de Kadt voorts in bescherming tegen Ter Braak, die bij hem de afwezigheid van een ‘tegenmelodie’ had vastgesteld, en tegen Den Uyls instemming met die kwalificatie, in het interview over De Kadt dat hij, kort voor zijn dodelijke ziekte zich openbaarde, aan twee studenten gaf (het interview waarop ik een vorige aflevering van deze rubriek inging, Maatstaf 8, 1990): ‘Hij was realist en als zodanig had hij een behoorlijk pessimistische inslag, maar hij zocht telkens opnieuw naar nieuwe wegen. Hij heeft zich voortdurend verder ontwikkeld, is steeds voor nieuwe inzichten open gebleven, waar uit blijkt dat hij tegenmelodieën wel degelijk hoorde, maar als het op stellingnemen aankwam was zijn standpunt altijd heel beslist, dan moesten de tegenmelodieën maar even onhoorbaar worden.’

Dit is naar mijn gevoel voor de helft ook zelfportret. Voor de helft: want haar standpunt was nooit zo beslist of het werd toch ook door een tegenmelodie gekleurd, zonder dat dit iets afdeed aan de zekerheid waarmee zij het innam.

Ik heb Josine Meyer leren kennen toen ze de tachtig al was gepasseerd, en ik heb nooit het gevoel gehad met een oude vrouw te praten; wel met een zeer verstandige. Daarom kwam het einde toch onverwacht. Ik had graag nog De deftigheid in het gedrang, de grote bloemlezing uit het werk van De Kadt die dank zij haar inspanningen tot stand kon komen en die twee maanden na haar dood verscheen, in haar handen gezien.

Reizen

Reisverhalen zijn armeluisliteratuur. De arme lui, dat zijn in dit geval schrijvers zowel als lezers. Zij delen het uitgangspunt dat bewegingen over de aarde op zich belangwekkend zijn. Dit is een kinderlijke gedachte, die meestal verstopt wordt achter een andere, bij voorbeeld dat de reiziger een interessante man of vrouw is, die zich ‘ontwikkelt’ door zich te verplaatsen. Autobiografie onder valse voorwendsels. In een variant van deze gedachte houdt hij juist de lezer een spiegel voor, de spiegel van het vreemde en het andere waarin het eigene verschijnt. In al die varianten wordt het kinderlijke en naïeve van de onderneming platgedrukt onder pretenties die daar niet op kunnen rusten. Het resultaat is een vorm van vermomde kitsch. Van wie zijn ook alweer die gemene regels over Slauerhoffs exotische en poëtische reislust?

'k Wil eerlijk zijn. Ik vond u wat would-be
Het leed smaakt evengoed te Krommenie.

Dit raakt de dichter Slauerhoff wel, maar bij hem is het niet meer dan een schampschot. De meeste reisschrijvers treffen kogels als deze tussen de ogen. Wie veel verre reizen maakt, heeft vaak niet veel te vertellen. Het overgrote deel van de reisliteratuur die de laatste jaren opgang maakt, komt voort uit gebrek aan verbeeldingskracht.

Ik hou dus niet van het genre, wel van sommige exempels. De Odyssee lijkt mij als reisverhaal niet overtroffen; maar het is natuurlijk méér, net als Gulliver's Travels. Van de ‘echte’ reisverhalen herinner ik mij met plezier die in When the Going Was Good van Evelyn Waugh. Maar net als de reisdagboeken van Graham Greene zijn zij minder dan de romans waarvoor hier meer dan couleur

[p. 110]

locale wordt verzameld. Waugh en Green vallen op die manier ook af. De enige die bij mij over blijft is A Short Walk in the Hindu Kush van Eric Newby. Nu ik het voor het eerst in jaren uit de kast haal, zie ik dat het een voorwoord van Evelyn Waugh heeft.

Waugh legt eerst uit dat Eric Newby niet moet worden verwisseld met een schrijver van dezelfde naam ‘whom I have long relished’. Dan verklaart hij de eigenaardige reislust van Engelsen. ‘The English only have half (and wholly) killed themselves in order to get away from England.’ Newby is voor Waugh de laatste in een zonderlinge traditie.

Die traditie is die van het naïeve reisverhaal, dat zich niet voor zijn kinderlijkheid schaamt maar er ook niet mee pronkt. Daardoor wordt het verhaal van een handelsreiziger in damesmode die aan zijn lot wil ontsnappen door aan een expeditie naar Noeristan te beginnen authentiek en vermakelijk. Ik weet niet of deze kwaliteiten ook voor de andere boeken van Eric Newby gelden. Die gaan ook over reizen, maar ik heb ze nooit gelezen, en waarom zou ik. Misschien is hij zijn naïveteit wel trouw gebleven, zodat deze van een kwaliteit een handelsmerk is geworden. Vóór A Short Walk in the Hindu Kush schreef hij trouwens The Last Grain Race, over zijn reis als achttienjarige aan boord van een Finse windjammer van Groot-Brittannië naar Australië en weer terug, langs beide Kapen. Het lijkt mij een stof voor een prachtig boek, maar ik wil het niet lezen.

Reiziger doet Havana

Het reisverhaal op zijn ergst: ik word op mijn wenken bediend door het maandblad O, dat voor zijn derde nummer (januari 1991) H.J.A. Hofland op expeditie naar Cuba, ‘het reservaat van het socialisme’, heeft gestuurd. O is een van die nieuwe tijdschriften in Nederland die niet gratis door een creditkaartorganisatie of een beleggingsfonds aan hun klanten worden rondgestuurd, maar daar verder toch vrijwel identiek mee zijn. Een interview met Iemand Die Het Gemaakt Heeft. Iets over een ver land, met grote foto's. Een of meer culinaire gebeurtenissen. De geschiedenis van de stropdas. Tips over geld, beleggen en belasting. Een blik vooruit op de herfstmode. Een zo kort mogelijk verhaal van een ‘gereputeerde’ schrijver. Hagelslag over toneel, muziek en beeldende kunst (altijd met prijzen). Veel uitgaansgelegenheden. Alles van plastic.

Viva Lenin past perfect in deze sfeer van dure leegheid. Het is een karakteristiek Hoflands reisverhaal, de ‘reportage’ gaat dus niet over Cuba, maar over de mijmeringen en gevoelens van Hofland op weg, en te Cuba. De impressies van stad en land (eigenlijk alleen stad, Havana) worden opgedaan bij de dagelijkse pogingen om geaccrediteerd te worden als journalist. Deze slagen niet, voor onze globetrotter na vijf dagen weer vertrekt. Het reisverslag heeft zo de vorm gekregen van een expeditie om aan de mogelijkheid te komen een reisverslag te schrijven. Bij een andere auteur zou de gedachte post kunnen vatten aan een postmodernistisch schema; in het geval van Hofland liggen luiheid en gemakzucht meer voor de hand. Niet dat zijn mijmeringen en kleine belevenissen niet fraai zijn opgeschreven. De waarde ervan bestaat eruit, althans dat denk ik, dat de lezer ‘het voor zich ziet’ en zich zo in de gemoedstoestand van Hofland verplaatst, ‘wie doet me wat’ denkend, terwijl hij na de lange reis een sigaar rookt op het balkon van zijn hotelkamer, drieëntwintig-hoog, kreeft etend in het restaurant Tocororo, bestolen wordend door straatboefjes op de grote boulevard langs zee, zijn paspoort herwinnend - wie zou niet met hem meeleven?

Bleef het daar maar bij: overpeinzingen en mijmeringen over de kleine dingen des levens; een subjectivisme dat alleen maar coquetteert met de pretentie van objectiviteit. Maar blijkbaar was dit toch te weinig voor een trip naar Havana. Er zit niets anders op om dan maar op museumbezoek te gaan. Het Stadsmuseum (verslagen), het Afrikaanse,

[p. 111]

het koloniale, het opvoedkundige, het automuseum (ervaringen voor de lezer bespaard) en dan het beste: ‘Het Museum Hemingway, dat bestaat uit zijn villa Finea Vigia vijftien kilometer buiten de stad op een heuvel, ongeveer zoals het er daar uitzag op de dag dat hij de monding [sic! bt] van zijn dubbelloops jachtgeweer in zijn mond zette en het bovenste deel van zijn hoofd eraf schoot. Wat een macho-dood! En wat een prachtig huis. Hoe uitzichtloos moet het er in zijn hersens hebben uitgezien om daar zo radicaal zelfmoord te plegen.

Van zo'n reisverhaal geniet ik. Op pelgrimage naar de Cubaanse villa van Hemingway en daar dan mijmeren over de laatste ogenblikken van de schrijver en zijn motieven zich hier de hersens uit het hoofd te schieten, terwijl dat in werkelijkheid gebeurde in Ketchum, Idaho, waar de natuur overigens ook zeer fraai schijnt te zijn. Zo ken ik mijn Hofland weer: de man die met trein en taxi door heel Oost-Europa reist (in Orde bestaat niet, 1985), ten slotte in ‘Kiëv’ [sic! bt] arriveert en zich dan vanuit hotel Dnipro naar het monument Babi Jar laat vervoeren, om daar te mijmeren en te peinzen: ‘Het is een mooi, een ontroerend, een aangrijpend monument, gemaakt door de beeldhouwer Lysenko, en het staat op deze plaats omdat de Duitsers hier tussen 1941 en 1943 ongeveer 100 000 Sovjet-burgers en krijgsgevangenen hebben doodgeschoten. Historische grond, dat is het minste wat je ervan kunt zeggen.’

Het minste wat je ervan zeggen kunt - dat is inderdaad wat onze globetrotter doet. Babi Jar is de plek waar in 1941 vijftig tot tachtigduizend Russische joden werden doodgeschoten. Niet omdat ze krijgsgevangene of Sovjetburger waren, maar vanwege hun jood zijn. Na de Tweede Wereldoorlog werd de herinnering aan deze slachting door het Sovjetregime stelselmatig onmogelijk gemaakt, tot en met plannen om op het massagraf een sportstadion te bouwen. Dat leidt tot een fel protest van de schrijver Viktor Nekrasov in de Literatoernaja Gazeta (1959) en twee jaar later publiceert Jevgeni Jevtoesjenko in datzelfde blad zijn beroemdste gedicht: ‘Babi Jar’ - een felle aanklacht tegen de Sovjetleiders om deze massamoord op de joden van Kiev te ontkennen. Het jaar daarop gebruikt Dmitri Sjostakovitsj dat gedicht in zijn dertiende symfonie. In 1966 verschijnt de novelle Babi Jar van Anatoli Koeznetsov, en het monument dat Hofland tot zijn overpeinzingen over militaire kerkhoven brengt wordt in 1975 verplaatst. Maar tot verbijstering van ieder die van de geschiedenis op de hoogte is, ontbreekt elke verwijzing naar het feit dat hier joden werden vermoord.

Van de geschiedenis op de hoogte zijn... dat is wel veel gevraagd van een journalist die ‘de weg naar Jalta en terug’ (zo heet het betreffende hoofdstuk in Orde bestaat niet) bewandelt. De intellectuele bagage van Hofland op deze reis bestond uit de New York Times van 17 maart 1955 (met daarin de ‘volledige geheime notulen van de conferentie van Jalta’) en het rugzakje lucht dat hij overal meetorst. Toch: Jevtoesjenko's gedicht en Sjostakovitsj’ symfonie behoren tot het bekendste dat de naoorlogse kunst in de Sovjetunie heeft opgeleverd. Ik noem het een bijzondere prestatie om helemaal naar Babi Jar te tijgen zonder enig benul te hebben of te krijgen van wat daar is gebeurd, en daar dan een boekje over open te doen.

De trouwe lezer weet echter dat voor Hofland geen sprake is van bijzondere prestaties. De grote feitelijke misgreep (verpakt in precieuze schoonschrijverij) is allengs het waarmerk van zijn proza geworden. Niemand schrijft zo aanstekelijk over verslaggevers als ‘de infanterie van de journalistiek’, en niemand legt zo ongegeneerd een afkeer van feiten, gegevens en uitzoekerij aan de dag. Hofland heeft nooit iets gelezen. Hij heeft altijd ergens in ‘gebladerd’, en op grond daarvan ‘de indruk gekregen’ dat een deel van de wereld zo en zo in elkaar zit. Als hij een grote diatribe schrijft tegen de ondermijning van het publieke omroepbestel door Tros en Veronica, dan voert hij als bewijs van

[p. 112]

wat ons in het algemeen te wachten staat als de commercialiseerders het voor het zeggen gekregen hebben de liquidatie door Rob Out aan van de Paul Meyershow. Er moest een ingezonden stuk van Arie Kleijwegt aan te pas komen om hem diets te maken dat de Paul Meyershow niet een programma van Veronica was, maar nu juist van de publieke omroep waarvoor Hofland zo welschrijvend een lans brak: de Nos. De hekel aan nauwkeurigheid en precisie neemt langzamerhand absurde vormen aan: zo slaagde Hofland erin op 15 mei jl. de eerste treinconducteur die in Nederland bij de uitoefening van zijn beroep is vermoord in zijn column de geheel verzonnen naam ‘Messing’ te geven. Dit ging de hoofdredactie van nrc Handelsblad (die al jarenlang haar hoofd in het zand steekt voor het journalistieke knoeiwerk van haar coryfee) te ver, en wat met Babi Jar en de ‘monding’ van Hemingways dubbelloops te Havana nooit is gebeurd, voltrok zich nu. Enkele dagen later publiceerde de krant een rectificatie.

Dit moet klaar zijn: het gaat mij niet om Hofland persoonlijk, die al jaren lang de vastberaden held op sokken uithangt. Het gaat erom dat er een goegemeente van Halbgebildeten is, die zijn meningen over de politieke werkelijkheid voor belangwekkend houdt, ook al zijn het geen meningen maar fris geformuleerde clichés; ook al is het zo overduidelijk dat er geen nieuwsgierigheid aan ten grondslag ligt, maar gezapigheid. Mijn ergernis geldt de Hofland, die op verlepte lauweren rust. Mijn woede geldt zijn publiek, dat hem zoals hij nu is verdient. Waarom houdt Hofland niet op met de pretentie dat hij schrijft over de politieke werkelijkheid? Als hij zich bekent tot fictie kan hij nog in aanmerking komen voor de ako-literatuurprijs, die volgens de nieuwste regels alleen nog maar aan beoefenaren van dat genre mag worden uitgereikt.