Maatstaf. Jaargang 39

[p. 104]

Henk Romijn Meijer
Tussen de rails

Volgens Connie Palmen behoort de wereld van de literatuur tot het ‘domein van de mannen’, las ik ergens in een Open Forum. Het schokkende nieuws kwam voor mij op het moment dat ik net, na veel gezoek, een tamelijk verfomfaaide Reuzensalamander van Helga Ruebsamen had gevonden: De kameleon. Vlak daarnaast stond nog een Ruebsamen, een verhaal dat Pasdame heet en dat bij de jaarwisseling 1988-1989 door Querido als relatiegeschenk is uitgegeven in een oplage ‘beperkt tot 600 exemplaren, die niet in de handel zijn gebracht’. Is vijftien gulden niet te weinig voor zo'n zeldzame uitgave, vroeg ik me af. Had het niet het dubbele moeten zijn? Het is een mal boekje, dat Pasdame, een barok verhaal dat zich afspeelt in een Haagse buurt die lang geleden nog ‘schommelde in de schemer tussen deftigheid en decadentie’, een sfeer die de schrijfster enkele van haar mooiste verbale fantasieën heeft ingegeven. De nieuwjaarsnovelle is opzettelijk viezig gekaft in een soort imitatie kunsderen stofband die de geest van het verhaal uitdraagt (‘Onze fatsoensnormen zijn je reinste grillen,’ zegt de Vader in het verhaal tegen zijn zoon die voorbestemd is om een onbeduidend ambtenaar te worden. ‘En het is nu tijd dat je dat gaat beseffen.’)

In de trein naar Leeuwarden las ik het verhaal ‘Danger’ uit De kameleon. Ik genoot van de kunstig opgeroepen sfeer van vergane glorie en verslonsde kunstzinnigheid. De buitenissige mensen komen onmiddellijk tot leven, de gewezen toneelspeelster die ‘glinsterende, rinkelende sieraden... onbekommerd allemaal tegelijk omhing’, haar voeten in ‘onwaarschijnlijk hoge, smalle schoenen’ perste en haar dochter Polly dreigde dat ze ook nog ‘haar inktzwarte struisveren stola uit de twintiger jaren’ om zou doen als ze het wagen zou om aanstoot te nemen aan haar voorbereidingen tot een uitje met ‘Oom Walter’ in diens ‘groezelige Chevrolet’ - dochter Polly zelf en haar dementerende grootmoeder met wie ze vanwege het tochtje alleen in huis achterblijft: een vrouw die vroeger verblindend mooi is geweest en ook een heel beroemde chansonnière en die bij het zien van Polly's binnengesmokkelde minnaar Egbert Egbert in haar oude rol van fatale vrouw terugvalt en de jongen zowat verplettert onder haar minkozing. Van deze Egbert Egbert, een afstammeling van hereboeren, wordt verteld dat hij een hang had naar circus, toneel, vaudeville, naar ‘paardrijdsters met glinsterende costuums en stalen dijen’. Zijn voorkeur is moreel getint: ‘Een tijdlang had niets hem waarachtiger geleken dan het streven van deze artisten, de werkelijkheid onwerkelijk te maken en zo, per karikatuur weer tot de énige werkelijkheid te geraken.’ Het is een constatering die in Ruebsamens werk een eigen leven gaat leiden, los van de beduusde Egbert Egbert. Want al is lang niet iedereen in haar verhalen een karikatuur, het karikaturale is wel een element waarin de waarheid zich aandient.

In de trein naar Leeuwarden las ik Helga Ruebsamen. In de volgende coupé, aan de andere kant van de gang, zodat ik haar goed in de gaten kon houden, zat een Friezin in Connie Palmens De wetten te lezen. Knikkebollend op het geboemel van de trein sloeg ze een bladzij om van het boek waarvan ik het smerige geel had herkend. Ze las een poosje,

[p. 105]

sloeg nog een bladzij om en viel toen in zo'n treinslaap waartegen geen cultuur is opgewassen. De wetten gleed tot bij haar knieën en ik verdiepte me opnieuw in Ruebsamen.

‘De kermisbruid’ is een prachtig verhaal over een wazige jongen genaamd Vincent ‘die beweerde een meid te hebben. Een van de kermis nog wel.’ Deze Vincent is als een creatie van wijlen Harry van Tussenbroek: ‘...zijn maanwitte vel was zo slap dat het terugzonk in zijn geraamte, daardoor leek hij op een uitgeholde, hier en daar aangebeten wassen pop.’ Raadselachtig voor zijn medescholieren is ‘de genegenheid die hij in de populaire, razend slimme en vrolijke Maupie Leopold had gewekt’. Vincent toont Maupie in vertrouwen zijn ‘meid’: de vrouw in het kassahokje van De 8 Wereldwonderen van wie alleen het schitterende hoofd zichtbaar is dat Vincent eens vriendelijk en persoonlijk heeft toegesproken toen hij weer eens braakneigingen vertoonde, in de buurt van de tent. Op school vertelt Maupie luidruchtig over Vincents liefde: ‘Je kunt 'r hoofd door 't luikje zien. En mooi, hoor. Heel mooi. Ze lijkt op een paard of nee, wat zei je dat ze op lijkt Vins? Nee, ik bedoel het niet zo. Een kameel, ja, een kameel. Zeg, ze heeft oranje haar. Donkerrood, zeg je? Nou donkerrood dan...’

In het verhaal wordt de kermis zo'n beetje de wereld zoals ze zich aan de schrijfster voordoet: ‘...een draaitoneel vol bizarre verrassingen, het bont geschilderde speelgoed van een reuzenkind, een wereldje van aangename, goedaardige waanzin.’ Maar het verhaal zelf verstoort tegen het einde de illusie van een waanzin die aangenaam is en goedaardig. Wanneer Vincent en Maupie ten slotte een voorstelling in de tent bijwonen en Carla's schitterende hoofd blijkt te worden gedragen door een miniem lichaampje dat aan een striptease wordt onderworpen voor een menigte van schreeuwers beschrijft Ruebsamen datzelfde wereldje onverbloemd in al zijn vulgaire wreedheid.

Het verhaal was uit, ik keek op van mijn boek en zag dat de slapende vrouw door de conducteur werd benaderd. Ze schrok wakker, een hand greep Connie Palmen, de andere zocht naar haar kaartje. De conducteur bedankte haar en de vrouw deed, klaar wakker en opgefrist, De wetten in haar tas en haalde een ander boek te voorschijn: Zoekend naar het wezen van de mens, geschreven door een Prof. dr. van wie ik de naam niet kon lezen. Ze raakte al gauw verdiept.

Ze was erin getrapt, de hunkerende Friezin. Ze had in het werk van de filosofe een positieve strekking verwacht en wat had ze gevonden?

Ik vroeg het me af toen ik thuis, na de reis, las in De wetten, dat een goede geest me had toegestopt. Ik las zinnen als: ‘Hij haalde october van dat jaar en vertrok in die maand voor onbepaalde tijd naar Frankrijk, vertrouwend op een aantal veranderingen waarvan hij niet wist welke het zouden zijn, maar waarvan hij dacht dat ze goed voor hem waren.’ (Zou dat laatste ‘waren’ ook geen ‘zouden zijn’ moeten zijn? Een kleinigheid misschien, maar bij een zin die niets dan lucht bevat word je van de weeromstuit pietluttig.) Misschien had de waakzaamheid van de Friezin het nog drie bladzijden uitgehouden, bijvoorbeeld tot waar de astroloog vertelt over ‘de mislukking met de lotto’: ‘Zijn systeem klopte perfect en hij had exact geweten wat hij had moeten invullen om de prijs te winnen, maar er was iets geweest waardoor hij net andere cijfers had ingevuld.’ Een hele slagorde van dergelijke zinnen zo keurig onder elkaar gezet doen vermoeden dat het sprookje van de zeven mannen en een meisje vervaardigd is door een tekstverwerker die zijn gang mocht gaan zonder al te veel bemoeienis van de gelukkige bezitster.

Al weer heel wat jaren geleden vermeldden debutanten graag dat ze literatuurtheorie hadden gestudeerd, als was het een garantie op kwaliteit. Nu zwijgt de enkeling die zich nog aan deze studie heeft gewaagd daar liever angstvallig over. De filosofie die Connie Palmen gestudeerd schijnt te hebben is weer iets heel nieuws. Maar hoe de filosofie het verloop van iemands leven ook mag beïnvloeden, schrijven leer je er kennelijk ook al niet van. Waarom leest Palmen niet eens een verhaal van Ruebsamen, die beslist geen filosofie heeft gestudeerd? Waarom leest ze bijvoorbeeld

[p. 106]

‘Olijfje’ niet eens een paar maal achter elkaar, gewoon om iets van het schrijven te leren?

‘Olijfje’ is terecht beroemd. Het verhaal van de onafscheidelijke en ogenschijnlijk buiten alle conventies levende vriendinnen van wie de een gebiologeerd toeziet hoe de ander te gronde gaat is meesterlijk gebleven. Het speelt zich af in de Scheveningse bohème en doet denken aan de sfeer van Isherwoods Berlijnse verhalen. Ook aan het werk van Jean Rhys, maar dan in het vrolijke, want noch Ruebsamen noch haar schepsels doen aan zelfbeklag. Olijfje, die ‘altijd meteen met ieder en alles medelijden had’, bezat ‘de schoonheid van een Spaanse dueña met torenhoog opgestoken inktzwart haar’. Ze bezat het vermogen om binnen de tijd van een uur te vervallen tot een wezen wier ‘statige uiterlijk gaandeweg begon te craqueleren’. In een luxe Scheveningse buurt werd Olijfje onderhouden door een of andere Herr Doktor, maar ‘wie Olijfje een hoer noemde had het mis’. Een dronken Olijfje behandelde haar Herr Doktor eens zo baldadig dat het mannetje haar smeekte ‘Bitte, bitte tropfenweise’, een evenement waarna Olijfje de relatie verbrak en zich zorgeloos in de armoe stortte. ‘Ze was toen al in de dertig, bezat kind noch kraai en was door niets uit het veld te slaan. Behalve door iets wat ze me in zeldzame, sombere buien toevertrouwde: ze wilde niet deugen...’

Door het ongeregelde leven van drank en feesten raakte Olijfje ten slotte in een coma verzeild die zowel haar redding werd als haar ondergang. Ze herrees uit haar bewusteloosheid als een strenge vrouw die haar verleden verstoot en daarmee de vriendin die vertelt: ‘Er bestond immers niets anders in mijn wereld dan Olijfje en ik weet niet eens of je onze verhouding een verhouding kon noemen, want zij was niet zo en ik geloof nog dat het er voor mij niet toe deed of ze nu een vrouw of een man was.’ Maar Olijfje, de vrijbuiter, heeft inmiddels haar heil gezocht in de hardvochtige kleinburgerlijkheid waarmee haar moeder zich door het leven had geslagen. En misschien was dat wel de kern van Olijfje die voor de vriendin in haar hartstochtelijke verering verborgen was gebleven. De vriendin kon een trap krijgen. Olijfje zegt: ‘Ik heb altijd geweten dat je verkeerd was, hoor. Al wasje te schijtlijsterig om ervoor uit te komen.’ Waarna voor de vertelster in haar verwarring als enige genade de herinneringen blijven. En ook die troost is schraal: ‘Maar het schijnt dat je herinneringen zelf moet verzinnen en steeds weer opnieuw moet herzien en dan weer opnieuw, totdat je merkt dat je niets anders aan 't doen bent dan het inwisselen van zinsbegoochelingen en dan laat ook dat je koud.’

Het verhaal heeft de vaart van een leven dat weigert om een ogenblik bij zichzelf stil te staan, en als bij zo veel verhalen van Ruebsamen besef je pas bij herlezing met hoeveel raffinement het is opgebouwd. ‘Rondo voor een koe’ is ook zo'n staaltje van gewiekste vertelkunst. In dat verhaal bindt een dame van middelbare leeftijd die houdt van ‘een tikkeltje demonie’ in ‘echte mensen’ een verbeten strijd aan tegen het ouder worden, een gevecht dat tot gierende ruzies aanleiding geeft waarbij ik me afvraag wat zwaargewichten als Goedegebuure of Anbeek ervan zouden vinden. Hoort Helga Ruebsamen eigenlijk wel tot de literatuur? Ik denk aan Anbeek die zich vermaardheid heeft verworven met de klacht dat de Nederlandse literatuur te weinig plaats inruimt voor straatrumoer. Heeft hij het rumoer in ‘Rondo voor een koe’ niet horen loeien? Of in ‘Hoedje van plezier’, waar een oude hoedenmaakster boven de herrie van de straat uit het raam van drie hoog schreeuwt: ‘Hoe komt het dat een Koningshoed het hoofd tooit van een straathoer’ op het moment dat de goedige Anabel haar een plezier denkt te doen door een van haar vroege creaties te dragen. En het titelverhaal van Op Scheveningen ontwikkelt zich gaandeweg tot een verwoed straatgevecht dat zijn weerga niet heeft in onze prozatraditie.

‘Op Scheveningen’ vertelt de roerende geschiedenis van de wat asociale Koos die 's nachts een meisje aanrijdt (‘een buitenlandse’), haar mee naar huis neemt en haar samen met zijn moeder Cootje verzorgt als

[p. 107]

een geliefd huisdier. Vanwege haar huidkleur houden Cootje en Koos het meisje verborgen, waardoor complicaties ontstaan die ten slotte tot een massale burenstrijd leiden aan de Scheveningse zelfkant waar het net wat saai begon te worden. Het gekrijs van Cootje tegen buurvrouw Lena trekt zo veel aandacht dat de buurt uitloopt: ‘Overal waren de deuren wijdopen gezwaaid, overal verdrongen zich toeschouwers voor de ramen en Lena's man en zoon, de laatste zoals altijd met zijn fietsketting om de pols, waren breeduit en voor iedereen zichtbaar aangetreden...’ Toch niet zo zichtbaar dat Anbeek ze zag. Of kreeg de geschiedschrijver het een beetje benauwd bij die fietsketting dat hij aan het straatrumoer zo stilletjes is voorbijgegaan?

Niemand kan over deze laaggeplaatsten schrijven als Helga Ruebsamen. Ze weet hoe je mensen moet laten praten. Ze is een stijlvirtuoze die in haar verbale capriolen het beste van Henriëtte van Eyk in herinnering roept. Ze schrijft geamuseerd over haar volkje, gaat farce en slapstick niet uit de weg, maar vertoont nooit een zweem van neerbuigendheid. Ze is een volbloed deelgenoot aan deze levens vol tumult en sentimentaliteit, levens zoals dat van moeder Cootje die al haar werkzame uren onvoorwaardelijk in dienst stelt van haar volstrekt nutteloze zoon.

Ruebsamens werk, dat dikwijls doet denken aan de vroege satirische schilderijen van Herman Gordijn, heeft een zekere erkenning gekregen, maar toch dreigen haar boeken verdrongen te worden in het straatrumoer van de commercie die om de zo veel maanden een nieuwe krijgsdans uitvoert rondom een of ander kersvers genie.

Ruebsamen verliest de karakterisering nooit uit het oog. Bij Connie Palmen komen helemaal geen mensen voor. Maar ze is filosofe, roept men, ze heeft een ideeënroman geschreven! Ik zocht en stelde mijzelf voortdurend de vraag: is dit zo'n idee? Is dit er een: ‘Mensen volgen modes en of in al die eeuwen het wezen van de mensen veranderd is, daar wil ik van af zijn.’ Of is dit een idee: ‘Soms doen zich in het leven gebeurtenissen voor met een duidelijk begin en einde, met een opening en een afsluiting, afgeronde voorvallen, ze hebben de structuur van een verhaal.’ Erg gewaagd zijn Palmens gedachten voorlopig niet. Hans Ree schreef het al: ‘Lees De wetten van Connie Palmen, wordt ons aanbevolen. Lees het alleen als u werkelijk filosofisch uitgehongerd bent, zou ik willen zeggen, want anders is er geen aardigheid aan te beleven.’ Daarbij dient nog gezegd dat De wetten ons als roman in de maag wordt gesplitst en zelfs de prachtigste ideeën nog niet garant staan voor de verdienste van de roman: wanneer de dragers van de ideeën niet overtuigend zijn uitgebeeld is het gewoon een slecht boek.

Maar een filosofische roman kan toch met types volstaan, roept men, en Palmen biedt maar liefst zeven types en een typ. Ik kan daarop alleen maar zeggen dat Palmens filosoof, priester, kunstenaar, enzovoort ook als types niets voorstellen. Neem haar Epilepticus: een windbuil die met zijn voorliefde voor ziektes koketteert, een beetje zoals Frits en de andere jongens in De avonden, maar die vrienden hebben dan ook zelf geen last van de kwalen waarover ze zo leuk doen. Denkt Palmen werkelijk dat een epilepticus ooit aan zijn meisje zou vragen: ‘Heb jij niks leuks onder de leden, Theresa, het zou me enorm voor je innemen.’ Als Palmen belangstelling heeft voor een prachtig portret van een epilepticus raad ik haar aan om een roman te lezen die zich in een echte mannenwereld afspeelt in plaats van een wereld van bordpapier: The Bachelors van schrijfster Muriel Spark.

Laten we De wetten en de vervaardigster daarvan maar weer zo gauw mogelijk vergeten, tenzij ze, als tegenprestatie voor haar onverdiende succes, bereid zou zijn om een Helga Ruebsamen-fanclub in het leven te roepen, met vlaggetjes en speldjes, vaste leden en donateurs, strijdliederen, vrijwillige bijdragen, statuten en notulen en wat niet al, want iemand die echt kan schrijven kan wel wat bijval gebruiken in deze tijd van hoera voor wat de minste inspanning vergt.