Maatstaf. Jaargang 39

[p. 100]

Maarten 't Hart
A.F.Th. van der Heijden

Op 9 maart 1991 verraste Carel Peeters in Vrij Nederland vriend en vijand met een artikel waarin hij proclameerde ‘dat de literatuur tot in haar bronnen aan het veranderen is’. Aan die bronverandering ging een ‘doorbraak’ vooraf en die ‘doorbraak ontstond door Mystiek lichaam.’ Volgens Carel Peeters markeert Mystiek lichaam de overgang van spel naar ernst in de literatuur, zonder dat ze er zwaarwichtig door geworden is’. Kellendonk zou ‘stijlvast, onverschrokken en sarcastisch’ onaangename vragen hebben gesteld.

Wie het stuk las viel van de ene verbazing in de andere. Dadelijk herinnerde ik mij wat Peeters eerder over Mystiek lichaam had geschreven: ‘Ik vraag me af of de in Mystiek lichaam vertolkte denkbeelden niet wat snel uit de pen zijn gevloeid en of Kellendonk er werkelijk op uit is geweest iets op te schrijven dat het resultaat is van het noeste denkwerk dat hij voorgeeft te hebben verricht.’

En nu wordt datzelfde Mystiek lichaam door Peeters getypeerd als ‘donderende ideeënmuziek’. (Gelukkig overigens dat dat niet waar is, want Nabokov zei al dat in de literatuur ‘mediocrity thrives on ideas’) en beweert het Vrij Nederland-manneke dat het boek ‘de postmoderne roes van het geradicaliseerde relativisme doorbrak’.

Nu is er niets tegen als iemand radicaal van mening verandert. Dat is zelfs prijzenswaardig en moedig, mits dan ook maar wordt toegegeven dat men van gedachten veranderd is. Maar dat deed Peeters niet. Integendeel, in een ingezonden brief in nrc Handelsblad van 22 april beweerde hij dat hij Kellendonks boek altijd bewonderd had. Hij had er ook geen ‘herrecensie’ over geschreven, maar een tweede stuk waarin hij de strekking van de roman confronteerde met uitspraken van Kellendonk in een interview.

Allemaal leugens! Peeters had niet alleen een ‘herrecensie’ geschreven, hij had, geprovoceerd door Albers, zelfs een derde stuk over het zijns inziens ‘ontspoorde’ Mystiek lichaam geschreven. Bovendien blijkt uit Hollandse pretenties, waarin hij diverse stukken over Mystiek lichaam in opgepoetste vorm afdrukte, hoe kritisch hij tegenover Kellendonk stond. Ik hoop er binnenkort aan toe te komen om al dit gekronkel en gedraai, al deze halve en hele leugens te ontmaskeren, maar op dit moment is slechts van belang dat in het stuk van 9 maart 1991, waarin Peeters een nieuwe generatie schrijvers aankondigt die de bereidheid hebben ‘om zich met ideeën in te laten’ en waarin hij tevens een lijst geeft met namen van schrijvers die, zo is tussen de regels door te lezen, door deze nieuwe generatie zo ongeveer obsoleet zijn geworden, één schrijver noch bij de obsoleet gewordenen, noch bij de ‘nieuwe generatie’ genoemd wordt en dat is A.F.Th. van der Heijden.

Om twee redenen is dit uiterst merkwaardig te noemen. Ten eerste heeft Van der Heijden altijd behoord bij de Revisor-generatie waar Peeters herhaaldelijk van gewaagt, en waarvan hij alle andere schrijvers ook herhaaldelijk noemt. Waarom dan Adri niet eenmaal genoemd? Ten tweede had Van der Heijden nu juist kort daarvoor een sublieme, onvergetelijke roman gepubliceerd.

Toch wordt de naam van Van der Heijden radicaal verzwegen.

Wat zit daar achter? Peeters kon Van der Heijden moeilijk opvoeren als iemand die ‘donderende ideeënmuziek’ voortbrengt, want Van der Heijden, ofschoon filosoof van huis uit, is een veel te groot schrijver dan dat hij zich zou kunnen verlagen tot het kwansuis behandelen van wijsgerige problemen in gefictionaliseer-

[p. 101]

de vorm, iets dat Peeters blijkbaar beschouwt als de hoogste vorm van literatuur, maar waarover Nabokov herhaaldelijk, en volkomen terecht natuurlijk, al de banvloek had uitgeroepen. Maar waarom ontbreekt Van der Heijden dan in het rijtje namen van schrijvers die volgens hem weliswaar ‘niet uit het zicht’ zijn geraakt, maar die toch verweten kan worden dat zij geen ‘ideeënromans’ hebben geschreven?

Ik houd het erop dat de naam van Van der Heijden ontbrak in die zotteklap die Peeters op 9 maart publiceerde omdat Peeters absoluut niet weet waar hij deze schrijver moet plaatsen. Hij kan hem voor geen enkel karretje spannen waarvan hij de teugels zo graag in handen houdt. Van der Heijden is een filosoof, maar hij schrijft tot groot verdriet van Peeters, die zo graag mag zwaaien met het boekje van Mary McCarthy - Ideas and the novel -, geen ideeënromans. En naar ideeënromans hunkert Peeters al sinds de dagen van Het avontuurlijk uitzicht.

Evenmin is Van der Heijden een schrijver in wiens werk ‘de werkelijkheid het produkt van de verbeelding is geworden’. Ook dat vindt Peeters, hoewel de hele frase op zichzelf al kletskoek is, iets prachtigs. Noch ook kun je van Van der Heijden beweren dat hij ‘de postmoderne roes van het geradicaliseerde relativisme doorbrak’.

Vol vertwijfeling buigt Peeters zich elke keer over een nieuw boek van Van der Heijden. Hij zou hem zo graag op de een of andere manier inlijven in zijn Winnie-the-Pooh-universum, en het lukt maar niet. Telkens onttrekt het werk van Van der Heijden zich aan al die door Peeters gekoesterde waandenkbeelden over wat literatuur zou moeten zijn. Peeters begrijpt wel dat hij Van der Heijden niet kan afdoen als een onbelangrijk auteur, want hij ziet en hoort natuurlijk dat anderen Van der Heijden uitbundig prijzen. Maar op geen enkele manier kan hij zelf het werk van Van der Heijden gebruiken om zijn eigen stokpaardjes te zadelen, en daarom zwijgt hij maar radikaal over deze schrijver die honderdmaal beter is dan degenen die door Peeters om hun ideeënmuziek geprezen worden.

Inderdaad, honderdmaal beter. Alle boeken en alle schrijvers die Peeters in zijn stuk van 9 maart bij elkaar veegt tot ‘nieuwe generatie met bereidheid om zich met ideeën in te laten’ verbleken en verschrompelen tot kleingoed naast die schitterende roman die Van der Heijden als deel vier van De tandeloze tijd publiceerde. Al wat Van der Heijden voor Advocaat van de hanen publiceerde is kwalitatief van hoog gehalte, maar wat mij bij eerste lezing van Advocaat van de hanen verbaasde was dat dit boek nog zoveel beter bleek dan al wat Van der Heijden hiervoor publiceerde. De roman heeft een dimensie meer dan al het vroegere werk. Hoe zou dat komen?

Ik denk dat dat komt omdat Advocaat van de hanen een ouderwetse roman is. Van der Heijden maakt gebruik van de hij-vorm en het werk heeft een echte plot. De roman is in geen enkel opzicht vernieuwend, maar zou bij wijze van spreken door Vestdijk geschreven hebben kunnen zijn. Maar juist dit teruggrijpen op een romanvorm die al in het begin van deze eeuw in zwang was - de Henry James-vorm zou je kunnen zeggen - zorgt in dit geval voor de hechte structuur en de bewonderenswaardige opbouw. Advocaat van de hanen laat zien welk een formidabele kracht er besloten ligt in deze romanvorm die in het verleden al voor meesterwerken van het type The Awkward Age of Der Zauberberg heeft gezorgd. In de Nederlandse literatuur zijn romans waarin hij-figuren optreden om wie de hele wereld als het ware roteert, zoals de aarde roteert om de zon, geenszins zeldzaam, maar meestal ontbreekt toch die solipsistische inslag. En het is juist dat solipsisme, dus die schimmigheid van de werkelijkheid vergeleken met datgene wat er in de hij-figuur omgaat, die aan dit type romans zijn grote kracht verleent. Een roman als De doopvont van Bordewijk komt in de richting, en uiteraard zijn de romans van Van Oudshoorn stuk voor stuk solipsistische avonturen, maar het is toch vooral Vestdijk geweest die keer op keer beschreven heeft hoe een hij-figuur - denk aan De koperen tuin, Het vijfde zegel, Op afbetaling, Meneer Visser's hellevaart, De redding van Fré Bolderhey, Het spook en de schaduw, De schandalen - langzaam afdaalt in het eigen innerlijk en ten slotte vereenzaamd eindigt.

[p. 102]

Zo'n solipsistisch, Vestdijkiaans avontuur is ook Advocaat van de hanen. Net als in de genoemde Vestdijk-romans blijft de hij-figuur ten slotte, verlaten door vrouw en vriend, alleen achter. Net als zovele Vestdijk-helden heeft de hij-figuur een handicap: hij is een kwartaaldrinker, maar het is juist, net zoals dat bij Vestdijk zo vaak het geval is, deze handicap die hem in staat stelt om af te dalen in de eigen binnenwereld. Roes en kater vormen de plus- en minpool van het krachtenveld van zijn bestaan. Alcoholverslaving, altijd al een typisch Van der Heijden-thema, heeft hier een dimensie extra gekregen. Hier is alcoholverslaving niet een min of meer toevallige eigenschap van de hoofdpersoon zoals het geval was bij de vader-figuur in de voorgaande romans van De tandeloze tijdcyclus, nee, hier heeft de alcoholverslaving dezelfde functie als de tuberculose in Der Zauberberg. Zij dient als confirmatie van het individu op weg naar eigen behoud, welk behoud in het oog der wereld mislukking is. Bij de beschrijvingen van de alcoholverslaving denkt de lezer dadelijk aan romans als Antoine et Julie van Simenon en Under the Vulcano van Malcolm Lowry, maar het verschil is dat Van der Heijden die verslaving niet als symptoom van neergang beschrijft, maar als een kracht Gods tot zaligheid.

Het gaat eigenlijk slecht met Quispel. Hij raakt zijn vrouw kwijt, hij wordt uit de Orde van Advocaten gegooid, en hij begint aan het eind van de roman ‘mondjesmaat aan zijn zelfmoord’ en toch heb je, na lezing van de roman, het gevoel alsof hier, en niet door Biesheuvel, ‘de weg naar het licht’ werd beschreven.

In geen jaren heb ik na lezing van een roman zo sterk een gevoel van verruiming, van verrukking ervaren. Er gaat van het boek een geweldige kracht uit, het is Schopenhaueriaans in de beste zin van het woord. Het leven wordt beschreven als aanhoudende misère, en toch ontspruit, om het slot van Der Zauberberg te citeren, uit ‘dood en lichamelijke ontucht een droom van liefde’.

Er is nog eén andere opvallende overeenkomst tussen Advocaat van de hanen en menige Vestdijk-roman. Veel van Vestdijks hoofdpersonen worden geteisterd door kwelgeesten. Denk aan de kwelduivels die Meneer Visser's hellevaart begeleiden, denk aan de duiveltjes die het leven van Olivier in Een moderne Antonius vergallen, denk aan de demonische jongens in De redding van Fré Bolderhey, denk aan de duivels uit De kellner en de levenden. Bij Vestdijk kunnen die kwelduivels een enkele keer ook reële personages zijn - bij voorbeeld in Het genadeschot waarin zij als dwergen in het begin van de roman een bus bestijgen - maar dan zijn ze lang zo beangstigend niet. Welnu, ook Ernst Quispel wordt geteisterd door kwelgeesten, maar het zijn in dit geval geen schimmige figuren, geen kwelduiveltjes zoals zo vaak bij Vestdijk, nee, het zijn echte, reële, bestaande figuren: de hanekammen. Omdat zij echt bestaan, en niettemin steeds zo Vestdijkiaans optreden in het leven van Quispel, heb je het gevoel alsof Van der Heijden met een superieure vondst een typische Vestdijk-trouvaille een dimensie extra weet te geven. Immers, het is de meesten van ons niet gegeven om de kwelduiveltjes uit Een moderne Antonius met eigen ogen te aanschouwen, maar bij mijn laatste bezoek aan Amsterdam kwam ik nog twee hanekammen tegen. Met die hanekammen heeft Van der Heijden Vestdijk op eigen terrein glansrijk verslagen, zoals hij Vestdijks roman Op afbetaling, die in menig opzicht aan Advocaat van de hanen doet denken, glansrijk heeft overtroffen. Daarbij doet het er niet eens zoveel toe dat Van der Heijden, zoals hij mij toevertrouwde, Op afbetaling nooit heeft gelezen, want de verwantschap tussen Vestdijk en Van der Heijden is niet de verwantschap van meester en leerling, maar een verwantschap voortvloeiend uit gelijke geaardheid.

Eer we er echter toe overgaan om Van der Heijden te typeren als een nieuwe Vestdijk, dient gezegd te worden dat Van der Heijden ook wortelt in een andere traditie. Hij is een rasechte verteller, met alle barokke uitweidingen van dien, en het is tekenend voor het Nederlandse literaire klimaat van dit ogenblik dat men Advocaat van de hanen honderd bladzijden te lang heeft genoemd. Honderd bladzijden te lang? Dan zijn ook Madame Bovary en Moby Dick en Oorlog en vrede honderd

[p. 103]

bladzijden te lang. Het is juist die overdaad, dat enorme plezier in het vertellen op zich, waardoor je Advocaat van de hanen met honderdmaal meer genoegen leest dan al die schrijvers die volgens Carel Peeters de bereidheid hebben om zich met ideeën in te laten. Hadden maar meer schrijvers de bereidheid om hun werken te larderen met van die schijnbaar overbodige gedeelten zoals dat verhaal van dat meisje dat Quispel op Hemelvaartsdag met zijn tong tweemaal bevredigt. Hier zijn we godlof wel héél ver verwijderd van romans die ‘wel klassieke symposia lijken waarin de ene na de andere filosoof zijn kijk op de zaak mag geven’. Alsof we god betere het na tweeduizend jaar beoefening van wijsbegeerte die enkel maar geleid heeft tot propvolle boekenplanken met werken die nog geen millimeter hebben bijgedragen tot de vooruitgang (want die kwam van mensen zoals James Watt die in de keuken goed naar een stoompan keken, of van mensen zoals Louis Pasteur of Robert Koch of Albert Einstein of van Edison) zitten te wachten op wijsgerige bespiegelingen in romanvorm die nooit wat anders kunnen zijn dan variaties op al duizenden malen uitgekauwde thema's (want in de filosofie is vrijwel alles al gezegd, en valt iets nieuws echt niet te verwachten van een stelletje ongeschoolde romanschrijvers).

Zo'n ronduit teder gedeelte als dat Hemelvaartsdagverhaal is pas echt vernieuwend. Nooit eerder heb ik althans zo'n sublieme beschrijving van cunnilingus gelezen.

Ja, prijzenswaardige overdaad! En dat in een land waarin de neerlandici, en zelfs sommige schrijvers zoals Jeroen Brouwers, vinden dat alles wat in een roman staat een functie moet hebben in het grote geheel, en dat daarin niet één overbodig detail mag voorkomen. Wat een balsem voor ziel en geest dat in zulk een verschraald literair klimaat dan toch zo'n boek kan verschijnen, dat spot met alle literaire wetten en regels die kruideniers als Van Deel hebben uitgevaardigd. Wat een zegen dat in Advocaat van de hanen, en in het voorgaande werk van Van der Heijden, zo duidelijk die door Ter Braak en Du Perron uit onze letteren verbannen vertellers als Herman de Man en Antoon Coolen, via de achterdeur weer binnenkomen. Ik zei dat Van der Heijden wortelt in nog een andere traditie. Al heeft hij wellicht nooit wat van Antoon Coolen gelezen, toch is duidelijk dat hij van Brabant uit iets meegekregen heeft van de vertellersmentaliteit die ook het werk van Coolen stempelt. Het prachtige gedeelte over Gonneke en haar timmerman in Vallende ouders kon zo uit een roman van Antoon Coolen afkomstig zijn, uit De grote Voltige bijvoorbeeld, of uit De vrouw met de zes slapers, of Stad aan de Maas.

In Van der Heijden snijden twee evenwijdige lijnen uit de Nederlandse letterkunde elkaar ten slotte dan toch. De lijn Forum, vertegenwoordigd door Vestdijk, kruist met de door Forum verketterde streekromanlijn, die vertegenwoordigd wordt door de beste schrijver van dit type die wij in Nederland hebben: Antoon Coolen. En al heeft in Advocaat van de hanen de Vestdijk-lijn naar het lijkt de overhand gekregen, toch verloochent rasverteller Van der Heijden ook hier zijn afkomst niet, getuige dat fameuze Hemelvaartsdag-gedeelte.

Goddank is Advocaat van de hanen geen ‘wereld in woorden’. Goddank wordt in Advocaat van de hanen niet gemediteerd over het schrijven zelf, noch ook wordt de lezer er om de bladzijde aan herinnerd dat wij hier toch vooral met een literair spel te maken hebben, met een taalkunstwerk. Goddank schrikt Van der Heijden er, ondanks het feit dat Ter Braak daar de banvloek over had uitgeroepen, niet voor terug om vernuftig gebruik te maken van de drie puntjes.

De laatste jaren was ik het plezier in de Nederlandse letterkunde vrijwel volledig kwijtgeraakt. Ik leefde alleen nog op als er een boek van Hermans, Frits Hotz of Mensje van Keulen verscheen, maar dank zij Van der Heijden heb ik weer hoop gekregen, weer plezier gekregen, en heb ik zelf opeens ook weer de kracht gevonden om door te werken aan mijn romancyclus Het woeden der gehele wereld. Kan het dan toch waar zijn dat een echt groot talent, simpel door wat hij voortbrengt, dat hele stoffige, verschraalde, verpieterde, door neerlandici en door lilliputters als Carel Peeters verpeste literaire klimaat, van nieuw elan weet te voorzien?