Maatstaf. Jaargang 39

[p. 89]

Bernt Luger
Het herontdekken van de negentiende eeuw

Al naar gelang mijn vader zaliger het leven onder invloed van zijn drie zoons als een geschenk van de hemel of van de duivel beschouwde, sprak hij met welgevallen dan wel misprijzend van ‘de eeuw van het kind’, die hij mocht dan wel moest beleven. Dat was mijn kennismaking met het fenomeen ‘de eeuw van...’ Op school volgde al gauw de ‘gouden eeuw’. Wat op die eeuw volgde en wat eraan voorafging was uiteraard veel minder en verdiende dan ook geen naam. De gymnasiumleerling werd vervolgens bijgebracht dat er vroeger ook al eens gouden eeuwen waren geweest. Zulke eeuwen waren vol van cultureel belangrijke personen, de mindere eeuwen vooral van krijgsverrichtingen. Dat was allemaal erg overzichtelijk en diende vooral onze gemakzucht.

Na onze eigen gouden eeuw, een eeuw waarvan het goud vooral door noeste arbeid en onverschrokken avonturiersgeest verworven was en waarin kunsten en wetenschappen gebloeid hadden als nooit eerder en later, volgde er een van potverteren. De landhuizen aan de Vecht vormden er nog altijd de stille getuigen van, het ontbreken van grote schilders en dichters zorgde voor aanvullend bewijs.

Broedertwisten en Franse overheersing vormden de overgang tot nog zo'n te verwaarlozen eeuw. Schilders ontbraken daarin, evenals zo goed als steeds musici; van dichters en schrijvers hoorde je wel, maar zij vonden vooral zichzelf en elkaar goed. Voor ons waren ze onleesbaar. Kweekscholieren lazen wel Staring, Potgieter en De Génestet ter bevordering van hun vaardigheden in de taal- en redekundige ontleding.

Maar dan ontwaakte slapend Nederland, en hoe! Voorafgegaan door de heraut Multatuli en de kwaadaardig grijnzende cynicus Busken Huet stonden daar de reuzen van Tachtig: schilders, dichters en prozaïsten en zowaar een enkele componist, en alles kwam dan toch weer goed. De schim des Drossaerts stond aan de wieg van onze tweede Renaissance in de schaduw waarvan wij ons nog tot de huidige dag mogen koesteren. Produktie en consumptie van boeken namen een enorme vlucht, het analfabetisme werd teruggedrongen, het beschavingsoffensief werd in onze dagen omgezet in ‘hoger onderwijs voor velen’ en elke stulp, in welke uithoek van ons land ook, is, mits toegerust met ontvangers van beeld en geluid, gekroond tot een tempel van kunst en wetenschap. De universiteiten hebben hun drempels geslecht.

Met dat al verdween het verschijnsel ‘de eeuw van’ niet. Dat bleef een handig handvat, ook al duurden eeuwen in de praktijk soms iets langer of korter dan precies honderd jaar. Zo kon de negentiende eeuw aanvangen met de val van Napoleon en eindigen met het begin van de Eerste Wereldoorlog. Het begrip ‘fin de siècle’ legitimeerde het eeuwgevoel. Eeuwen kunnen tweeërlei: vergeten worden en (her)ontdekt worden. Het eerste geschiedt ongemerkt, het tweede steeds met tromgeroffel.

Nu zitten we in de tijd van herontdekkingen, je zou haast zeggen, in de eeuw van de herontdekte eeuwen. Recentelijk is de negentiende aan de beurt en het meest in het oog lopende terrein waarop die herontdekking plaatsvindt is dat van de schilderkunst.

[p. 90]

De muziek was nooit weg, want hetgeen op dat gebied volgde op die van de negentiende eeuw heeft het concertpubliek nooit echt kunnen behagen. De wedergeboorte van de schilderkunst vond bij wijze van een spontane polygenese plaats op maar liefst drie lokaties in Amsterdam. Naar het schijnt zonder enig onderling overleg - op zich al een hoogst vreemde aangelegenheid in 1991 - haalden de drie grote musea hun tot dan verwaarloosde negentiende-eeuwers uit de magazijnen, poetsten er enkele op - wat hoog tijd werd - hingen ze hier en daar op negentiende-eeuwse wijze boven elkaar op en het publiek kwam met drommen en keek de ogen uit. De negentiende eeuw was herontdekt. In veel gevallen ging het meer om een ontdekking, aangezien heel wat doeken niet eerder te zien waren geweest. Critici waren soms nogal zuinig in hun reacties: ‘Was dat nu alles?’ Ze keken dan ook meer met hun oog van waarderend criticus dan met hun beschrijvend oog van kunsthistoricus. Hun blik was niet historisch, maar a-historisch. Tot een echte gedachtenwisseling tussen beide mogelijke benaderingen kwam het dan ook zelden in hun beschouwingen, dit in schril contrast tot de felle discussies die steeds oplaaien als het niet om esthetische maar om ethische beginselen gaat: goed of fout in de Tweede Wereldoorlog met zijn grijze tussentint, de accommodatie. Dan staan ze onverzoenlijk tegenover elkaar: de gewetensvolle aanklagers die nooit vergeten kunnen en de aanhangers van een waarden relativisme, die van mening zijn dat een tweedeling in goed of fout het verwerven van inzicht in de weg staat. Hoe levend maar ook hoe gecompliceerd dat vraagstuk is, tonen de zojuist gebundelde opstellen van Philo Bregstein bij voortduring. De oplossing ervan is nog bij lange na niet in zicht.

Des te opvallender is dat op het historisch-esthetische vlak een dergelijke confrontatie eigenlijk niet plaatsvindt. De vaklieden hebben zich doorgaans in hun historische loopgraven verschanst en elkaar gevonden in de multidisciplinaire werkgroep ‘De negentiende eeuw’, opgericht in 1977. Zij geven een eigen tijdschrift uit, houden jaarlijks een symposium en lijken de strijd om de publieksgunst te negeren. Hùn waarheid is de historische waarheid, waarbij weten boven ontroering gaat. Voor hen is de herontdekking geheel overbodig; de negentiende eeuw is wat hen betreft nooit weggeweest. Uitgangspunt voor hun bezigheden was altijd al een sterk waardenrelativisme dat de weg tot dieper inzicht plaveide en als zij al iets ontdekten dan waren het nieuwe bronnen en nieuwe wegen tot begrijpen en historisch waarderen. Dat hun inzichten nooit populair werden, is niet alleen aan academische inteelt te wijten, maar ook aan de moeilijkheidsgraad, de hoge mate van abstractie en vooral aan de waardenvrije benadering. En wat de letterkunde aangaat is er dan ook nog die hinderlijke wet die wil dat taaluitingen altijd sneller verouderen dan beeld en geluid. Negentiende-eeuwse literatuur zal daarom nooit die brede waardering kunnen verwerven, die beeldende kunst en muziek genieten. In een oogwenk kan men een schilderij in zich opnemen; een strijkkwartet en een symfonie zijn aan een beperkte speeltijd gebonden. Bovendien ondergaat de kijker en de luisteraar bij zijn ervaring ongemerkt een vervalsing, aangezien hij kijken en luisteren kan zonder iets te weten. Het emotionele overheerst het cognitieve, een ontsnappingsmogelijkheid die de lezer in mindere mate geboden wordt. Wat hij in dikke, tijdrovende romans tot zich neemt, roept een voorbije wereld met voorbije denkbeelden op. Men kan het betreuren dat haast niemand onder de levenden een complete Les misérables, zelfs in vertaling tot zich heeft genomen en het moet doen met verminkende vertalingen, bewerkingen en zelfs films of musicals, als men daarbij dan ook maar beseft dat Goethes complete Faust door de negentiende-eeuwer ook graag in de trivialiserende gedaante van Gounods bewerking genoten werd.

Het gaat inderdaad snel, zeer snel met die veroudering van taalkunstwerken en dat

[p. 91]

niet alleen vanwege de vreemd aandoende spelling. De lust en het vermogen die vaak ellenlange teksten tot zich te nemen neemt zienderogen af. Querido's Griffioen-reeks bereikt middelbaar onderwijs en studenten, maar de naam had evengoed ‘kort-en-kleinreeks’ kunnen luiden; de geselecteerde teksten komen als hapklare brokken met stip binnen.

De professionals hebben slechts de keuze zich op te laten sluiten en voor elkaar te blijven onderzoeken en publiceren, of de slag om de gunst van het publiek aan te gaan. Zij die het laatste doen - je moet het ook maar kunnen, want te leren valt het eigenlijk niet - maken een kansje bekende Nederlander te mogen worden, compleet met interviews en signeersessies. Belangrijk blijkt voor hen in elk geval, of het nu om historici of neerlandici gaat, dat zij terugkeren tot het verhaal. Want alleen het verhaal garandeert verkoop. Langzaam aan begint ook de ingegraven wetenschappelijke mol de noodzaak van het verhaal te voelen. Scholen en universiteiten streven steeds ferventer naar vermeerdering van ‘onderwijsvragenden’, want die betekenen vermeerdering van inkomsten. Verhalen en oordelen scoren hoog, want zijn, althans lijken, gemakkelijker dan abstracties en feiten. Niet ‘wat er staat’, maar ‘wat je ervan vindt’ was jarenlang in het onderwijs de standaardvraag. Herontdekte eeuwen vragen ook om die verhaalvorm, want die is van deze tijd, net als het interview. Marita Mathijsen benadert haar favoriete schrijvers en dichters uit de negentiende eeuw dan ook via het interview. Zij kreeg er een prozaprijs voor die een wetenschappelijke prijs had moeten zijn. Men zag blijkbaar meer een werk van fictie, waar haar pretenties eerder waren een modern vormgegeven werk van wetenschap te leveren. In de identificatie met de door haar bewonderde letterhelden gaat zij zover dat zij hun geuren meent te kennen en de spanning in hun romans in die mate meent te beleven en te kunnen laten beleven alsof zij nog onder ons waren.

Wie met Croce van mening is dat alle geschiedenis steeds hedendaagse geschiedenis is, ziet onmiddellijk dat hier een twintigste-eeuws model aan de negentiende eeuw wordt opgelegd. De vragen en antwoorden aan en van de letterkundigen trivialiseren in feite beide partijen. Het is een reductie naar twintigste-eeuws formaat. Ook al leven er nog mensen die met één been in de vorige eeuw gestaan hebben en er nog over kunnen vertellen, de afstand is enorm. Het gaat om een wereld van rust, van schamele informatie en communicatie, waarin het kunstwerk nog maar nauwelijks reproduceerbaar was en de geheugenfunctie optimaal ontwikkeld werd. Het gaat om een tijd waarin kunst als vanzelfsprekend levensbeschouwelijk van aard was en een doel buiten zichzelf diende. Ook de verbondenheid met de zeventiende eeuw was nog sterk, de verhouding tot staat en kerk was een gans andere. Gemeenschapsgevoel, arbeidsverhoudingen en stands- en klassebewustzijn verschilden hemelsbreed van de onze. Levensverwachtingen waren beperkt, ziekte en dood een voortdurende aanwezigheid, denkbeelden over huwelijk en liefde verschilden sterk van de onze.

Niet het bagatelliseren van al die verschillen, maar juist het benadrukken ervan is essentieel bij een zorgvuldige benadering die tot inzicht moet leiden. Grote aandacht vraagt ook de bezinning op de eigen historische positie van de beschouwer. Tot waardering en groot enthousiasme leidt dat alles niet, of het zou de vreugde om het gezuiverde inzicht zelf, de pure kennis moeten zijn. Tot verbreding van het lezerspubliek al evenmin, maar dat is meer een zorg van de bewakers van de kijk- en verkoopcijfers. Dat ook onderwijs- en wetenschapsbeleid zich in de richting van het numerieke rendement bewegen, mag zonder omwegen zorgwekkend genoemd worden.

Is er met dat alles toch enig licht in de duisternis, anders gezegd, is er niet een eigentijdse vorm die aan de complexiteit recht doet? Geven bijvoorbeeld biografieën, zoals ze nu van verschillende zijden gepropageerd

[p. 92]

worden, niet een passend antwoord en leiden ze niet tot verdieping van historisch inzicht? Biografieën nu hebben per definitie de neiging het individuele te benadrukken - daar dienen ze ook voor - ten koste van het algemene. In die zin vormen zij een welkome aanvulling op een te abstract en te algemeen gerichte geschiedschrijving. De keerzijde is dat zij op hun beurt de algemene tendensen onder de tafel dreigen te laten verdwijnen, terwijl ze bovendien onderling in uitgangspunten te veel van elkaar verschillen om meer te vormen dan een aantal her en der zonder ordening verspreid gelegen eilandjes.

Toegegeven, sommigen slagen erin kool en geit te sparen en op gelukkige wijze het bijzondere met het algemene te verenigen. In Jan Fontijns Van Eeden-biografie (eerste deel) steekt misschien het gehanteerde model dat gebaseerd is op Peter Gay nog wat te veel door het doek heen, maar al veel minder is iets dergelijks het geval in Claire Tomalins The invisible woman, over Dickens' geheime geliefde Nelly Ternan. Het verrassende van haar arrangement schuilt minder in de feitelijke nieuwtjes als wel in het contrapuntisch dubbelportret van beide dramatis personae vanuit de eigen achtergronden: Dickens met zijn vrienden en familie en Nelly Ternan als telg uit een gezin van Victoriaanse actrices. Er is derhalve een dubbele algemene achtergrond, waarbij de vrouwelijke optiek toch het grootste winstpunt oplevert. Haar boek heeft daardoor aan plastiek gewonnen, haar figuren aan levensechtheid. Het geweten van de zorgvuldige historica die zich nergens aan onverantwoorde extrapolaties bezondigt, in combinatie met het inlevingsvermogen en de kracht van de romancière bepalen per slot van rekening niveau en gehalte van deze voorbeeldige biografie.

Ten slotte dringt zich de vraag op of de veelheid van publikaties in onze tijd, in combinatie met het ‘verouderen’ dan wel vergeten raken van vroegere, een belemmerende factor vormt die inzicht in het verleden in de weg staat. Het is immers een haast onmogelijke taak dat alles bij te houden en te blijven overzien. Kunstschatten kan men vrijwel moeiteloos doorgeven aan volgende generaties - afgezien dan van conserveringsproblemen -, maar kennis en inzicht dienen steeds opnieuw en à titre personel verworven. De tekstverwerker heeft niet het vermogen teksten te verwerken. Maar wellicht is het verdwijnen van eeuwen wel belangwekkender dan het (her)ontdekken...