Maatstaf. Jaargang 39

[p. 23]

Paul Marijnis
Het geheim van een kort leven

Ik voltooide het Slot Loevestein ruim voor het opkomen van de vloed. Om een zo indrukwekkend mogelijk perspectief te krijgen, knielde ik op het harde, koude zand en vlijde mijn wang tegen de stijve ribbels. De plompe torens staken vol betekenis af tegen de vuilgrijze hemel. Met knakkende kniegewrichten kwam ik overeind en begon mijn gereedschap bijeen te zoeken.

Met zandkastelen ben ik begonnen na mijn avontuur met overste Groos. Tussen een en ander zal wel een geheime relatie bestaan al is het evengoed mogelijk dat mijn geschep en gemetsel een reactie zijn op de ontvangst van mijn eerste en enige dichtbundel, wie weet. Ik niet, ik ben tenslotte dichter en geen psychiater.

Ik modelleer mijn zandkastelen op de verlaten stranden van de Zuidhollandse kust. Mijn gereedschappen zijn eenvoudig: emmertje en schepje, troffel, duimstok, schietloodje, grote zeef en een plastic knijpfles met vislijm; mijn manier van werken is al even simpel. Eerst zeef ik een flinke berg zand die ik met de lijm aanmaak tot een rulle pasta die zich goed laat modelleren. De lijm garandeert dat mijn bouwsel enkele uren blijft staan en het getij garandeert dat het ten slotte volkomen wordt uitgewist. Het treft goed dat ik met mijn kastelen begon in het najaar; niet alleen is het zand dan het stevigst, er zijn ook veel minder mensen.

Ik haat het als mijn werk de aandacht trekt. Het is om te beginnen vervelend om op je vingers te worden gekeken; nog erger zijn de domme vragen en opmerkingen. Ik geef nooit antwoord - hoe zou ik die mensen ooit kunnen uitleggen dat mijn werk, verre van tijdverdrijf of volksvermaak te zijn, een vorm is van kunst, gebaseerd op de vergankelijkheid? Toeschouwers vormden in het begin een ware pest, te meer daar ik niet mag goedvinden dat er foto's genomen worden. Dat zou strijdig zijn met alles wat ik doe en ik verhinder het dan ook altijd, desnoods met inzet van mijn schepje. De moeilijkheden die uit mijn principiële houding voortvloeiden, verdwenen pas sedert Nellie mij vergezelt.

Nellie is een grote wit met bruine bulldog die toebehoort aan mijn benedenbuurman Ole. Ole is eigenaar van Sportschool De Batavier en omdat hij helemaal opgaat in het beheren van zijn spierballen, stemde hij meteen toe toen ik vroeg of ik haar geregeld mocht meenemen naar het strand. Nellie heeft een afkeer van de zinloze lichaamsbeweging waar andere honden juist zo dol op zijn en meestal ligt ze vreedzaam te snurken terwijl ik schep.

Soms heb ik het gevoel dat het dier me voor de gek houdt, bijvoorbeeld wanneer ze woest gravend een eigen terpje opwerpt waar ze dan genietend op gaat zitten wateren. Een enkele keer zwemt ze in zee, maar omdat deze oefening steevast gevolgd wordt door het uitbraken van grote hoeveelheden zeewater, ben ik er niet zo dol op.

Tegen pottekijkers, zeurpieten en hondenuitlaters is Nellies aanwezigheid zeer afdoende en ik ben er trots op dat ik haar altijd heb behandeld met de achting die men een dame is verschuldigd.

[p. 24]

Elke dag zonder regen neem ik, mijn gereedschap over mijn schouder en Nellie aan de lijn, een vroege tram naar Scheveningen. Ik wandel de kust langs tot ik een mooi eenzaam plekje vind, meet een plattegrond uit, kies een voorbeeld uit de achtenveertig voorbeelden van het Familie Kwartet Van Nederlandse Burchten En Kastelen uitgegeven door de firma Dikhuid en begin te spitten.

Het is de enige manier om iets van Nederland te maken. Al doende vergeet ik mijn mislukte loopbaan en soms zelfs de ramp die ik ongewild veroorzaakt heb. Soms blijf ik wachten tot de zee mijn creatie verzwelgt, slikkend en grijsgeel schuim opboerend. Liever vertrek ik als het zandkasteel nog ongerept is, overtuigend blijk van de nauwgezetheid van de firma Dikhuid en van mij: een raadsel dat zal verdwijnen voor het is opgelost.

Die dag bereikte ik de Scheveningse boulevard toen het al donker was. De onzichtbare zee ritselde als een gordijn in de wind. Met de bulldog wachtte ik de tram af die me naar de Van Schevichavenstraat zou brengen, de grappenmakers negérend die me vroegen of ik niet bang was voor zonnesteek. Een groepje kwalijke jongetjes maakte aanstalten om mijn gereedschap af te pakken en hield niet op voor Nellie snuivend en kwijlend naar voren drong.

Toen de tram arriveerde, stempelde ik onze kaartjes af en tilde het dier op een plaatsje bij het raam. Onder haar hijgend uitgestoten adem besloeg het glas zodat de lichten van auto's en winkels uitvloeiden tot regenboogkleurige kringen, als in het gedicht van Dèr Mouw. Hotsend reden we stadwaarts.

Ik leverde de hond af bij Sportschool De Batavier en begon de trappen naar mijn etagewoning te beklimmen. Voor ik die veilige haven bereikte, moest ik langs Anna's deur, die openging zodra ik een voet op de overloop zette. Een baan geel licht viel languit over de mat.

‘Ben jij het, Luco?’

Dat kon ik niet ontkennen.

‘Ik wil je even spreken.’

‘Eerst mijn rommel opbergen.’

Moeizaam beklom ik de tweede trap, ontsloot de deur die mijn verdieping scheidt van de rest van het huis. Ik gooide mijn gereedschap in de gangkast, ontdeed me van mijn groene rubberlaarzen en twee van mijn drie truien. Ik zuchtte als een stoommachine. Ik voelde me oud en mislukt, zonder twijfel omdat ik o. en m. wás.

Anna's interieur doet me altijd denken aan de woonwagen van een zeer slordige zigeunerfamilie. De boekenkast bevat geen boeken maar speelgoed: een rijdende blikken eend, een brandweerautootje, een pressepapier waarin het kan sneeuwen en twee zagende mannetjes, op te winden met een sleuteltje in hun rug.

Het meubilair komt van de straat: grote en veel te zachte leunstoelen die alleen bij elkaar passen in zoverre bij elke stoel plukken stinkend zeegras naar buiten puilen. Het oppervlak van de balpotige eettafel is gepokt met natte kringen. Op de grond ligt een oosters tapijt uit Deventer; de muren zijn volgehangen met Anna's eigen werk - grof getekende en hard gekleurde diervormen in acryl, vaag verontrustend en volstrekt onverkoopbaar. Vooral het laatste bewonderde ik.

Ik vocht me een weg naar de gaskachel en ging in een groenfluwelen fauteuil zitten. Anna gaf me een waterglas halfvol koetsierscognac en ik dronk, knipogend in het licht van haar grote hanglamp met zijn gevlekte zijden kap en armetierige franje.

Ik voelde de scherpe, zoetige drank door mijn slokdarm glijden. Anna woelde met een hand door haar oranje ragebol en keek me zorgelijk aan.

‘Er was iemand aan de deur,’ zei ze. ‘Een journalist.’

Ik dronk haar toe.

‘Proost! Nu kom je in de krant.’

Ze schonk me bij.

[p. 25]

‘Ik weet het niet. Hij - het gekke is, hij had een perskaart. Ik vroeg ernaar en hij liet hem zien.’

‘Mooi zo.’

Maar Anna's blik bleef zorgelijk.

‘Ik heb nog nooit meegemaakt dat een journalist een perskaart bij zich had. Nog nooit.’

Ik sprak haar niet tegen: bij haar vele vergeefse pogingen om in de publiciteit te komen, had ze heel wat journalisten leren kennen.

‘Hij vroeg van alles. Ik deed net of ik gek was.’

‘Stommeling. En jíj wilt in de krant komen! Dan moet je zo'n vent binnenhalen, inschenken en vleien terwijl je hem de volle laag geeft over je kunst.’

‘Wat moet ik daarover zeggen?’

‘Maar Anna! Zeg maar wat, bijvoorbeeld dat je al schilderend een getuigenis aflegt van je eigen tijd. Zolang je naam maar goed gespeld wordt.’

Ik zette mijn lege glas op de grond en kwam overeind.

‘Bedankt voor de borrel.’

Anna bleef zwijgen tot ik de klink van de kamerdeur omlaagdrukte.

‘Hij kwam niet voor mij. Hij kwam voor jóú.’

Ik liet de klink los en keek haar aan. Mijn hart begon te bonzen.

‘Hoe heette hij? Hoe zag hij eruit? Tot mijn gêne klonk mijn stem dik en krasserig.

‘Gewoon. Keurig mannetje.’

‘Je kunt toch wel iets meer zeggen dan dat! Groot, klein, oud, jong, kaal, scheel, wat dan ook?’

Mijn geagiteerde reactie verbaasde haar.

‘Gewoon,’ herhaalde ze. ‘Schoon wit overhemd, haar gekamd, gepoetste schoenen. Een jaar of veertig. Vrij klein. Een prettige Indische stem. Zwart haar, bruine huid.’

‘Wat wilde hij weten?’

‘Waar je was en wat je de hele dag deed, dat soort dingen. Hij lachte toen ik zei dat je bundel zo slecht was verkocht. Hij was van de nrc.’

Dit dagblad stuurt zelden journalisten uit om totaal onbekende dichters te interviewen. Mijn mond was droog en ik voelde de angst in mijn maag.

‘Hij komt wel weer terug,’ zei Anna.

Dat was precies waar ik bang voor was.

Opnieuw beklom ik de trap.

Mijn interieur vervult me met voldoening, telkens als ik het zie. De twee kamers bevatten niets behalve een smalle brits met twee dunne dekens, een spillepotig tafeltje zonder laden, twee opvouwbare stoelen van latten en canvas, een boekenkastje dat is volgepropt met dichtbundels en een witpapieren lamp. Mijn avondeten stond klaar op de aanrecht van het keukentje, een blik erwtensoep en een half bruin brood. Ik warmde de soep op in een steelpan en at terwijl ik uit het raam keek. Om halftien kroop ik in bed, zonder de gordijnen te sluiten. Het gore gele licht van de straatlantaarns maakte vreemde patronen op het gebarsten stucco van de zoldering. Op mijn rug liggend en omhoogstarend, probeerde ik me te herinneren waar het begonnen was. Voor me iets te binnen schoot, viel ik in slaap en droomde over mijn vader. Hij was al zo lang dood en nog altijd spookte hij door mijn onderbewustzijn, ongevoelig voor mij pogingen hem te verzoenen.

Ik ben de zoon van een lichtmis en een zwart schaap. Mijn moeder arriveerde in het voorjaar van 1968 met een autobus vol linkse Amsterdamse studenten in Parijs om te helpen met de meirevolutie; mijn vader, door de stakingen verrast, kon er niet weg. Ze trouwden in juni.

Hij was twintig jaar ouder dan zij, een slecht bekend staande kosmopoliet. Zijn vader, mijn grootvader, was een Nederlandse beroemdheid naar wie in vrijwel elke Nederlandse stad wel een straat is genoemd. Generaal Viljoen, gevallen in mei 1940 toen hij volgens de legende op de vijand losstormde - de enige Nederlandse opperofficier die viel op het slagveld, of, zoals oom Theo altijd zegt, het veld van eer. Met dit luisterrijke voorbeeld

[p. 26]

voor ogen, leidde mijn vader een leven dat in alles het tegendeel was.

Hij reisde van casino naar casino, in de rug gedekt door het familiefortuin en later door het geld van mijn moeders familie. Zij was de erfgename van een rijke Friese boerenfamilie, volgens de enige foto die er van haar bestaat beeldschoon en in alles het tegendeel van mijn vader. Wat haar bewoog met ‘Zero’ Viljoen te trouwen (zijn bijnaam in de roddelpers), zal ik nooit weten want ze stierf in het kraambed (wat ik nog altijd een rotstreek vind) en ik werd grootgebracht door een bijzonder strenge Schotse kinderjuffrouw. Toen ik zes jaar was, werd ik naar prep school gestuurd, een instituut dat ondanks zijn goed gedocumenteerde verschrikkingen heel wat comfortabeler was dan mijn kinderjuf. Ik wende snel en op mijn public school, Furze House, vond ik het zelfs heel prettig.

Furze House was in de vorige eeuw opgericht door een kinderlievende zonderling en iets van de idealistische instelling van die barrevoetse sla-eter was altijd blijven hangen. We moesten hard werken maar zonder lijfstraffen en verplicht voetballen - we hadden zelfs warme douches.

Door de leraren, in merendeel zélf oudleerlingen, werd veel tijd besteed aan vakken die andere scholen schuwen als de pest: tekenen, muziek, toneelspelen, fotograferen en filmen en opstellen schrijven. Ik was in alles slecht, behalve in opstellen. In zo'n geval besloot de staf dat men schrijver moest worden en toen ik ook nog bleek uit te blinken in de drie dode talen die er werden onderwezen (Latijn, Grieks en Frans) was mijn lot beslecht. Ik werd gedwongen om grote stukken poëzie van buiten te leren, van Shakespeare tot Paul Muldoon, en begon in de schoolkrant te schrijven. En wie weet, misschien zou ik een vredige Engelse dichter (of schrijver, of journalist) zijn geworden als het leesplankje er niet was geweest.

Een leesplankje is een houten bord waarop drie rijen plaatjes zijn geplakt: aap noot mies wim zus jet teun vuur gijs lam kees bok weide does hok duif schapen. Elk plaatje heeft een onderschrift dat de student moet kopiëren met losse lettertjes, in een rond donkerrood blikje bijgeleverd.

Het was mijn eigendom zolang ik me kon herinneren, al weet ik niet of het van mijn vader of mijn moeder afkomstig was. In elk geval herontdekte ik het omstreeks mijn dertiende jaar. De eerste Nederlandse woorden die ik leerde, waren de woorden van het leesplankje. Aap noot en mies vertelden me dat ik geen Engels maar een Nederlands jongetje was, erfgenaam van een geheimzinnig land op de bodem van de zee.

Ik legde mijn wens om Nederlands te leren voor aan de Rector, een baardig vogelbespieder die me niet uitlachte maar de raad gaf, veel naar de Nederlandse radio te luisteren en mijn voogd om Nederlandse boeken te vragen. Ik schreef oom Theo nog dezelfde dag en werkelijk zond hij me een doos vol gehavende boekjes die hij geschikt achtte voor de opgroeiende jeugd. Zijn smaak was nogal gedateerd maar ik heb er nooit spijt van gehad dat ik allerlei ouderwetse jongenshelden als Fulco de Minstreel, Paddeltje en de Scheepsjongens van Bontekoe heb leren kennen.

Nederlander te zijn, was niet alleen een romantische droom, het gaf me een houding. Ik begon mijn Engels te truffelen met godverdomme en na de lectuur van een Byronbiografie als banneling te poseren. Of ik anderen overtuigde, weet ik niet maar ikzelf begon zelfs heimwee te voelen naar het nooit door mij bezochte vaderland. En mijn oom Theo, zelf een vurig Nederlands chauvinist, deed er graag een schepje op door mij een Geïllustreerde Vaderlandse Geschiedenis te geven, in linnen prachtband en boordevol watergeuzen, ontdekkingsreizigers en verzetshelden. Ook weidde hij tijdens zijn halfjaarlijks bezoek uit over de heldendood van mijn grootvader, tot ik bijna stikte van trots.

Pas achteraf zag ik in dat mijn belangstelling voor Nederland ontstond na de dood

[p. 27]

van mijn vader. Over het algemeen merkte ik niet veel van hem. Ik kreeg af en toe prentbriefkaarten uit de exotische oorden waar hij zo graag geld verloor. Brieven schreef hij niet en natuurlijk telefoneerde hij nooit. De ene keer dat hij mijn verjaardag niet vergat, stuurde hij me een kolossale rieten mand boordevol bonbons die fonkelden als de schatten van Ali Baba en zo zoet roken dat ons al vanaf vijftig meter afstand het water in de mond liep. Deze koninklijke gift werd onmiddellijk geconfisqueerd door de schoolautoriteiten die de inhoud pedagogisch (dat wil zeggen mondjesmaat) onder ons verdeelden. Nog jarenlang heb ik de stijve strik van groen en oranje (de schoolkleuren) bewaard en het plakkertje van de confiserie in Nice die de mand geleverd had, kan ik woordelijk citeren.

Zijn laatste bezoek viel op een dag in januari. De korte dag was onmerkbaar versmolten tot de vroege avond en met een paar van mijn makkertjes dronk ik thee in onze gemeenschappelijke zitkamer, waar het rook naar clandestien voor de gashaard gebraden worstjes. De hoge gordijnloze ramen weerkaatsten de verlichte kamer; duplicaten van de lampen zweefden als witte ballons in de paarsblauwe hemel. In deze constellatie verscheen opeens een dubbelster van geel licht die zeer snel dichterbij kwam - een dof gebrul, een vlaag licht die langs de ruiten woei. Een paar minuten later verscheen mijn vader in de deuropening, voorafgegaan door een van de prefecten.

Hij was als altijd bruin verbrand. Verlegen zei hij dat hij geen cadeautje voor me had en, even verlegen, zei ik, dat het niet erg was.

‘Engeland in de winter,’ zei hij. Hij strekte zijn handen uit naar de gasvlammetjes, en ik zag de grijze haren in zijn Gary Grantsnor.

Opeens wist ik iets te zeggen.

‘U staat in de krant!’ Voorzichtig haalde ik het al weer maanden oude knipsel uit mijn binnenzak en liet het hem zien. Het was niet meer dan een foto met onderschrift. Op de foto mijn vader, met een zwart strikje, arm in arm met een mooi meisje in een lange japon. Het onderschrift luidde: Weddingbells to settle a bet? Heiress Margery ‘Bubbles’ Bryonie and playboy Jack ‘Zero’ Villoon on their way to the gala opening of the new Cairo Casino - and to marriage?

‘Wat een onzin,’ zei hij lachend. ‘Ik denk er niet over om te trouwen.’

‘Er is niet één jongen wiens vader in de krant staat,’ zei ik opgelucht. ‘Nou ja, één maar die telt niet, zijn vader is minister.’

‘Waarom telt dat niet?’ vroeg hij.

‘Voor hem is het gewoon zijn werk. U bent beroemd van uzelf.’

‘Eerder berucht,’ zei hij. Hij glimlachte tegen me - een glimlach die dwars door mijn schooluniform drong en mijn hart deed gloeien van echte liefde.

Wat er verder gezegd is, ben ik vergeten. Ik liet hem mijn slaaphokje en mijn verzameling plastic modelvliegtuigjes zien en hij luisterde met de grootste aandacht naar mijn verhalen over het schoolleven.

Opeens vroeg hij me wat ik later wilde worden. Ik aarzelde geen moment.

‘Beroemd, net als u.’

Hij knikte ernstig. Ik ben nog altijd blij dat ik dat gezegd heb.

Veel te vroeg keek hij op zijn horloge. Ik liep met hem mee naar de auto, die slordig bij het bordes was geparkeerd. Het was een raceauto, chromaatgeel en met een lange neus, een achtcilinder Fetone. Ik streelde de glasgladde lak en rook de geuren van olie en metaal.

‘Hoe hard gaat hij?’

‘Honderdzestig. Mijlen dan. Ik ben er wel eens in één dag mee van Napels naar Frankfurt gereden. Help eens even.’

We zetten de stugge linnen kap op en ik draaide de vleugelmoeren aan tot mijn vingers pijn deden. Mijn vader verrichtte mysterieuze peilingen onder de motorkap, trok een zware jas van schapevacht aan en hees zich in de stuurkuip.

[p. 28]

‘Er is in deze dingen alleen plaats voor een blondje en een pakje sigaretten,’ zei hij. ‘Rijd je mee tot het hek?’

Onder zijn aanraking kwamen de wijzerplaten op het dashboard tot leven en de motor begon te spinnen als een sabeltandtijger. Ik staarde naar de bleekgroen oplichtende wijzers maar durfde toch niet goed te vragen wat ze betekenden. Met een klik zette mijn vader de handrem vrij en de zware auto begon traag naar voren te glijden.

‘Hou je vast, zei hij, we doen wie er het eerste is.’ De motor grauwde, de auto sprong naar voren. Hij miste de Volvo van de Rector op een haar. Een hagelbui van grint spoot kletterend tegen de gevel. We waren in één seconde de oprijlaan af. Bij het hek stapte ik uit en begon de hoge smeedijzeren deuren nog iets verder open te duwen.

‘Tot ziens!’ riep hij. Hij zwaaide met een arm en de auto schoot door het hek, toeterde wild en was verdwenen, op zijn robijnen achterlichten na die ik bleef nakijken tot ze verdwenen in de zwarte plooien van het nachtelijke landschap.

Dat was de laatste keer dat ik hem zag. Twee maanden later vloog hij op de Corniche uit de bocht, viel te pletter in een ravijn en veroorzaakte een begin van bosbrand. Toen ik het nieuws kreeg, vertrok ik geen spier. Achteraf denk ik dat het idee om Nederlander te worden toen voor het eerst bij me opkwam.