Maatstaf. Jaargang 39

[p. 63]

Bart Tromp
Obiter Dicta (8)

A.J.P. Taylor en het realisme I

De erkende grondleggers van het ‘realisme’ als theorie van de politiek zijn Thucydides, Machiavelli en Hobbes. Niemand echter heeft in de moderne tijd de uitgangspunten van dit realisme zo krachtig verdedigd als A.J.P. Taylor, in de inleiding tot zijn meesterwerk The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918.

Daar neemt hij onverkort het perspectief van de staat der natuur bij Hobbes over, voor zover het de verhouding tussen de grote mogendheden van Europa betreft. (De kleinere staten spelen in de theorie van het realisme geen zelfstandige rol, iets waarvan de Nederlandse politiek sinds 1815 zeer doordrongen is.)

Zij hebben vanaf hun ontstaan aan het eind van de vijftiende eeuw niemand boven zich erkend, en geen andere morele code in acht genomen dan zij zelf vrijwillig aanvaardden. De politieke theorie van Hobbes voorspelt dat de staat der natuur neerkomt op een voortdurende en onophoudelijke oorlog van ieder tegen ieder; ‘...if Hobbes saw true, the history of Europe should be one of uninterrupted war’.

Maar in feite kent de geschiedenis van Europa sinds het ontstaan van het Europese statenstelsel rond 1500 bijna evenveel vrede als oorlog. Deze perioden van vrede nu, zo stelt Taylor, dankt het werelddeel aan ‘the Balance of Power’, het Machtsevenwicht.

Die stelling, dat is de harde kern van het realisme. Al zijn critici hebben erop gehamerd, om het te splijten. Taylor gunt ze hier niet eens een schilfer. Meedogenloos beschrijft hij de geschiedenis van Europa tussen 1848 en 1918 als een voortdurend pogen het machtsevenwicht te handhaven, dan wel in het voordeel van één grote mogendheid te verschuiven. Voor de critici van het realisme is die geschiedenis, zeker na 1871, er een van een zich steeds verder in elkaar verstrikkend kluwen adders. De hogeschool van de geheime diplomatie, met zijn verdragen die elkaar niet verdroegen, met zijn professioneel cynisme dat het daglicht van de democratie niet kon velen - die bleek volgens hen uiteindelijk tot niets anders op te leiden dan tot een wereldoorlog. Voor de critici van het realisme als theorie en praktijk van de internationale verhoudingen, is het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog daarom het bewijs bij uitstek van hun gelijk.

Maar niemand heeft deze zienswijze scherper bestreden dan Taylor. ‘It is sometimes said that the war was caused by the system of alliances, or, more vaguely, by the Balance of Power. This is a generalization without reality.’ (blz. 527) Let wel, Taylor heeft het hier in feite over een opvatting die gedeeld werd door Woodrow Wilson, en die ten grondslag ligt aan de schepping van Volkenbond en Verenigde Naties. ‘It is sometimes said...’

Vervolgens toont hij aan dat dit oordeel feitelijk geen stand houdt, omdat in juli en augustus 1914 geen enkele schakel in de keten van noodlottige beslissingen noodzakelijkerwijs voortvloeide uit de verplichtingen die de grote mogendheden bij verdrag waren aangegaan om het machtsevenwicht in Europa te verzekeren. Duitsland was verplicht Rusland de oorlog te verklaren als dit Oostenrijk-

[p. 64]

Hongarije zou aanvallen. Maar het verklaarde Rusland de oorlog een week voordat Oostenrijk-Hongarije het deed. Frankrijk was verplicht Duitsland aan te vallen als dit Rusland aanviel. In plaats daarvan werd het geconfronteerd met een diep vernederende Duitse eis tot onvoorwaardelijke neutraliteit. Had Frankrijk daaraan toegegeven, dan had het zijn positie als grote mogendheid opgegeven. Dat het tot oorlog met Duitsland kwam vloeide dus in het geheel niet voort uit Frans-Russische diplomatieke overeenkomsten. Groot-Brittannië verklaarde Duitsland niet de oorlog op basis van de Anglo-Franse entente, maar omdat het de Duitse overval op België niet kon accepteren. Het was echter door geen enkel verdrag gebonden het België in geval van oorlog te steunen.

Dit, aldus Taylor, wat betreft de veronderstelde noodlottige werking van allianties en verdragsverplichtingen gericht op de handhaving van het machtsevenwicht in Europa.

A.J.P. Taylor en het realisme II

Twee jaar na de verschijning van The Struggle for Mastery in Europe hield Taylor in Oxford de Ford-lezingen over Engelse geschiedenis. Hij werkte ze uit tot een boek dat in 1957 verscheen onder de titel The Troublemakers. Dissent over Foreign Policy 1792-1959. In het voorwoord noemt hij ‘my wisest and most original work’. Het is een - als altijd - prachtig geschreven overzicht van degenen die zich in deze periode hebben gekeerd tegen de realistische buitenlandse politiek van Groot-Brittannië: Thomas Paine en William Cobbett; Richard Cobden, de kampioen van vrijhandel als instrument om staat en buitenlandse politiek overbodig te maken; Gladstone, de enige dissenter die als minister-president de kans kreeg zijn moralistische kritiek op Realpolitik feitelijk gestalte te geven; E.D. Morell en zijn Union of Democratic Control (nl. van buitenlandse politiek); het pacifisme van Ramsay MacDonald - om de belangrijkste te noemen. Al deze critici stemmen overeen in hun verwerpen van het machtsevenwicht als doel van de Britse politiek, en allen doen dat vanuit een nog principiëlere afwijzing van de uitgangspunten van het realisme. (De Britse politiek van machtsevenwicht in Europa kon ook op andere gronden worden gekritiseerd. Al ten tijde van het Congres van Wenen, in 1815, schamperde de Tsaar erover: het machtsevenwicht op het continent, dat de Britten met zo weinig flegma voorstonden, ging voor hen wel gepaard met de vanzelfsprekendheid van de suprematie van de Royal Navy op de wereldzeeën.)

In The Troublemakers worden al deze dissenters met liefde beschreven. Maar hoe brengt Taylor dat in overeenstemming met het dogmatische realisme van The Struggle for Mastery in Europa? Op bladzijde twaalf schrijft hij dat The Troublemakers gezien moet worden als een gebaar van berouw voor het feit dat hij een omvangrijk boek had geschreven ‘van wat ik durf te noemen “respectable” diplomatieke geschiedenis’. Daarna neemt hij op allerlei manieren afstand van de uitgangspunten van ‘respectable diplomatieke geschiedenis’. De ‘realistische’ diplomaten en staatslieden hebben er vaak naast gezeten, en de dissenters hadden vaak gelijk. Hij citeert Macaulay, die schreef dat Conservatisme eruit bestaat de Liberale verworvenheden van een vorige generatie te verdedigen.

Maar zoals wel vaker is Taylor hier eerder meeslepend dan overtuigend. ‘I am certainly not going to waste my time arguing that the Dissenters were right and conventional foreign policy was wrong,’ meldt hij op bladzijde zeventien. Dat is precies wat hij daarna doet, zij het indirect. De buitenlandse politiek van Groot-Brittannië volgde op ruime afstand in tijd de recepten van de radicale critici. De appeasement met Duitsland die de radicalen vóór 1914 hadden bepleit, werd in de jaren dertig door Chamberlain nagestreefd met ijver, een betere zaak waard. In 1950 ondersteunden de Conservatieven deelname aan de Koreaanse oorlog, en hand-

[p. 65]

haafden zo de dotrine van collectieve veiligheid die hun regering in 1935, bij de Italiaanse overval op Ethiopië, had verzaakt. Zelf kreeg hij in juli 1950 moeilijkheden bij de bbc, omdat hij voor de radio wilde zeggen: ‘Appeasement is the noblest word in the diplomatic vocabulary’. Enzovoorts.

Maar ten slotte wijst hij weer op de innerlijke tegenstrijdigheden van de radicale positie. Die werd gekenmerkt door een grenzeloos vertrouwen in Engelands macht de wereld te verbeteren, welke samenging met verachting voor degenen die die macht uitoefenden. De dissenters preekten gelijktijdig isolatie en universele bemoeienis. Zij wilden geen bintenissen op het continent, maar stonden er nochtans op overal in de wereld pal te staan voor de vrijheid.

Taylor schept er een genoegen in zulke inconsistenties bloot te leggen, zonder overigens ook maar iets terug te nemen van zijn bewondering en instemming. In zijn autobiografie keert deze onbeschaamde tweeslachtigheid terug waar het hemzelf betreft. Met trots memoreert hij hoe hij in de jaren dertig de Peace Council in Manchester onveilig maakte om vanaf 1938 vervolgens de mensen die hij daar voor ‘de vrede’ warm had gemaakt - vergeefs - tegen Hitler te waarschuwen. Zijn politieke oordelen zijn altijd prikkelend gebleven en vrijwel altijd onjuist. Wij mogen dankbaar zijn dat Taylor nooit de politiek in is gegaan, maar voor de geschiedschrijving heeft gekozen; geschiedschrijving ruimhartig voorzien van ‘unctuous asides’, zoals een vertoornde recensent ze ooit noemde. Zelf had hij het over ‘strong opinions, weakly held’.

Kousbroek en de filosofie

‘Essays over filosofie 1’ luidt de ondertitel van Einsteins poppenhuis, de nieuwe bundel van Rudy Kousbroek. Ik heb alleen nog maar het derde gedeelte gelezen, ‘Namen noemen’, dat begint met een hilariteit opwekkende hersenkraker om de namen van twaalf moderne filosofen op te sporen. Per filosoof kan dat door twee uitspraken in het Engels te ontcijferen, waarvan de eerste om zo te zeggen een ondertitel is bij de tweede.

Bij voorbeeld: ‘During the siege of the Cultural Supplement, when everyone had to fight for their lives, it was discovered that one gun was defective: if it was not fired immediately its barrel drooped.’ Dit ter verklaring van: ‘Poll, fire! Ah, bent.’

Dit is Kousbroek op zijn best, maar het is een Kousbroek die niet te vaak aan het woord moet komen. Een kattentaalboek van enkele tientallen bladzijden is leuk; een van tweehonderd zou een rampje zijn. Niets is zo vervelend en vermoeiend als een plattelandse letterkunde, waarin één woordgrap zich als een pantoffeldiertje in talloze mutaties voortplant.

De puzzel naar de twaalf filosofen is gelukkig na twee bladzijden voorbij. Daar ligt het dus niet aan. Het ligt aan wat daarna komt. Dat zijn een aantal korte stukjes, die oorspronkelijk als kranteartikelen zijn verschenen, en die allemaal om hetzelfde draaien. Steeds weer herhaalt Kousbroek dat er een strijd tegen metafysica, religie en obscurantisme - voor hem is het allemaal hetzelfde - moet worden gestreden en dat dit mogelijk is op basis van het werk van Karl Popper, die met zijn falsificatie-criterium het onfeilbare instrument heeft gesmeed om wetenschappelijke van niet-wetenschappelijke uitspraken te scheiden. Een uitspraak, waarvan op basis van feitelijke waarnemingen kan worden gesteld dat zij niet waar is, die ‘falsifieerbaar’ is, dat is in principe een wetenschappelijke uitspraak. Alle andere uitspraken zijn dat niet.

Kousbroek vertaalt ‘falsification’, de term die Popper gebruikt in de Engelse versie van zijn voornaamste wetenschapstheoretische werk, The Logic of Scientific Discovery, en die in het oorspronkelijk Duitse Logik der Forschung ‘Falsifikation’ heet, met ‘vervalsbaarheid’ (blz. 131). Dat is in overeenstemming met het woordenboek van de Nederlandse taal, maar helemaal mis als het gaat om het ‘taalspel’ van

[p. 66]

Poppers wetenschapstheorie. Het gaat er immers niet om of zo'n uitspraak ‘vervalsbaar’ is (alsof het een schilderstuk betreft), maar of ervan kan worden aangetoond dat zij empirisch onjuist is. Daarvoor is de term ‘falsifieerbaar’ in en door gebruik de meest geschikte gebleken.

Maar ook hierin is niet het teleurstellende van dit deel gelegen. Dat wordt veroorzaakt door iets anders; door het feit dat Kousbroek in zijn polemische uitvallen tegen duisterlingen of dogmatici van verschillend kaliber - Feyerabend, Wittgenstein, Mulisch, Burnier, Heidegger en Stephanie de Voogd (Oef! Die was lang geleden!) - nooit verder komt dan steeds maar weer te herhalen dat Popper hier de juiste weg heeft gewezen. Zelf begaat hij die weg niet; het blijft bij heen en weer drentelen - soms heel elegant - op de eerste meters.

Dit is aanvaardbaar in het kranteartikel. Het is onaanvaardbaar in een boek dat zich presenteert als ‘essays over filosofie’, waar het denkende dat gedacht wordt niet verder komt dan het niveau van een eerstejaarsinleiding in de wetenschapsfilosofie - met weglating van de problemen die Poppers criterium voor wetenschappelijkheid niet alleen in de alfa- en gamma-wetenschappen oproept, maar ook in de natuurwetenschappen.

De meest zuivere manier om een uitspraak te falsifiëren, bij voorbeeld, zou bestaan uit de toetsing van die uitspraak, geformuleerd als hypothese, door middel van een cruciaal experiment. Maar in 1906 leverde Pierre Duhem al een overtuigende argumentatie tegen de mogelijkheid van een cruciaal experiment. Volgens hem was het bij zo'n poging to falsificatie onmogelijk een onbetwistbaar onderscheid te maken tussen de theorie die hier getoetst wordt in de vorm van een eruit afgeleide hypothese, en de vooronderstellingen waarvan wij uitgaan bij het uitvoeren van dat argument. Een voorbeeld van Duhem: de brekingswetten van licht worden bestudeerd met behulp van vlakke spiegels. Maar die spiegels zijn gemaakt op basis van de vooronderstelling van het bestaan van diezelfde wetten. Popper heeft in de Logic of Scientific Discovery wel enige aandacht aan Duhem besteedt, maar hij gaat daar merkwaardig genoeg in het geheel niet in op dit argument. Dat doet hij pas veel later, in Conjectures en Refutations (dat verscheen in 1959; Logik der Forschung in 1935). Zijn verweer tegen Duhems argument ziet er ongeveer zo uit: men moet twee theorieën nemen die uitgaan van dezelfde achtergrondkennis, maar alleen verschillen in de uitkomst van het experiment waaraan zij worden onderworpen. In dat geval vervalt Duhems argument, of liever gezegd: blijft de mogelijkheid van een cruciaal experiment bestaan. Niet iedereen is van deze verdediging van Popper ondersteboven geraakt, al was het alleen maar omdat het niet vanzelfsprekend is dat de procedure die Popper voorstelt, voor elk experiment uitvoerbaar is.

Rudy Kousbroek hoeft in ‘essays over filosofie’ wat mij betreft geen uiteenzetting te geven van de wetenschapstheoretische vraagstukken rond Poppers falsificationisme. Dat hij van hun bestaan enig besef had vertoond, was op zijn plaats geweest. Maar het allerergste is dat hij in dit derde deel, ‘Namen noemen’, inderdaad niet verder komt dan dat; ‘namen noemen’, al dan niet met behulp van een verbale rebus.

‘Het is merkwaardig dat de elucubraties van Mulisch betrekkelijk weinig kritiek uitlokken’, schrijft hij in een naschrift bij een stukje over een ‘filosofische tekst’ van Harry Mulisch. ‘Elucubratie’ - dat zoek ik op - betekent: ‘moeizaam tot stand gekomen werkstuk’. Mijn indruk is dat het Mulisch geen enkele moeite kost zijn ‘filosofische’ gedachten op te schrijven. Maar verwachten zou ik nu dat Kousbroek dit varkentje eens stevig zou soppen. Niets daarvan. Ook nu blijft het bij nauwelijks onderbouwde (maar geheel juiste) kwalificaties als ‘hemeltergende wartaal’. Om de belofte dat het hier ‘essays over filosofie’ betreft waar te maken is echter meer nodig.

[p. 67]

Of is hier iets anders aan de hand? Profiteert Kousbroek hier van die merkwaardige scheiding in de Nederlandse cultuur, die eruit bestaat dat degenen die tot de letterkunde worden gerekend altijd serieus genomen worden als zij over wetenschap of politiek schrijven, ook als zij daarover niets van enig belang mee te delen hebben, terwijl overschrijdingen in omgekeerde richting toegelaten noch gewaardeerd worden?

Programmatische programma's

De programmaboekjes van de Nederlandse Opera zijn vanaf de allereerste voorstelling (Falstaff, in september 1986) pretentieus en goeddeels onbegrijpelijk. Zonder uitzondering slagen zij erin - op de tekst van het libretto, en de vertaling daarvan, na - voornamelijk negatieve informatie te behelzen; informatie waar men niet wijzer van wordt, maar dommer. Willekeurig voorbeeld: de illustraties (en onderschriften) in het programmaboek bij de opvoering van Boris Godunov in het seizoen 1989-1990. Deze bestaan uit foto's van achtereenvolgens:

Mao Zedong en de rest van de Chinese top op het balkon van de Verboden Stad dat uitziet op het Plein van de Hemelse Vrede. De foto moet genomen zijn in de jaren vijftig. Het onderschrift bevat geen informatie, maar luidt eenvoudig: ‘Machthebber en bojaren in Peking’.

Paus Johannes Paulus op het balkon van de Sint Pieter (denk ik), vergezeld van andere prelaten. Onderschrift: ‘Machthebber en bojaren in Rome’.

Michail Gorbatsjov en leiders van de Sovjetunie op het balkon boven het mausoleum van Lenin, een foto - Gromyko is nog te herkennen - van vlak na zijn benoeming tot secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjetunie. Onderschrift: ‘Machthebber en bojaren in Moskou’.

Een generaal (Gualtieri?) op een stoel, met achter zich een aalmoezenier en andere officieren. Op de andere bladzijde een man in net kostuum, die vanaf een hoog spreekgestoelte, waarop ook andere burgers, klaarblijkelijk een menigte toespreekt. In beide gevallen luidt het onderschrift: ‘Machthebber en bojaren in Buenos Aires’.

Drie heren in burger, met twee galasoldaten achter zich; onderschrift: ‘Machthebber en bojaren in Buenos Aires’.

Generaal Pinochet en een aantal andere hoge militairen aan de wandel. Onderschrift: ‘Machthebber en bojaren in Santiago’.

Zo wordt alles wat politiek interessant en bijzonder is aan Moessorgski's grootste opera afgevlakt tot de onbenullige universaliteit van macht als abstractie, met plaatjes erbij om de abstractie ‘gezicht te geven’.

Maar de nieuwe artistiek leider, Pierre Audi, kondigde vorig jaar aan dat met ingang van het seizoen 1990-1991 het niveau van de programmaboekjes grondig zou zijn verbeterd.

Het nieuwe seizoen begon met Parsifal. De eerste vernieuwing bleek eruit te bestaan dat de hoogte van het vroegere boekje de diepte van het nieuwe was geworden. Het programmaboekje van Die Entführung aus dem Serail had hetzelfde formaat. Bij de drie volgende opera's was het weer andersom, maar Benvenuto Cellini had weer het formaat van deze Parsifal. Misschien blijkt aan het eind van het seizoen wel dat achter dit alles een puzzel schuilgaat, voor kinderen van abonnementhouders, die met die boekjes het Muziektheater na kunnen bouwen.

De inhoud dan maar. Ik volsta met de tekst waarmee Parsifal opent:

‘Analoog aan de driedeling binnen Wagners Bühnenweifestspiel bestaat het tekstgedeelte van dit progammaboek uit drie delen, die elk drie teksten bevatten.

In het eerste gedeelte gaan we op zoek naar bronnen waaruit Wagner voor zijn libretto heeft geput. In de teksten van het tweede deel staat de componist zelf centraal. In het derde deel dwalen we enigszins van het werk als zodanig af en trachten op associatieve wijze te laten

[p. 68]

zien dat de thema's van Parsifal: onsterfelijkheid/ruimte en tijd/hoop en verwachting, ook in de moderne literatuur terug te vinden zijn.

Het beeldgedeelte bestaat uit en negental visuele interpretaties van symbolisch beladen thema's die in Parsifal een rol spelen. De driedeling hierin volgt de structuur van de opera.’

De dreigementen die uil deze leksl (welke uil drie alinea's besiaai die elke drie lekslen bevallen!) spreken, worden volledig waargemaakt.

Daar staal tegenover dal de informatie over Parsifal en Wagner summier en toevallig is, met uitzondering van de vijf bladzijden die dirigent Harmut Haenthen schreef. Over de uitvoering, de interpretatie, de regie, de zangers, kortom over alles wat men in een programmaboekje van een operavoorstelling mag verwachten (al is die verwachting in de vorige seizoenen van de Nederlandse Opera keer op keer beschaamd), over dat alles: niets. De rolverdeling is nog net in het op één na kleinste lettertype op de binnenkant van de omslag afgedrukt, zonder melding le maken van (le stemsoorten. Bij Il ritorno d'Ulisse in patria kon je daar desgewenst een verklaring voor krijgen: Monteverdi schreef zijn partijen niet voor specifieke sleinlypen, want die werden toen nog niet onderscheiden. Hel was le veel moeite om die mededeling in hel programmaboekje op le nemen, en hel verklaart ook niel waarom stemsoorten ook bij alle andere opera's zijn weggelaten.

Vanzelfsprekend heeft al deze postmodernistische dikdoenerij - anders dan de postmodernen willen welen - wel degelijk strekking en betekenis. Aldus wordt de afkeer lot uiting gebracht van opera als een episodische kunst, die alleen tot leven komt door individuele zangers en musici. De kloof mei een publiek dat daarvan weel en daarvan houdt wordt zo groot mogelijk gemaakt door pseudo-geleerde lariekoek, opgediend als esoterische wijsheid die slechts door zéér wel begrijpenden genoten kan worden. Opera moet van zichzelf gered worden.