Maatstaf. Jaargang 39

[p. 64]

Benno Barnard
Het graf van Verhaeren. Over Geert van Istendael

Sire, zijn er Belgische dichters? Ik vrees dat Boudewijn niet onmiddellijk een antwoord op die vraag zou weten. Dat gipsen glimlachje. Waarschijnlijk zou hij na enige bedenktijd zeggen dat iedere dichter tussen Aarlen en het Zwin als een Belgische dichter beschouwd kan worden, en ik zou de vorst niet tegenspreken. Niettemin is het enige Belgische aan de meeste van die dichters hun paspoort, wat overigens ook het enige Belgische aan de meeste Belgen is.

Wat is een Belgische dichter? Laat ik eerst definiëren wat een Belg is. De kortste definitie is deze: een Belg is iemand die zich gelukkig prijst Belg te zijn. Dat wil zeggen dat hij, ongevoelig voor allerlei populaire onzin over dit onderwerp, voornamelijk voordelen ziet in het burgerschap van een staat die zowel tot het Germaanse als het Romaanse deel van Europa behoort. Die staat als zodanig kan hem niets schelen, maar hij is dankbaar voor de gelukkige vergissing van de geschiedenis die heeft gemaakt dat hij zich in twee culturen thuis voelt - daardoor voelt hij zich in een groot deel van Europa thuis. Er zijn weinig Belgen, Sire.

Een Belgische dichter, nu, is een Belg die Belgische gedichten schrijft. Daarmee bedoel ik allerminst patriottische lofzangen, want juist het patriottisme is volstrekt onbelgisch. Ik bedoel niets anders dan gedichten waaruit blijkt dat de auteur een Belg is, en niet een Fransman of een Hollander. Het is een misverstand dat men dit uit taalkundige particulariteiten zou kunnen aflezen: Gezelle is een Vlaams, geen Belgisch dichter. Omgekeerd zou Gezelle een Nederlands dichter zijn geweest, als zijn riet in het Algemeen Beschaafd had geruist - ook die taal zou zich voortreffelijk hebben geleend voor het verdoemen van het Franstalige België.

Een van de laatste Belgische dichters was Emile Verhaeren, die in zijn schitterende Frans aan James Ensor schreef dat hij de onvolkomenheid van zijn Nederlands betreurde. Zijn zwarte graftombe bevindt zich in Sint-Amands, op de oever van de Schelde, daar waar de rivier een brede bocht maakt. In de zomer van 1986 bezocht ik dat graf van Verhaeren. Ik ging op zijn zerk zitten en staarde naar de rivier, al dat trage water, dat ergens in mijn geboorteland in de zee stroomde.

Geert van Istendael is in 1947 in Brussel geboren, waar hij nog altijd woont. Hij werkt als journalist en nieuwslezer voor de BRT, bewondert William Cliff en praat in Brusselse winkels met een vanzelfsprekende onvermurwbaarheid Nederlands.

De dichter Van Istendael debuteerde met een bundel zoetige lyriek, waarvan ik de titel vergeten ben: ulevelversjes die geen enkele indruk op me maakten. Dat was meer dan tien jaar geleden. In 1980 publiceerde hij een verzameling korte satirische gedichtjes onder de titel Vlaanderen, waarin hij het protserige, zelfingenomen Vlaanderen, met zijn smakeloze villa's, verwoeste landschap en verkavelde taaltje nog belachelijker maakte dan het zonder zijn hekeldichten al was. Die bundel, geschreven uit liefde voor een heel ander Vlaanderen, verscheen in Antwerpen. Sindsdien heeft Van Istendael twee belangrijke bundels in Amsterdam uitgegeven: De iguanodons van Bernissart (1983) en Plattegronden

[p. 65]

(1987). Amsterdam is voor Van Istendael wat Parijs voor William Cliff is, - als er in Brussel goede uitgevers waren, gaven beiden hun bundels in Brussel uit.

De iguanodons van Bernissart is een klein, uit negenendertig gedichten bestaand epos, dat de geschiedenis beschrijft van de negenentwintig dinosaurussen die in het Brusselse Museum voor Natuurwetenschappen staan opgesteld. De geraamten van deze kudde werden in 1878 in het Waalse mijndorp Bernissart opgedolven:

Aan België's grenzen lag een dorp met mijnen.

Het werd ooit belegerd door Louis-Quatorze,
maar het bleef Henegouws en werd dus Belgisch,
niet Frans, maar Waals. Dus keek het op naar Brussel.
niet Frans, maar Waals. Dus keek het op naar Brussel.

Het belang van Bernissart steunt op één feit.
Dat feit samt uit een tijd - ach, is het tijd? -
toen alle continenten anders waren,
toen andere zeeën in andere bekkens lagen,
laat staan dat er van België sprake was.
Van sprake zijn van iets was nog geen sprake.
Nergens een mens. Wel hitte, varens, beesten.
De vondst van bijna dertig van die beesten,
iguanodons, maakt Bernissart beroemd,
maakt België beroemd en net niet Frankrijk,
maakt Brussel paleontologisch groot
en maakt dat jongens die in Brussel wonen
de dichters naar de iguanodons meetronen.
Zo bijt de jacobijnse grens in tijd.
Op honderdtwintig miljoen jaar troont Brussel
en niet de trotse wereldstad Parijs.
Zo zegeviert één jonge kilometer
op een allang verdwenen continent.

Dit is gedicht nummer 21, het langste uit de bundel, en ik citeer het in zijn geheel omdat het de bedoeling van Van Istendaels poëtische paleontologie zo prachtig samenvat. Want waarover gaan die verzen eigenlijk, toch niet over een uitgestorven orde van reptielen?

Jongens, dichters. Het zijn de ironische plurales majestatis waarmee de dichter zijn zoontje en zichzelf aanduidt. Het zoontje, gefascineerd door afbeeldingen van de monsters, neemt zijn vader mee naar het museum, en hun bezoek wordt een les in nederigheid voor de vader:

de zoon leert vader hoe hij zijn moet: klein.

Dat binnenrijm is bepaald meer dan een ornament; het vestigt namelijk de aandacht op de verhouding tussen onze existentie en onze fysieke beperkingen. En tegelijk misleidt het de lezer. De iguanodons zijn vier meter hoog en tien meter lang, gerekend tot aan hun staartpunt, maar anders dan het kind voelt de dichter zich niet om lichamelijke redenen een dwerg. Hij is inderdaad drie of vier keer zo klein als een iguanodon, maar hij is vooral drie of vier miljoen keer zo jong. Ik ben zelf in het Museum voor Natuurwetenschappen geweest, en het duizelde mij bij het besef dat ik honderdtwintig miljoen jaar ver in de tijd keek. Van Istendaels gedichten zijn zoveel als de spin-off van dat soort duizeling.

De iguanodons van Bernissart is een romantisch jongensboek, waarin voorwereldlijke monsters vechten vQor hun bestaan, door hun eigen gewicht gedoemd weg te zinken in de modder van de prehistorie:

hun poten tastend naar afwezig land.

Ook bij herlezing van de bundel moest ik glimlachen om het contrast tussen de logheid van die beesten en de luchtigheid van de jambische vijfvoeter, een verstechnische weergave van het ritme van de Nederlandse spreektaal - een iguanodon is bij Van Istendael een paar ton lichtvoetigheid. (Het meervoud ‘iguanodons’ heeft zelfs iets gewichtloos in zijn klank, met die vederlichte uitgang. Ergens zweeft de iguanodon op het water, en

[p. 66]

van de jongen wordt gezegd dat hij de beesten liefheeft. In taal kan alles licht worden.)

Behalve een romantisch jongensboek is De iguanodons van Bernissart een filosofisch-satirische tijdzang, die eindigt met de Apocalyps, het omgekeerde van de prehistorie dus. Daartussenin speelt zich heel even de geschiedenis af van luttele eeuwen. Van Istendaels favoriete eeuw is de negentiende, waarin het nieuwe koninkrijk België in de vaart der volkeren op de vleugelen van het vooruitgangsgeloof...

Satire. Het lange gedicht dat ik hiervoor aanhaalde, is afkomstig uit een Lof van België getitelde afdeling. Het is uiterst satirisch, maar ook erg serieus: de satire draagt de ernst, zoals de vijfvoeters de iguanodons. Die prehistorie, toen er nog helemaal geen Belgen waren, Sire. Een grap. Die ene jonge kilometer die België beroemd maakt, terwijl het metrieke stelsel in Frankrijk is bedacht. Een grap. De verstopte grap over de patriottische Belgische kladschilder Wiertz, maker van het werkstuk Brussel wereldhoofdstad, Parijs provincie. Eigenlijk is de geschiedenis ook een grap.

De ondertitel van De iguanodons van Bernissart luidt Een Belgisch gedicht.

Om Van Istendael nader te typeren als de Belgische dichter die hij is, moet ik ook een korte toelichting geven bij Plattegronden. Ik zal dat doen aan de hand van twee gedichten, maar de lezer dient wel te beseffen dat een dergelijk commentaar niet veel meer dan een legende kan zijn.

De bundel bestaat uit drie cycli: Ensor, Plattegrond en Het lange lopen. De rijkdom van onze moedertaal, die met haar uitgebreide woordenschat en talloze semantische subtiliteiten tussen twee haakjes een werkelijk ideaal voertuig zou vormen voor de betrekkingen tussen beschaafde mensen in dat zich zo geestdriftig verenigende Europa, - die rijkdom blijkt in Plattegronden onder meer uit de drie betekenissen die Van Istendael aan het in de titel vervatte begrip weet te geven. Zo gaat Het lange lopen over langlaufen, en het woord ‘plattegrond’ is hier letterlijk de ‘platte grond’, bedekt met de sneeuw waarin de skiloper zijn sporen achterlaat:

wie glijdt beschaaft de woestenij.

Zo gaat Plattegrond over de stad Brussel, die er op het plan van de verzen anders uitziet dan in werkelijkheid, maar ook anders dan op de horizontale projectie van een echte plattegrond. En zo verwijst ‘plattegrond’ in Ensor naar de tweedimensionale wereld van schilderijen, waarop in het geval van die bizarre kunstenaar maskers en skeletten opnieuw als schema's of plattegronden gezien kunnen worden. En voor alle drie de reeksen geldt dat ‘plattegronden’ ook nog eens ‘gedichten’ betekent, want wat zijn gedichten anders dan een onruimtelijke weergave van alle denkbare ruimten, in de ziel van de dichter en in de wereld om hem heen? Zoals ieder tot poëzie betoverd wordt, schittert plattegronden met die vele facetten als een juweel dat men tegen het licht houdt.

Langlaufen in de Ardennen, wandelen door Brussel, stilstaan voor de doeken van James Ensor: evenals in De iguanodons van Bernissart wordt in Plattegronden het België van Van Istendael beschreven.

Het eerste gedicht dat ik wil citeren is afkomstig uit de reeks over Brussel, de stad waar ik Van Istendael heb leren kennen. Die reeks is aan mij opgedragen, wat me des te gelukkiger maakt omdat zij tot Van Istendaels beste werk behoort:

Stationsbuurt. avond

De treinen op de brug, de klok, signalen,
een spoorstation. Gestuurde regelmaat,
die mij niet baat. Ik zal de weg verliezen,
mijn sporen zijn niet recht, ik wil de straat.
Haar sporen wisselen altijd, vervagen,
een steeds weer onberekenbare raad
van steen aan schoenen.

Ramen zullen dof,

[p. 67]

 

gevels lepreus en deuren verveloos zijn.

 

Die deur hier staat niet dicht. Ze pleegt verraad.

 

Het koude lokken van een lege gang,

 

herhaalde vragen van een kale trap.

 

Daarbinnen woekeren gedempt de talen.

 

Buiten wordt iets geroepen. Het wordt donker.

 

Zomer. Ik weet niet wat me te wachten staat.

Het hele gedicht assoneert met en rijmt op dat centrale woord ‘straat’, laat ik zeggen een straat in Woluwe, die met alle andere straten van de stad een patroon vormt dat door de klank als het ware wordt geëchood. Men zou zelfs de hele structuur van het gedicht als een voorbeeld van stadsplanning of ruimtelijke ordening kunnen beschouwen: woorden als huizen, regels als straten, enjambementen als hoeken die de dichter omslaat. Wanneer ik dit gedicht lees, wandel ik door Brussel - en hoewel ik het Van Istendael nooit gevraagd heb, weet ik bijna zeker dat hij hier de omgeving van het Zuidstation beschrijft. Maar zo anekdotisch is Stationsbuurt. Avond niet, of het is tevens de vuile stationsbuurt van iedere grote Europese stad, bezocht op een zomeravond die alle Europese zomeravonden is. Want dit Brussel is maar een voorbeeld, zoals heel België bij Van Istendael een emblematische functie heeft: toevallig is Brussel ook de hoofdstad van de Oude Wereld. (En niet toevallig is Van Istendael ook de auteur van Het Belgisch Labyrint, een prozawerk over zijn vaderland dat in 1989 in Amsterdam verscheen en onmiddellijk een succès fou werd, vooral in Vlaanderen.)

Het tweede gedicht is afkomstig uit Ensor. De titel beschrijft de ogen van de schilder in de woorden van Emile Verhaeren:

‘...l'Oeil gris-vert, avide de nuances...’

Zijn ogen zijn grijsgroen, zijn blik is hard. Hij kijkt niet naar zijn moeder of zijn vader, hij kijkt tussen hen in, van Engeland naar Vlaanderen, onvast in zijn ervaring. Hij kijkt als water, wisselend, verward en even moordend, snel. Niets is hem nader dan wat ontsnapt. Licht is zijn vaderland, aan kleur geeft hij zijn liefde in bewaring.

Dit is mijn favoriete gedicht uit de reeks over Ensor, in wiens ogen de hele Noordzee weerspiegeld wordt, en wiens liefde voor het licht gesymboliseerd wordt door het rijm ‘ervaring/bewaring’, dat de hele tweede strofe omarmt, alsof Ensor inderdaad het licht zelf omarmen kan - en dat kan hij ook, in dit gedicht. Ensor uit Oostende, met zijn Engelse achternaam en zijn Vlaamse moeder, die tot aan haar dood in dat winkeltje met die maskers en aandoenlijk beschilderde conchae rondscharrelde. Ensor, die Vlaams brabbelde en zijn schilderijen Franse titels gaf. Ensor de provinciaal, die het licht als vaderland had, maar baron werd in België.

Toen ik die graftombe van Verhaeren bezocht, de dichter die een heel boek over de schilder Ensor heeft geschreven, bedacht ik dat onder de steen waarop ik zat, verzonken in allerlei mijmeringen waarmee ik verder niemand wil lastig vallen, eigenlijk de Belgische poëzie begraven lag, en dat er tegenwoordig alleen nog maar Vlaamse en Waalse poëzie bestond, die op enkele uitingen van een benepen provincialistische geest na gewoon bij de Nederlandse, respectievelijk Franse poëzie behoorde. Ik liep naar het nabijgelegen café, en kocht daar een nostalgische zwart-witte kaart met gekartelde randen, waarop het graf stond afgebeeld. De ansicht was bestemd voor mijn collectie belgica, maar toen ik haar in mijn binnenzak wilde steken, schoot me opeens te binnen voor wie zij eigenlijk bestemd was, hoezeer me dat ook voor mijn verzameling speet. En dus verstuurde ik mijn kaart uit Sint-Amands naar de Kruisdagenlaan, Sint-Lambrechts-Woluwe, Brussel. Maar als ik samen met Van Istendael op de zerk van Verhaeren had gezeten, hadden we diezelfde kaart ongetwijfeld aan William Cliff geadresseerd.