Maatstaf. Jaargang 39

[p. 41]

Harry G.M. Prick
Mathias Kemp als de dichter van ‘Seringen en Schroot’

* Causerie, gehouden op 28 november 1990 in de Statenzaal van het Gouvernement te Maastricht bij gelegenheid van de uitreiking van de Mathias Kemp Prijs 1990 aan A. Gorissen voor zijn biografie Mathias Kemp. Een leven voor Limburg.

Op 31 december 1990 zal het al weer honderd jaar geleden zijn* dat Mathias Hubertus Kemp (1890-1964) in Maastricht ter wereld kwam, en wel in het stadsdeel Wijck op nr. 94 van de Rechtstraat. Dat huisnummer dient exact vermeld te worden omdat de ouders van Mathias en van diens vier jaar eerder geboren broer Pierre (1886-1967) een onmiskenbare voorkeur aan de dag legden voor de bewoning van een verscheidenheid van panden in de Wijcker Rechtstraat, die eerst in onze dagen kleur, glans en aanzien begint te krijgen, maar die rond de eeuwwisseling overwegend somber en sober oogde. Weliswaar verhuisde de familie in april 1892 naar de Smedenstraat nr. 19 en van daaruit, nog in augustus van datzelfde jaar, naar het pittoresk-landelijke Meerssen, maar juist toen daar de herfst alles op zijn mooist begon te kleuren, hielden vader en moeder Kemp Meerssen weer voor gezien en keerde het echtpaar - misschien wel overmand door heimwee - terug naar die betrekkelijk naargeestige Rechtstraat, waar men deze keer neerstreek op nr. 79. Een langere tijdsduur dan een maand of negen was aan deze woonachtigheid niet beschoren. In juni 1893 werd er andermaal verhuisd, nu naar de Steenenwal nr. 12, een lokatie die meer dan een halve eeuw later - want op 4 juli 1955 - door Pierre Kemp zou worden opgeroepen in een elfregelig gedicht, waaraan hij de titel ‘Neusherinneringen’ meegaf en dat kan worden aangetroffen in de bundel Emeritaat, verschenen in 1959. In de eerste vijf regels van het betreffende gedicht rijst de herinnering aan het wonen op de Steenenwal, althans aan enkele aspecten daarvan, uit het onderbewustzijn naar boven. Een en ander laat zich situeren in het hart van de zomer, want de dichter ziet de reusachtige teilen met pruimen en kersen weer voor zich, precies zoals die zich ten tijde van de inmaak verhieven op de rode keukenplavuizen in het ouderlijk huis. De geuren van die inmaak worden door Kemp verbonden met het zeer recent opsnuiven van de moeilijk nader aan te duiden geur die vaak eigen is aan een oud en dus al vaak gebruikt stel speelkaarten. Verleden en heden - de jaren negentig van de vorige en de jaren vijftig van de huidige eeuw - vloeien aldus halverwege het gedicht op even oorspronkelijke als gedurfde wijze tot één geheel samen.

Daar zijn weer de Maas en de Wal, de paarse schaduwen van de huizen, de herinneringen van mijn neus en blauwe pruimen en zwarte kersen in reuzen van gele teilen op rode plavuizen.

Gisteravond was er ook nog de geur van een oud spel kaarten. Toen kwam mij het bed te na. Ik las nog even in Homerus en bij het stout verhaal van zijn helden met hun heet-geslepen zwaarden at ik kruisbessenvla.

Zo heb ik hem altijd het best begrepen.

Op de Steenenwal nr. 12 was het de jonge Pierre ook vergund van de vroege morgen tot de late avond uit te kijken op de Maas en in de stilte van de nacht te luisteren naar het ruisen van deze ‘luie rivier’ - ‘The lazy Meuse’, zoals Bernard Newman, die haar loop beschreef, haar noemde. Wij mogen aannemen dat de ouders van Pierre en Mathias de aanblik

[p. 42]

van de Maas gemakkelijker konden ontberen dan hun voor de bekoorlijkheden van deze rivier zo bijzonder ontvankelijke oudste zoon. Wat hiervan ook zij, in elk geval was het gezin in december 1897 wederom woonachtig in de Rechtstraat, ditmaal op nr. 13, van waaruit het, in april 1900, naar Rechtstraat nr. 1 verhuizen zou om zich, twee jaar later - in mei 1902 - andermaal te nestelen aan de Steenenwal, zij 't deze keer op nr. 15.

Rond dit laatste tijdstip was Mathias een jongen van een jaar of elf. Voor zover mij bekend heeft hij er zich in een latere levensperiode niet in geschrifte over uitgelaten of de kleinbehuisdheid, die inherent was aan al die achtereenvolgende vestigingen in de Rechtstraat, hem ten tijde van zijn prepuberteit al dan niet hevig heeft benauwd. Mocht dit laatste inderdaad het geval zijn geweest, dan moeten de kansen op een eventuele ontvluchting aan die hem neerdrukkende situatie Mathias innig hebben beziggehouden, bewust danwel onbewust. Van de weeromstuit kan daardoor het kosmische besef, dat nadien in zijn poëzie zo nadrukkelijk aanwezig en zo overvloedig aanwijsbaar is, reeds in die zeer vroege periode ongewoon levendig bij hem zijn geworden. Dat opvallende kosmische besef zou dus wel eens terug te voeren zijn naar Mathias' intense verlangen de benauwende beslotenheid van het Rechtstraat-territorium te ontvlieden. En wèl naar ongekende verschieten, ver voorbij de horizon, ‘tussen de sterren en onder de maan’, om - gestegen tot in de ijle en koele ruimten van de stratosfeer - als vanzelf niet alleen de nederige daken van een kleurloze Maastrichtse straat te ontwijken, maar eveneens ‘de overbekende lijnen van heuvel en kreek/en de kleuren van koren,/zeepbellen en meteoren’.

Ziedaar een citaat, ontleend aan de eerste strofe van het dertienstrofige gedicht ‘Stratosfeer’ en dat, bij de bundeling, onmiddellijk gevolgd werd door het veertienstrofige gedicht ‘Super-stratosfeer’, waarin het wemelt van duizenden en duizenden sterren: ‘wolken van sterren, stapelingen, perken/slierten, nevels, spiralen, straten/van sterren, sterren en sterren!’ Beide stratosfeergedichten kregen een plaats in Seringen en Schroot. Verzen van Mathias Kemp. Die bundel, verschenen in 1938, kort voor de achtenveertigste verjaardag van de dichter, werd door de Utrechtse Uitgeverij Het Spectrum opgenomen in de toen recent door haar geïnaugureerde ‘Bongerd-reeks’, die typografisch begeleid werd door Charles Nypels, op de van hem bekende excellente wijze. Met de ‘Bongerd-reeks’ ondernam Het Spectrum een zoveelste poging, zo niet een laatste wanhoopspoging, om de doorsnee Nederlandse lezer te winnen voor het toch ook eens, van tijd tot tijd, tot zich nemen van een dosis poëzie. Die potentiële poëzielezer hoefde er bij voorbaat niet beducht voor te zijn dat hij mogelijkerwijs zijn lectuur met indigestieverschijnselen zou moeten bekopen. Seringen en Schroot immers behelsde niet meer dan tweeëndertig pagina's waarop welgeteld achttien gedichten stonden afgedrukt. Zelfs toen in de eerste helft van 1939 de economische crisis een hoogtepunt had bereikt, vormde het bedrag dat voor deze bundel moest worden neergeteld geen moeizaam te overwinnen barrière, waarschijnlijk zelfs niet eens voor de twee werkelozen waarvan op bladzijde 13 sprake was en die door Mathias Kemp werden opgevoerd als ‘twee kregele stempelaars’ met ‘hun ziel vol toornige droomen’. Meer dan een kwartje hoefde voor Seringen en Schroot niet te worden uitgetrokken, ofschoon het voor een jongen van veertien, wiens zondagsgeld exact vijf stuivers bedroeg, toch nog een grote uitgave betekende waarover lang en diep moest worden nagedacht.

In de zomer van 1939 was ikzelf die jongen van weldra veertien. Met de aanleg van een eigen bibliotheek had ik toen juist een bescheiden begin gemaakt. Ik kon al bogen op Hildebrands Camera Obscura, op De kleine Johannes van Frederik van Eeden, op Boefje van M.J. Brusse en op Multatuli's Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij. Maar op een heuse dichtbundel had ik nog niet de hand kunnen leg-

[p. 43]

gen. Wel ging mijn verlangen uit naar een van de herhaaldelijk herdrukte bundels van Pieter Cornelis Boutens: Verzen, Praeludiën, Stemmen, Bezonnen verzen, enzovoort. Omdat echter zo'n bundel f 2,60, of zelfs f 2,90 kostte, een bedrag dat mijn toenmalige budgettaire mogelijkheden ver te boven ging, was ik als vanzelf aangewezen op een categorie aangenamer geprijsde uitgaven. Een bundel echter ten bedrage van een kwartje: voor zoiets tot dantoe ongehoords móést ik wel bezwijken. Toch aarzelde ik nog zo'n vier, vijf weken lang om op 28 of 29 augustus 1939 definitief toe te slaan. Op eerstgenoemde datum vond de afkondiging plaats van de algemene mobilisatie van het gehele dienstplichtige reservekader en van de lichtingen 1924 tot en met !939- Volgens de publieke opinie werd daarmee tevens het sein gegeven over te gaan tot het aanleggen van een hamstervoorraad, terwijl het zich bovendien liet aanzien dat tal van goederen weldra aan een fikse prijsstijging onderhevig zouden zijn.

De vrees dat ik voor Seringen en Schroot binnen afzienbare tijd misschien wel dubbel zoveel zou moeten betalen, deed mij op de datum van de mobilisatie, of een dag later, de knoop van mijn aarzelingen doorhakken en tot aankoop overgaan, ofschoon ik op dat tijdstip nog steeds niet helder wist hoe ik die, mij op geheimzinnige wijze verlokkende en inpalmende, titel Seringen en Schroot zo precies mogelijk moest duiden. Met ‘seringen’ had ik natuurlijk niet de minste moeite: deze bij uitstek als poëtisch beschouwde sierheesters met hun vroeg in het voorjaar tot bloei komende blauwe, lila of witte bloemen met hun zowel sterke als tedere geur, waren mij uiteraard toen al door en door vertrouwd. Met ‘schroot’ wist ik echter voorlopig geen raad. In 1939 riep schroot nog niet de gedachte op aan smalle stroken gezaagd hout, zoals die een kwart eeuw later in zwang zouden komen bij afrasteringen en vooral bij zogeheten plafonneerwerk. Eerst de lectuur van de bundel zelf zou mij duidelijk maken dat Mathias Kemp de titel met een even gelukkige hand gekozen had als eerder, in 1929, de aan zijn carnavalsroman meegegeven titel De bonte storm, met welke titel zelfs werd bijgedragen aan de uitbreiding en verrijking van de Nederlandse taalschat. Seringen en Schroot, zo achterhaalde ik al spoedig, beoogde een tegenstelling aan te geven tussen het van nature uitgesproken lieflijke en het door een kil vernuft uitgedachte vreeswekkende en verschrikkelijke. Schroot toch is niets anders dan dodelijk metaal, een ijzeren substantie die in kleine en onregelmatige stukken als lading voor een vuurwapen functioneert. Een kanon kun je met schroot laden en als je dan vuurt, dan vuur je met het meedogenloze, niets en niemand ontziende schroot. Die tegenstelling tussen ‘seringen en schroot’ werd, zo vond ik bij eerste lezing, het indrukwekkendst en ook het meest pakkend voelbaar gemaakt in het gedicht ‘Vereenigd’: vijf strofen van telkens vier regels. Een halve eeuw later denk ik er niet anders over. Maar oordeelt u zelf:

Lampe, de haas, en Lenne, de fazant
hebben elkaar toch gevonden,
maar niet op de welige gronden
tusschen beek en heuvelkant.

Zoo te zweven op zilveren pennen
hoog boven jager en val!
Zóó huppend door 't veld te rennen,
duikend in tijd van geknal!

Zoo droomden ze in stom benijden,
verlangend zonder doel,
tot één morgen, rozig en zoel,
een hagelschot bracht voor beiden.

Lenne werd dra gehangen,
den kop in morsig papier,
naast Lampe, aan de ijzeren stangen
der vitrine van een poelier.

Ze hadden elkaar toch gevonden!
Boven lijken, druiven en bloed
beroerden ze elkander, geschonden,
in gruwzaam-teederen groet.

[p. 44]

Die mobilisatie-zomer van 1939 was tevens de tijd waarin via de kermisorgels en vanuit het radiokastje tot vervelens toe hoorbaar waren de toen overpopulaire schlagers van Duitse makelij ‘Hör, mein Lied, Violetta’ en ‘Regentropfen, die an mein Fenster klopfen’. Een zekere, smeltende zoetvloeiendheid kon aan die liederen niet worden ontzegd. Het fenomeen zoetvloeiendheid had mij toen al nagenoeg geheel in zijn ban. Dáárvoor hadden, in de schoolbloemlezing, vooral Willem Kloos, Hélène Swarth en P.C. Boutens zorggedragen. Juist op dit punt stelde Seringen en Schroot nogal teleur: te vaak had het ritme iets hortends, iets tegendraads, iets gewrongens. Als veertienjarige was ik zeker nog niet gewonnen voor de zienswijze van Paul Haimon, zoals die overigens eerst werd kenbaar gemaakt op 29 december 1950 in een toen in het Limburgs Dagblad verschenen beschouwing naar aanleiding van de zestigste verjaardag van Mathias Kemp. Haimon vergeleek toen het ritme van Kemps poëzie bij ‘een snelle rivier met katarakten. Het stoot en stokt soms en dat stoten en stokken levert mede het effect dat de atmosfeer schept die deze poëzie behoeft.’

Stelde Kemps stroeve ritme mij destijds teleur, jammer was ook dat het gruwzaamtedere verhaal van Lampe en Lenne, van de haas en de fazant, die hier al met een voornaam werden bedacht geruime tijd voordat Anton Koolhaas zich binnen onze literatuur zou gaan manifesteren, - jammer was ook dat in Seringen en Schroot dit gedicht een eenzaam hoogtepunt bleef. Wel vermogen twee geheel andersoortige gedichten mij, tot op heden toe, bijzonder aan te spreken, ook al zijn ze van een uiterst conventionele structuur. Aan hun inhoud kan echter moeilijk worden voorbijgegaan. Ik heb hier op 't oog ‘Levensgang’ en ‘Aanpassing’. In dit laatste gedicht wordt het retorische gebral van een Adolf Hitler, dat in die jaren een treurigmakende climax had bereikt, als 't ware hoorbaar gemaakt en, terzelfder tijd, doeltreffend afgestraft. ‘Aanpassing’ lijkt dan ook een vrije vertaling van het berucht geworden begrip ‘Anschlusz’.

Wat speurt ge naar zin van cijfer en woord?
Help mee aan blokkade, vernieling en moord!

Wat daast ge door bloemen, heesters en grassen,
Spreid liever op steden verstikkende gassen!

En waarom verbeuzelt ge uw tijd met zingen,
laat basilieken en spoorbruggen springen!

Zaai ziektekiemen in putten en bronnen.
Met brandbommen wordt een oorlog gewonnen.

Wees fel als een vlam en als bliksem schel;
den nieuwen mensch past een nieuwe hel!

Het daaraan voorafgaande gedicht ‘Levensgang’ was niet alleen in 1939 hoogst actueel. Het heeft anno 1990 helaas nauwelijks aan actualiteit ingeboet:

Tusschen de sterren en onder de maan
waren wij even maar heengegaan.

Men dwong ons in nesten van staal en beton,
wij keeren terug nu naar regen en zon.

Wij weten het: oorlog, mijngas en roet
zijn weinig begeerlijk en zelden goed.

Wij waden weer weg uit dampen en slijk,
en werken opnieuw de graanvelden rijk.

Tot waan van rekenaar, ziener of gek
ons andermaal dompelt in bloed en drek.

Mathias Kemp mag dan nergens het hoge niveau van dichterschap van zijn broer Pierre hebben bereikt, het zegt toch wel iets dat alleen al uit die ene bundel Seringen en Schroot drie van de achttien gedichten langer dan een halve eeuw recht overeind zijn blijven staan in de waardering van een van zijn lezers, die u hierbij dank zegt voor de hem gegeven aandacht.