Maatstaf. Jaargang 36

[p. 235]

Wim Meulenkamp en Bert van Veen
‘War Paris nicht schön?’: vier visies op een kleine excursie

Was mußt' ich hören, Gott, was mußt' ich sehen! Ist's Taüschung, Wahrheit? Ist es Tat?'

Richard Wagner, Der fliegende Holländer.

Eind juni 1940 reed een Duitse militaire auto de toeristische route door de verlaten straten van Parijs: Louvre, Trocadéro, Eiffeltoren, Opéra, Dôme des Invalides en natuurlijk Montmartre. Van de zes inzittenden hebben later drie hun autobiografie geschreven, een zevende beweerde de rit eveneens te hebben meegemaakt, ten onrechte.

Deze autobiografen zouden het in bijna alles oneens zijn: de datum van de excursie, de uren waarop deze plaatsvond, de gevolgde route en hun respectievelijke stijve leren zitplaatsen in de Mercedes. Er werd vooral geruzied over wat de voornaamste inzittende tegen hen had gezegd, de man wiens gedeeltelijke autobiografie Mein Kampf erg populair was gebleken in Duitsland en veelgelezen in het buitenland.

Hitler had na de verovering van Frankrijk besloten om dit niet met een militaire parade te vieren, maar de heugelijke gebeurtenis te markeren door een kleine Kunstreise in begeleiding van zijn drie belangrijkste kunstenaars.

1. Die Vier von der Tankstelle

De besproken toeristen waren Albert Speer, Arno Breker, Hermann Giesler en, als odd man out, Hans Baur. Hun autobiografieën vallen onder de noemer Rechtfertigungsliteratur, een na de Tweede Wereldoorlog tot zeer weelderige proporties uitgegroeid genre, enthousiast ter hand genomen door bijna elk overlevend lid van Hitlers hofhouding, zich uitstrekkend van Adolfs sokophouders tot aan zijn kunstenaars.

Dergelijke memoires behoren nu niet direct tot de meest bevlogen literatuur. Er wordt bar weinig met het geweten geworsteld, en de joden? - och arme, wat de schrijvers moesten ervaren in geallieerde gevangenschap, dàt was pas lijden! stelt u zich voor, er werd zelfs geslagen. En, zo wordt naar de lezer geknipoogd, Hitler was wèl een meeslepende persoonlijkheid, een oprecht romantisch Duits hart kon zijn charmes dan ook met de beste wil van de wereld niet weerstaan.

Hitlers geliefde architect en minister van bewapening Albert Speer pakte dergelijke zaken gewiekster aan dan de doorsnee ‘ex’-nazi; in zijn boeken, met als belangrijkste werk de Erinnerungen uit 1969, wist hij het bovenstaande schema in te bedden in een ‘volledige’ schuldbekentenis, met als gevolg dat hij werd uitgegeven door prestigieuze firma's als Propyläen en Ullstein en door miljoenen lezers als de verloren zoon aan de collectieve boezem werd geprangd. Dit is zolang goed gegaan tot, in 1982, Matthias Schmidts Albert Speer: Das Ende eines Mythos; Aufdeckung einer Geschichtsverfälschung duidelijk maakte hoezeer de man de naoorlogse kluit belazerd had. Maar toen was Speer al een dode miljonair.

Hermann Giesler, na Speer de meest vooraanstaande architect uit Hitlers Duitsland, publiceerde in 1977 zijn autobiografie Ein anderer Hitler: Bericht seines Architekten; Erlebnisse Gespräche Reflexionen bij het Leitfaden Verlag, later Druffel Verlag. Dit boek was zo evident fascistoïde dat het lang duurde eer Giesler op zijn juiste waarde als nazi-architect werd ingeschat. Een uitvoerig artikel over hem verscheen in Maatstaf nr. 2, 1985; ook in Duitsland kwam er geleidelijk aan meer aandacht voor Giesler.

[p. 236]

De beeldhouwer Arno Breker gaf zijn autobiografie eerst chique in het Frans uit: Paris, Hitler et moi, bij Presses de la Cité, 1970, en twee jaar later, met kleine veranderingen, als Im Strahlungsfeld der Ereignisse: Leben und Wirken eines Künstlers; Porträts, Begegnungen, Schicksale. ‘Wieso beweist jeder, der mich heute angreift, daß er ein guter Demokrat ist?’ vraagt Breker zich in zijn ‘Statt eines Vorwortes’ vertwijfeld af. Waarom is er nog altijd heibel rond zijn werken? Waarom beoordeelt niemand hem op zijn vriendschappen met Grote Franse Kunstenaars? Hij zegt het boek te schrijven voor zijn kinderen die na zijn verscheiden deze Rechtfertigung tot zich kunnen nemen. Breker doet dan ook zijn best: hij noemt honderden interessant klinkende namen, heeft een paar Schutzjuden en impliceert dat hij altijd recht kritisch tegenover Hitler en de nsdap heeft gestaan.

Maar waarom brengt Breker zijn autobiografie dan uit bij het Schütz-Verlag? Deze uitgeverij heeft, een bloemlezing moet voldoende zijn, boeken in zijn fonds als: Der phantastische Ritt: Rumäniens Kavallerie an der Seite der Deutschen Wehrmacht im Kampf gegen den Bolschewismus, Léon Degrelles Die verlorene Legion, Erich Kerns Die Tragödie der Juden (‘... die magische Zahl der 6 Millionen wird objektiv durchleutet und wiederlegt’), Sabotage gegen Deutschland (‘Wie der Landesverrat, so hat auch die Sabotage den Kriegsablauf entscheidend beeinflußt’) en Wiebke Stelling en Wolfram Mallebrein, Männer und Maiden: Leben und Wirken im Reichsarbeitsdienst (‘ein überzeugender wahrheitsgetreuer Bericht von jener sozial-revolutionären Einrichtung, die einst in der ganzen Welt bewundert wurde’). Vreemd gezelschap voor iemand die zich wenst te desavoueren van de roep nazi-kunst te produceren.

Flugkapitän a. D. Hans Baur gaf zijn memoires eveneens bij het Schütz-Verlag uit, onder de titel Mit Mächtigen zwischen Himmel und Erde: een enthousiast-naïef verslag van 's mans loopbaan vanaf de vliegeniersjaren tijdens de Eerste Wereldoorlog tot en met de laatste dagen in de Berlijnse bunker. Baur was vanaf 1932 de privé-piloot van de Führer, een boer onder een vliegmuts met doodskop-insigne die het tot generaal bracht. Hij blijkt bijzonder trots op de decoraties die hij ontving van collaborerende Balkan-despoten en heeft er een handje van bij ongewone situaties en verwikkelingen ‘Donnerwetter, was ist denn da schon wieder los!’ uit te roepen. Zijn herinneringen moeten het merendeels hebben van gespreksflarden van nazi-bonzen, de duizend meter boven de aarde toevertrouwde privé-besognes van koning Boris van Bulgarije, en Hitlers eigenaardigheden. Wanneer Baur wordt gevraagd om vliegtuigen naar Zuid-Afrika over te brengen, rapporteert hij het antwoord van Hitler als volgt: ‘Baur, das komt nicht in Frage. Was stellen Sie sich vor? Wenn Sie irgendwo in der Wüste notlanden müssen, werden Sie von Löwen aufgefressen, und ich sitze hier und warte auf Sie! Ich denke gar nicht daran!’ Het is meer Baur dan Hitler.

Om te vernemen hoe de bewuste ochtend van de Parijs-excursie zich níét heeft afgespeeld moeten we bij Baur terecht: ‘Wir landeten schon om 5 Uhr früh im Pariser Flughafen Le Bourget. Hitler wollte noch vor Beginn des Tagesablaufes der Pariser Bevölkerung seinen Besuch hinter sich haben. Ich nahm an der Rundfahrt, die sofort nach der Landung begann, teil. Einige Arbeiter strebten in erwachenden Tag den Wohnungen zu, die Strassenkehrer fingen ihren Dienst an, vor den Häusern tauchten die ersten Portiers auf. Hin und wieder wurde Hitler erkannt. Vom Flugplatz ging es über die Champs d'Elysées [sic] zum Denkmal des unbekannten Soldaten. Hitler entbot dem Mahnmal seinen Gruss und besichtigte dann eingehend den Arc de Triomphe. Wir fuhren noch zum Louvre, zum Trocadero, zum Eiffelturm, zur Oper und abschliessend zum Invalidendom. Hier besuchte Hitler das Grab Napoleons. Nach gut einer Stunde - also gegen 6 Uhr - waren wir wieder auf dem Flugplatz.’

Arno Breker over het einde van de excursie: ‘In schneller Fahrt verlassen wir Paris in Richting Le Bourget, wo uns der gütig dreinschauende Pilot Baur mit seiner Maschine bei laufenden Motoren erwartet.’

Baur was niet bij de bezichtiging aanwezig geweest.

[p. 237]

2. Und dann waren es nur noch Drei

De rondrit werd in drie auto's gemaakt: in de eerste de chauffeur Erich Kempka, Hitler, Speer, Breker, Giesler en een onbekend gebleven adjudant. In de volgauto's enkele hoge militairen, Bormann, twee adjudanten en een arts. Zelf wijst Baur er in zijn autobiografie op dat hij meestal bij het vliegtuig bleef om bij te laten tanken, kleine reparaties en controles uit te voeren en alles in gereedheid te brengen voor hernieuwde start. Vooral bij een zo kortstondig oponthoud is het onpraktisch wanneer de chef-piloot met zijn passagiers meegaat. Bovendien is Baur op geen van de talrijke foto's die tijdens de excursie zijn gemaakt te zien.

Hoe kort de rit ook mag zijn geweest, het door Baur opgegeven uur kan nooit voldoende zijn geweest om alle objecten te bezoeken (Baur noemt overigens slechts de helft van de gebouwen die bezichtigd werden). De overige leden van het gezelschap zijn het er over eens dat de excursie ongeveer drie uur in beslag nam, al bestaat verschil van mening over de vraag of de landing op Le Bourget om vier uur (Giesler) of rond halfzes (Speer) plaatsvond.

En dan de straatvegers en portiers die Baur zag. Volgens Giesler waren de straten en pleinen van Parijs die ochtend ‘wie ausgestorben’. Breker herinnert zich dat de op straathoeken geposteerde flics vanuit hun kepie een groet naar de toerende kunstkenners lieten uitgaan. Hitler groette plechtig terug. Het contact met de bevolking zou zich verder beperkt hebben tot een rondleiding in de Opéra door een Franse gids; een krantenjongen rende bij nadering van het gezelschap in paniek weg en een kluitje marktvrouwen stoof uiteen toen Hitler herkend werd. Bij de Sacré Coeur heerste volgens Breker volstrekte stilte, terwijl Speer melding maakt van ‘zahlreiche Kirchgänger, die ihn [Hitler] zwar erkannten, aber nicht beachteten’.

Baurs geheugen was, na een tienjarig verblijf in Russische gevangenschap, blijkbaar niet zo scherp meer. Maar ook de overige drie mannen blijken het oneens. Het meest frappant is wellicht de excursiedatum: Breker geeft 23 juni op, Giesler 24 juni en Speer 28 juni. In de

Boven: Op de Champs Elysées. In de voorste auto van links naar rechts: chauffeur Erich Kempka, Anton Breker (wijzend), Hermann Giesler (achterom kijkend), Adolf Hitler (staand), Albert Speer (met officierspet) en op een verhoging de adjudant.

Onder: Voor La Madeleine. Van links naar rechts: Giesler, Speer, Hitler en Breker.

[p. 238]

Eiffeltoren. Op de voorste rij Giesler, Speer, Hitler en Breker.

beschikbare Hitlerliteratuur blijft het kwakkelen met die datum, aangezien men zich veelal op een van deze drie auteurs beroept, maar over het algemeen lijkt 28 juni het meest aanvaardbare tijdstip te zijn.

De drie kunstenaars verschillen over veel irrelevants van mening. Onduidelijk is bijvoorbeeld of Oberst Hans-Emil Speidel, de latere commandant van Parijs, zich al direct op het vliegveld bij de wagenkolonne aansloot (Giesler), dan wel bij de Opéra aan het hoofd van het ontvangstcomité stond (Breker en Speer); of Hitler reeds aan de vooravond van de rondrit besloot af te zien van een overwinningsparade in de Franse hoofdstad (Breker), dan wel tijdens de rondrit zelf (Speer); of zich een bepaald monument tussen de Seine en de Ecole Militaire bevond (Giesler), dan wel op de Place Vauban, voor de Dôme des Invalides (Breker).

Relevanter is het om te weten wat Adolf Hitler van de diverse gebouwen (het was im Grunde immers een kunsthistorische excursie) vond: dat kon uiteindelijk zijn weerslag vinden in de grootscheepse Stadtplanungen die het Derde Rijk ondernam. Hierbij verwoordt Speer consequent de dissenting opinion. Hitler, aldus Speer, was diep onder de indruk van de proporties van het Panthéon. Breker herinnert zich echter dat Hitler zich totaal niet interesseerde voor het gebouw en Giesler kon zich Hitlers teleurstelling zelfs woordelijk voor de geest halen: ‘Bei Gott, es verdient diesen Namen nicht.’

En juist, alweer volgens Speer, voor de mooiste architectuur die Parijs te bieden had, Place des Vosges, Louvre, Palace de Justice en de Sainte Chapelle, toonde Hitler ‘kein besonderes Interesse’. Breker evenwel over de bezichtiging van de Louvre-facade: ‘“Ich zögere nicht, diesen grandiosen Bau als einen der genialsten Einfälle der Architektur zu bezeichnen”, war die spontane Reaktion Hitlers.’

De kunstenaars legden elk in hun autobiografie Hitler uitspraken in de mond of verzwegen of verdraaiden juist bepaalde opmerkingen. Speer schilderde Hitler bijvoorbeeld als megalomaan af, een zet die essentieel was in de naoorlogse artistieke en politieke camouflagecampagne

[p. 239]

van de architect en bewapenaar. Bovendien contrasteerde hij het werkelijke genie Speer fijntjes met de kitsch-liefhebberij van zijn opdrachtgever: in Parijs zou Hitler dan ook de Sacré Coeur zijn gaan bezichtigen, ‘eine selbst für Hitlers Geschmack überraschende Wahl,’ aldus Speer.

Arno Breker staat ambivalenter tegenover Hitler; ook hij ziet zichzelf als geniaal kunstenaar, maar kan er niet omheen dat het Hitler persoonlijk was die hem, toen de nsdap niets van Brekers werken wilde weten, uitnodigde voor staatsopdrachten. Bij hem gaat Hitler derhalve ook naar de Sacré Coeur om van daar uit Parijs voor een laatste maal in ogenschouw te nemen. ‘Gedankenverloren wendet sich Hitler vom Stadtbild ab und wirft noch einen flüchtigen Blick auf Sacré Coeur.’ Hermann Giesler spiegelt zich, juist in zijn autobiografie, aan Hitler en beschouwt zichzelf slechts als de briljante uitvoerder van Hitlers geniale aanzetten. Bij hem is het dan ook kort en bondig: ‘Adolf Hitler warf kaum einen Blick hin.’

Ook interpreteerde iedere kunstenaar het reisje met Hitler weer in het licht van de projecten waar men zelf mee bezig was. Speers Erinnerungen melden een tête-à-tête na het bezoek aan Parijs, waarbij de Führer zijn indrukken samenvatte: ‘Bereiten Sie einen Erlaß vor, in dem ich die volle Wiederaufnahme der Bauten in Berlin anordne ... War Paris nicht schön? Aber Berlin muß viel schöner werden! Ich habe mir früher oft überlegt, ob man Paris nicht zerstören müsse...’ Op zijn beurt vertelt Brekers Im Strahlungsfeld dat Hitler er juist voor gezorgd had dat Parijs zonder schade uit de Blitzkrieg-veldtochten te voorschijn zou komen. Een ook al heel vertrouwelijk gesprek op de avond na de Parijs-excursie, liep erop uit dat Hitler aankondigde de beschuldigingen tegen Breker van de kant van overijverige nazi's naast zich neer te zullen leggen, ‘und [ich] werde ab sofort jeden Denunzianten verhaften lassen.’ En zo positief liet Adolf Hitler zich volgens zijn hofbeeldhouwer toch niet uit over het wordende, nieuwe Berlijn: ‘Ich habe angeordnet, daß sämtliche Pläne der Neugestaltung unserer Städte zu überprüfen sind. Unsere Architektur ist zu schwerfällig, zu grob, sie kennt nicht das Spiel der Variationen auch in den Details, das eine Bereicherung des Themas bedeutet.’ En die ‘Variationen auch in den Details’ zou Breker natuurlijk mogen fourneren.

De grootste vertrouwelijkheden werden echter met Giesler uitgewisseld, althans zo beweert hij in zijn Ein anderer Hitler. Tijdens de rondrit ziet Hitler, het laat zich raden, alles in het licht van Gieslers Stadtplanung voor München en bij het graf van Napoleon in de Dôme des Invalides fluistert hij Giesler toe: ‘Sie werden meine Grabstätte bauen, Giesler, wir sprechen später darüber.’ Weinig verwonderlijk dat Speer en Breker dit nieuwtje niet konden rapporteren in hun boeken: alleen Giesler had voldoende scherpe oren.

Die avond maken de architect en zijn Führer nog een wandelingetje waarbij Hitler nu eindelijk zijn hart eens echt kon uitstorten.

3. Fazit

De artistieke en persoonlijke naijver die vooral tussen Speer en Giesler bestond, blijkt duidelijk uit hun autobiografische verslagen van die gedenkwaardige dag in Parijs. Zo kon de auteur van de Erinnerungen het niet nalaten om Giesler op pregnante wijze de plaats toe te bedenken die hem volgens Albert Speer toekwam. Hij bespreekt de zetelverdeling in de excursie-auto: ‘Hitler nahm wie immer auf dem Vordersitz neben dem Fahrer platz, Breker und ich auf den Notsitzen hinter ihm, während Giessler [sic] sich mit dem Adjudanten auf dem Rücksitz niederliess.’

Dat het erger klinkt dan het in werkelijkheid was, laten de foto's zien: de adjudant op een apart zitje, Breker en Giesler in ieder geval kameraadschappelijk naast elkaar, Speer in zijn inmiddels normale militaire uniform en vette, ronde officierspet, de beide andere kunstenaars in geleende spullen en veldpetjes. Bovendien stelt Breker dat zowel Speer als Giesler naast hem zaten.

Grootspraak, roddel en achterklap: de heren hebben het nooit echt afgeleerd.