Maatstaf. Jaargang 36

[p. 217]

Leo Rijkens
Kan men eigenlijk wel een autobiografie schrijven?

‘A gentleman never writes about himself,’ dicteert Hilaire Belloc. En Otto Weininger stelt in zijn Geschlecht und Charakter dat een ‘hervorragender Mensch’ weinig van zichzelf prijsgeeft. Dat vlakt het genre van de autobiografie dus uit voor de uitnemende heer, tenzij men zich tijdelijk tot honorair onbeduidend plebejer verheft. Dat moet dan maar voor zover ik hier fragmenten uit mijn eigen autobiografie publiceer.

Voor het schrijven over de autobiografie behoeft men, neem ik aan, wijlen Weininger en Belloc geen verantwoording af te leggen. In dit artikel zullen echter het schrijven over de autobiografie en het schrijven over mezelf nauw met elkaar zijn vervlochten. Ik wil namelijk in eerste instantie enige korte uiteenzettingen houden over de problemen die zich bij het schrijven van de autobiografie, in casu mijn eigen autobiografie voordoen.

Ik wil dan toch weer met Belloc beginnen. Is het eigenlijk wel the done thing over zichzelf te schrijven, onverhuld en niet verhuld zoals in het genre van bijvoorbeeld de roman? De voortgang van mijn eigen autobiografie liep stuk op de weerstand van mijn moeder, die niet de vuile familiewas buitengehangen wil zien. Zij nam van het eerste hoofdstuk ervan kennis toen fragmenten daaruit in Maatstaf (mei 1985) werden gepubliceerd. Wàt daar werd uitgehangen, vond ze al erg genoeg, zoals het feit dat mijn vader zelfmoord had gepleegd. ‘Gelukkig dat maar weinig mensen Maatstaf lezen,’ aldus mijn moeder, ‘want ik zeg altijd tegen iedereen dat vader een hartstilstand heeft gehad.’ (Een paar dagen later kwam ze bij de Groningse Hema een vrouw tegen. Beide dames raakten zo opgetogen over de kwaliteit van de uitgestalde wolbalen dat ze zich aan elkaar voorstelden. Waarop de andere vrouw: ‘O, ik 'ep ook 'n Rijk'ns 'kend, moar die 'et zich op'ang'n.’)

Ik heb twee dingen te zeggen op Bellocs anathema over de autobiografie - zijn boezemvriend Chesterton schreef overigens een verrukkelijke Autobiography (1936). Ten eerste dat iedere intelligente lezer, en zeker de insider, kan zien wanneer in een roman autobiografische elementen zijn opgenomen. En ten tweede dat ik geen talent heb voor het verwerken tot objectief kunstwerk van autobiografisch materiaal, zoals dat in de roman vaak geschiedt. De prullenbakken van uitgeverij De Arbeiderspers getuigen ervan.

Met een naar mijn mening veel wezenlijker punt inzake de autobiografie komt de Zwitserse theoloog Karl Barth. Barth acht de autobiografie - door zijn Nederlandse medetheoloog H. Berkhof vanwege het personalistische karakter ervan, èn van het Christendom, in zijn boek Christus, de zin der geschiedenis (1962⁴) een typisch Europees verschijnsel genoemd -‘een leerrijk en vermakelijk genre’ maar fragwürdig ‘omdat daarbij noodzakelijkerwijs wordt verondersteld, dat er een stoel is waarop iemand zou kunnen zitten om [het] eigen leven van uit die stoel in ogenschouw te nemen, dat leven in zijn diverse fasen te overzien en te doorzien.’ (Het Nederlands, wellicht een parafrasering, is uit de column van Anorynus in het tijdschrift In de weegschaal van 10 mei 1986).

Het is bepaald geen academische kwestie die Barth hier te berde brengt, zoals ik zo dadelijk aan de hand van mijn eigen autobiografisch torso zal laten zien. Niet à la Barth een stoel behoeven wij echter om het eigen leven te overzien maar een bed en wel een sterfbed, dat dan echter wel een duur als in een opera moet hebben. Het beste zouden natuurlijk zijn

[p. 218]

Leo Rijkens als student, met vriendin, in 1963.

mémoires d'outre-tombe. (Ik schreef dit laatste in eerste instantie frivolerwijs maar blijk het nog te menen ook: pas in het licht van het Oordeel - hoe dat ook zal zijn - zullen de gebeurtenissen van ons leven hun ware betekenis krijgen.)

Een betere mogelijkheid evenwel om tot een definitieve autobiografie te komen is dat men op een gegeven ogenblik het evidente gevoel heeft niet meer te zullen veranderen van levensvisie. Ik las zojuist in het katholieke weekblad The Tablet (20 februari 1988) hoe premier Macmillan aanwezig was bij de requiemmis voor de beroemde katholieke bekeerling Ronald Knox. Knox was eens Macmillans tutor geweest maar hem in die kwaliteit door zijn familie ontnomen vanwege de gevreesde romaniserende invloed. Dat de betreffende angst niet voor niets was geweest, bleek toen Macmillan de kerk verliet en men hem hoorde mompelen: ‘I am too old to change now.’ (De vrome Julien Green is in zijn dagboek 1943-1945, L'oeil de l'ouragan, de mening toegedaan dat het tot een dergelijke sclerose van de ziel nimmer komt ‘als God (maar) wil’.)

Van sterfbed noch van een verstarde, ja wellicht zelfs van geen stabiele levensvisie is in mijn geval sprake. Ik wil dat hier toelichten. Nadat ik in maart 1964 mijn doctoraal geschiedenis had gedaan, begon voor mij een langdurige crisis, voor mijn gevoel doordat mijn haar uitviel. Aan deze crisis kwam een einde in mei 1966 en wel op de volgende wijze en ik geef nu een tot dusver ongepubliceerd fragment uit het eerste hoofdstuk van mijn autobiografie. ‘[Op] een zoele meiavond (...) liep ik terug naar huis. Mijn moeder was naar bed gegaan. Ik ging met mijn handen door mijn haar en besefte dat ik kaal zou worden. En opeens hoorde ik mezelf hardop zeggen: “Wat kan het mij schelen dat er zes miljoen joden zijn vergast wanneer mijn haar uitvalt.” Op hetzelfde ogenblik dat ik dit tot mezelf zei, voelde ik een Aanwezigheid in de kamer. Ik knielde, daartoe door geen opvoeding gepredisponeerd. Ik voelde mij opgeheven uit mijn lijden. Ik dacht: ik ben volmaakt vrij nu.

Dit is - vond ik toen en vind ik achteraf - het belangrijkste moment uit mijn leven geweest. Het ogenblik waarop ik, om met Kierkegaard in Het begrip angst te spreken, ernst begon te maken met mijn leven. Het Keerpunt. Het Kruispunt. De sprong over de muur waarvoor ik zo lang had gestaan. Het getild worden uit mijn egocentrisme op het verbaal beleden moment suprême van mijn egocentrisme.

Ik zou hier eigenlijk dit hoofdstuk moeten afsluiten. Maar in de dagen die volgden, had ik nog een dróóm die aansloot bij mijn ervaring van het Transcendente, lees Christus. (...). In de weken vóór mijn Nacht der nachten liep ik weer eens met het plan rond mijn autobiografie te schrijven, die een soort Jan Cremer voor de betere standen zou moeten worden. Ik was aan het lezen in een autobiografisch boek van Nicolas Bentley - niet zijn laatste, waarin hij bekent zijn vader te hebben willen vermoorden of zelfs te hebben vermoord. Bentley schrijft hoe hij op een gegeven ogenblik van zijn leven, geconfronteerd met het christendom, zich afvroeg of de evangelieverhalen wellicht waar-

[p. 219]

heid bevatten. Hij nam zich voor een studie daaraan te wijden in een hotelkamer aan de Riviera, ik meen in Cannes, terwijl zijn nog steeds frivole vrienden zich rondom hem aan het vermaken waren. Welnu, ik wilde een anderszins paradoxale situatie creëren. Het boek dat ik wilde schrijven, zou voornamelijk mijn seksuele avonturen behandelen - die ik toen nog niet, als thans, meest was vergeten. Wat zou nu een passender omgeving daarvoor zijn - pervers passend à la Bentley dus - dan een klooster? Ik keek in de Groningse telefoongids onder rooms-katholiek en belde het eerste nummer dat me onder ogen kwam. Ik kreeg een geestelijke aan de lijn die me zei dat ik, gegeven mijn literaire ambities, onverwijld naar de Paulus-abdij in Oosterhout moest afreizen, waar de schrijver-monnik jhr. Pieter van der Meer de Walcheren zat. Afgezien dat de naam, met het adellijke predicaat, me onmiddellijk trok, realiseerde ik me na de telefoon te hebben neergelegd, dat ik met deze schrijvende kloosterling reeds kennis had gemaakt: op het colloquium “egodocumenten” van Presser had een van mijn medestudenten het autobiografische boek over zijn bekering tot katholiek behandeld. Nog diezelfde avond belde ik de benedictijnerabdij op en maakte ik een afspraak voor over ruim een week. Deze afspraak dat ik naar Oosterhout zou komen, stond ogenschijnlijk dus geheel los van mijn enkele dagen later volgende Christus-ervaring in de kamer van mijn moeder. Ik zie er natuurlijk geen toeval in maar de hand Gods - waarbij la part du diable (Denis de Rougemont) ook in het oog moet worden gehouden, naar dadelijk zal blijken.’

Tot zover het citaat uit mijn autobiografie. Maar ik ga nog even parafraserend door. In het klooster had ik een indrukwekkende Christus-droom, waaruit ik - gezien de ambiance van die droom - opmaakte dat God wilde dat ik katholiek zou worden. Ik zelf wilde dat in elk geval, ondanks sterke antipapistische residuen in mijn psychisch bestel, maar al te graag, waarbij ook de neiging pour épater le bourgeois een rol speelde. Op dat laatste moment doelde ik daarnet met de zinsnede van Denis de Rougemont la part du diable.

So far so good. Van mijn plan katholiek te worden kwam in de eerste jaren na 1966 niets door de chaos die het Tweede Vaticaans Concilie met name in de Nederlandse kerkprovincie aanrichtte. Ik kreeg instructie van priesters die zelf vrijwel niets meer geloofden. Totdat ik vond dat de kogel toch maar door de kerk moest en ik mij in mei 1975 katholiek liet dopen.

In een van de in het genoemde nummer van Maatstaf gepubliceerde fragmenten uit mijn geplande boek valt te lezen dat ik vanaf mijn vierde jaar kan bogen op een knots van een karakterneurose. Begin 1976 kwam daar nog een Furcht und Elend bovenop: ik werd manisch-depressief. Dit had ingrijpende gevolgen voor mijn geloofsleven. In depressieve fasen had ik sterke behoefte aan kaalheid - theologisch en liturgisch uiteraard, niet op mijn hoofd - en omhelsde ik het protestantisme of zelfs de positie van buitenkerkelijke christen. Laaide de manie weer op, dan was er de neiging tot het barokke en werd ik fanaat rooms, de Latijnse lof zingend van het pre-Vaticanum ii katholicisme, met sterk narcistische m'as tu vu?-trekken.

Het eerste hoofdstuk van mijn boek schreef ik eind 1984 aus einem Guss in een periode waarin ik tussen de depressie en de manie heen en weer werd geslingerd en ik op de een of andere manier antikatholiek was. Zie hier wat ik toen in mijn eerste hoofdstuk schreef: ‘De toestand van buitenkerkelijke gelovige of christen is er een die ik thans wederom heb bereikt na een jarenlange odyssee waarin de Catholica mijn fatale vrouw Circe is gebleken. Ik bewaak deze toestand als een terriër, want de zuigkracht van de Moederkerk - die ik toeschrijf aan mijn Oedipus-complex - is niet verdwenen. Vorige week hoorde ik op de radio het Stabat Mater van Dvoԙák en ik onderging het als een sirenenzang waartegen ik me aan de mast van mijn schip moest laten vastbinden.’

Eind 1986, begin 1987 was ik weer eens laaiend manisch en het katholicisme maakte zijn joyeuze entrée. Dat was dus heel ‘normaal’. Maar wat hierna geschiedde, was uitzonderlijk. In maart 1987 sukkelde ik in een depressie die nu ik dit schrijf, medio april 1988, nog steeds met mij is. Maar in plaats dat de geuzen

[p. 220]

mijn innerlijke citadel kwamen bezetten, verdiepte mijn katholicisme zich, mede onder invloed van de katholieke theoloog Romano Guardini, met wie ik merkwaardigerwijs toen voor het eerst kennismaakte. Kruizen slaand ging ik door de staties van de kruisweg die de depressie is. Ik heb gemeend hieruit te moeten afleiden dat God mij katholiek wil of, menselijkerwijs gesproken, dat ik mijn leven dien te zien als een groei, met vallen en opstaan, in het roomse geloof. Maar ja, ik ben dus zeer instabiel.

Nu keer ik terug tot de problematiek in verband met mijn autobiografie. Immers, wat doe ik met dat opus, grotendeels nog ongeschreven? Eerst dit. Mede om de bezwaren van mijn moeder op te vangen heb ik besloten mijn jeugd - met de vuile familiewas - te omzeilen en van mijn boek een bekeringsgeschiedenis en het relaas van mijn religieuze Werdegang te maken. Het zal desalniettemin nog picaresk genoeg zijn. Zo nam ik in het voorjaar van 1982 mijn intrek in het vrouwenklooster Lioba in Egmond. De avond van mijn aankomst besloot ik even naar Alkmaar te rijden. Ik werd er stomdronken en raakte verzeild in een bordeel waar ik de ganse nacht doorbracht.

Allemaal goed en wel, maar wat doe ik in het kader van mijn thans, naar mijn dus instabiele ik meent, diepgewortelde katholieke geloof met mijn eerste, antipapistische hoofdstuk? Welnu, ik heb besloten het integraal als inzet van mijn boek te nemen en het tweede hoofdstuk, Leo ad Christanos, te beginnen met Pilatus' woorden: ‘Wat ik heb geschreven, heb ik geschreven.’ (Overigens, ter verduidelijking, ik was mijn autobiografie begonnen met de periode 1964-1966 om over mijn jeugd te kunnen schrijven in het licht van het Licht dat ik in 1966 zag.)

Bellocs woorden ‘A gentleman never writes about himself’ zitten me toch nog dwars. Daarom het volgende. Ongeveer in dezelfde tijd (let op de cursivering van ‘ongeveer’, want de een moest nog geboren worden toen de ander al dood was) noteerde Pascal: ‘Le vrai étude de l'homme est l'homme’ en schreef Alexander Pope (kende hij Pascal?): ‘The proper study of mankind is man.’ Welnu, hoe kan de mens beter de mens bestuderen dan aan de hand van de mens die hij het beste kent, namelijk zichzelf? Gegeven dat hij zichzelf een beetje kent. Hetgeen in mijn geval op sommige punten dubieus is.

Om mijn artikel wat minder egodocumentair te eindigen wil ik thans melding maken van de autobiografieën die mij het meest hebben getroffen. Om te beginnen - of liever: nadat ikzelf een convertiet was gebleken - alle bekeringsgeschiedenissen, van Augustinus' Confessiones via Newmans Apologia pro vita sua, Pieter van der Meers Mijn Dagboek 1907-1911, Johannes Jørgensens Mit livs Legende (waarvan het eerste gedeelte in het Nederlands verscheen onder de titel Hoe ik christen werd), Thomas Mertons The Seven Storey Mountain, Alfred Döblins Schicksalsreise (in Privé-Domein verschenen als Fatale reis) tot Gerard Reves Moeder en zoon. (Ik noem in chronologische volgorde slechts enkele ‘toppers’.)

Met welke autobiografieën heb ik me het meest vermaakt, welke vond ik het leukst? Op niet-Nederlands taalgebied is dat geweest Ben Hechts A Child of the Century (1954). Het geeft het relaas van een Amerikaans-joodse journalist die nogal eens met de zelfkant van de samenleving in aanraking kwam. Kostelijk is zijn verhaal hoe een joodse gangster een inzameling voor Israël hield met het machinegeweer op tafel.

Mijn Nederlandse favoriet - qua amusementswaarde dus - is Ik ga m'n eige baan (1958) van Apie Prins, ‘de laatste der Amsterdamse bohémiens’. Treffend zijn in dit boek vooral de beschrijving van het studentenleven van vóór de Eerste Wereldoorlog en zijn verhalen over Nederlands-Indië, waarheen hij met een paar schaatsen om zijn nek vertrok.

Met het navertellen van anekdotes uit Hecht en Prins ben ik eind jaren vijftig mijn hoofd-stedelijke carrière als raconteur begonnen. En terwijl ik zo vertelde uit de tweede hand, vatte het plan bij mij post ooit nog eens mijn eigen autobiografie te schrijven.