Maatstaf. Jaargang 36

Willem van Toorn
... ‘En mijn geluk op te offeren voor dat van iemand anders’. Over Alma Mahler-Werfel, ‘Mijn leven’

Een van de wonderlijkste vrouwenlevens van deze eeuw is ongetwijfeld dat van Alma Mahler-Werfel, minnares, echtgenote, muze en levensgezellin van een reeks beroemde mannen die langer is dan haar vreemde dubbele huwelijksnaam suggereert. Behalve met de grote componist en de wat minder grote schrijver was ze nog (kortstondig) getrouwd met de architect Walter Gropius en was ze enige jaren in een slopende relatie gewikkeld met Oskar Kokoschka - om van nog voorbijgaander verhoudingen maar te zwijgen.

‘Een objectieve waarnemer zou mijn leven troosteloos moeten noemen,’ schrijft ze aan het begin van haar autobiografie Mein Leben, ‘als er voor en achter de slagschaduwen niet zo talloos veel ogenblikken van brandend geluk waren geweest. En dus was het ondanks alles rijk en bovenmate schoon.’ Openingszinnen zó vol innerlijke tegenspraak dat ze voor een samenvatting van haar leven geen betere had kunnen kiezen. Want dat leven zelf loog er niet om, wat innerlijke tegenspraken betreft.

Als je in onze verlichte tijden zegt dat een vrouw een interessant leven heeft geleid, dan ligt de vraag voor de hand wat ze dan zelf deed of was: arts? koningin? minister van verkeer

en waterstaat? Schreef, acteerde, componeerde ze? Als het antwoord zou zijn dat ze levenslang haar man tot steun was geweest om in zijn beroep tot grote hoogte te stijgen, of dat ze

[p. 170]

Alma op dertigjarige leeftijd.

zulke interessante mensen om zich heen had, dan zou er toch een pijnlijke stilte in de conversatie vallen. Toch geldt voor Alma Mahler-Werfel dat haar leven fascinerend is door de mannen die een deel van dat leven met haar doorbrachten of dat graag gewild zouden hebben, en door de mensen om haar heen, in wisselende decors: het Wenen van het begin van de eeuw, het Italië van voor en tijdens Mussolini, Parijs voor de Tweede Wereldoorlog, Amerika tijdens en na die oorlog. Dát je het verhaal van haar leven gefascineerd leest, betekent dat ze van haar rol van echtgenote, vriendin, minnares iets zo bijzonders heeft gemaakt dat je moet spreken van een talent: een talent om kunstenaarsvrouw te zijn, om zich daar te bevinden waar de grote culturele doorbraken zich afspeelden. Vriend en vijand onder haar tijdgenoten zijn het erover eens, dat zonder haar de creatieve produktie van al haar metgezellen er wezenlijk anders zou hebben uitgezien.

Mein Leben is behalve een fascinerend boek ook een irritant boek. Het bestaat uit allerlei zeer ongelijk materiaal: dagboekaantekeningen, aangevuld met latere gedachten, flarden herinneringen, geciteerde brieven en dagboeken van anderen, politieke bespiegelingen van een zeldzame naïviteit óf van een verrassend inzicht, achteloze vermeldingen van ontmoetingen met grote tijdgenoten, die om uitgebreide hoofstukken zouden vragen - dat alles geredigeerd door Willy Haas, die al te openhartige stukken over nog levende personen heeft weggelaten, uit ‘Vorsicht in der Beurteilung von Menschen und Entwicklungsprozessen’, zoals hij in zijn voorwoord schrijft. En toch heeft juist het fragmentarische van het boek iets aantrekkelijks: alsof je een doos met losse stukken krijgt aangereikt van de legpuzzel die het Europa van de eerste veertig jaar van deze eeuw was. Wie aanvulling wil, kan altijd Berndt W. Wessling lezen, Alma, ‘Gefährtin von Gustav Mahler, Oskar Kokoschka, Walter Gropius, Franz Werfel’ (Claasen 1983). Wessling heeft een groot aantal leemten ingevuld, Alma's uitspraken naast die van anderen gelegd, veel verfraaiingen en versieringen van de feiten afgekrabd - en toch het beeld over-

[p. 171]

gehouden van een fascinerende vrouw, die zo'n uitstraling moet hebben gehad dat kunstenaars, en niet de geringste, zich bij bosjes om haar verdrongen, hun werken aan haar opdroegen, meenden bij haar het totale begrip voor hun kunstenaarsziel te zullen vinden. Toen ze achttien jaar was, stuurde de schilder Klimt, haar eerste grote liefde, al privé-detectives achter haar aan om mededingers in de gaten te houden; de oude dichter Gerhart Hauptmann, van wie ze vertelt dat hij altijd onder haar rokken probeerde te zitten, zei treurig tegen haar dat hij in het hiernamaals maar een afspraak met haar moest maken, omdat hij in dit leven toch geen kans maakte - waarop Hauptmanns vrouw honend opmerkte dat Alma waarschijnlijk in het hiernamaals ook al volgeboekt was; Alban Berg droeg de partituur van Wozzek aan haar op - het is maar een willekeurige greep uit een stroom van eerbewijzen die doorgaat tot op haar oude dag, als Benjamin Britten en Peter Pears in haar Newyorkse appartement voor haar komen spelen en zingen.

Alma werd in 1897 in Wenen geboren als dochter van de beroemdste Oostenrijkse landschapsschilder van die tijd, Emil J. Schindler. ‘Ich bin die Tochter eines grossen Monumentes, gewissermassen,’ schrijft ze. Ze groeit in het koninklijke en keizerlijke Oostenrijk op in het kasteeltje Leopoldskron aan het Wienerwald (want de oude Schindler had het hoog in zijn hoofd) en beschrijft als de droom van haar kindertijd, dat ze later in Italië een groot park wil hebben met veel ateliers erin, waarin ze belangrijke kunstenaars zal uitnodigen om daar ‘ohne Alltagssorgen nur ihrer Kunst zu leben’, waarbij ze zichzelf geheel wil wegcijferen. Dat laatste heeft ze bepaald niet gedaan, maar verder heeft ze van die droom aardig wat gerealiseerd, tot het huis in Italië toe. In die droom is haar hele leven, met al zijn conflicten, al gegeven: een voortdurende strijd tussen het verlangen haar eigen talenten te ontwikkelen (ze componeerde bijvoorbeeld zelf al voordat ze Mahler leerde kennen) en het kennelijk even sterke verlangen zich totaal in dienst van mannen te stellen. ‘Das ist im Grunde ihr ganzes Leben mit

Alma Mahler-Werfel in 1960, eenentachtigjaar oud.

[p. 172]

Männern, durch Männer, durch ihre Leidenschaft zu diesen Männern, und nicht zuletzt: gegen diese Männer, gegen Männer überhaupt und ihre für sie schwer erträglichen Allüren der Besitzergreifung,’ schrijft Willy Haas. Na de vroege dood van haar vader neemt diens leerling Carl Moll, met wie haar moeder vijf jaar later trouwt, de vaderrol in het huishouden over, maar Alma, die niet al te dol op hem is, gaat zo jong als ze is dan al haar eigen weg in het Weense milieu, waartoe zulke uiteenlopende figuren behoren als Karl Kraus, Max Burckhard, Gustav Klimt en Alexander von Zemlinsky, van wie ze compositielessen krijgt en bij wie ze zijn leerlingen Schönberg, Alban Berg en Anton von Webern leert kennen. Door hem ontmoet ze ook Gustav Mahler, die dan directeur is van de Weense Hofoper, en met wie ze in 1902 trouwt. Zij is dan drieëntwintig, Mahler tweeënveertig. Al in hun uiterst korte verlovingstijd eist Mahler van haar, dat ze haar eigen muzikale ambities opgeeft en zich uitsluitend wijdt aan zijn muziek. Na veel innerlijke stijd, die haar ‘reizte... bis an die Grenze des mir Ertragbaren’, geeft ze toe. ‘Und ich habe nun ein Ziel:’ schrijft ze in haar dagboek, ‘mein Glück für das eines anderen zu opfern und vielleicht dadurch selber glücklich zu werden.’

Daarmee begint een strijd die een leven lang zal duren en waarvan Mein Leben de afspiegeling is: de jaren met Mahler, wiens partituren ze uitschrijft en neurotische onzekerheden ze helpt dragen (en misschien gedeeltelijk veroorzaakt), geboorte en verlies van kinderen, concertreizen naar alle Europese landen en Amerika, Weense roddel en Amsterdamse eerbewijzen als Mengelberg Mahlers symfonieën dirigeert; de stormachtige, van erotiek doortrokken periode met Kokoschka, die haar op een reeks schilderijen vereeuwigt en die ze bedriegt als ze zijn kind laat aborteren, maar die haar nog jaren met zijn liefdesbetuigingen achtervolgt; de onbegrijpelijke relatie met de koele denker Gropius, die politiek mijlen van de conservatieve Mussolini-vereerster Alma af staat; haar omzwervingen met de ‘kindman’ Franz Werfel, met wie ze als de Duitsers Frankrijk binnenvallen de vlucht naar Spanje onderneemt die Werfel geparafraseerd heeft in zijn stuk Jacobowsky und der Oberst (verfilmd met Danny Kaye als de jood Jacobowsky en Curd Jürgens als de Poolse kolonel, die samen in een auto voor de invallende Duitsers vluchten) - een tocht die eindigt met een klimpartij door de bergen naar een Spaanse grenspost, waarbij Alma een tas met partituren van Mahler en Bruckner tegen haar borst geklemd houdt.

‘Mein Leben war schön,’ schrijft ze aan het slot van haar boek. ‘Gott vergönnte mir, die geniale Werke in unserer Zeit zu kennen, ehe sie die Hände ihre Schöpfer verliessen. Und wenn ich für eine Weile die Steigbügel dieser Ritter des Lichts halten durfte, zo ist mein Dasein gerechtfertigt und gesegnet.’ Dat klinkt nederiger dan ze uit de honderden pagina's daarvoor voor de lezer oprijst: ijdel, ambitieus, een berekenend loeder volgens sommige (vooral vrouwelijke) tijdgenoten, een jonge godin, een complexe en bijzondere vrouw, die in haar persoon de totale verwarring samenvat waarvan Wenen, Oostenrijk en Europa nog altijd niet bekomen zijn.