Maatstaf. Jaargang 36

[p. 31]

Geert van der Kolk
De drie vrijheidsstrijders

De eerste paar weken woonde ik in het Haus an der Spree, omdat het Partijcongres toch al voorbij was en bijna alle buitenlandse delegaties waren vertrokken. Künzel, die op het archief voor mij verantwoordelijk was, zei dat ik tot eind mei kon blijven en dan zou hij wel wat anders organiseren. Eind mei stond een Internationale Conferentie voor Solidariteit en Vrede op het programma.

Het Haus an der Spree was het officiële gastenverblijf van de Oostduitse Communistische Partij. Het was een eersteklas hotel. Ik had nog nooit zo'n goed leventje gehad, en sindsdien ook niet meer. Ik had een ruime kamer met grote ramen en uitzicht op de sluizen van het Spree-Kanal en op het station Jannowitzbrücke, dat als een rups van oud staal en vuil glas langs de rivier kroop. Ik had ook een grote badkamer vol schuim en badzout en schone witte handdoeken en m'n was werd voor me gedaan en m'n overhemden gestreken. Ik heb zelfs een keer m'n schoenen 's avonds op de gang gezet en verdomd - de volgende morgen waren ze gepoetst. Beneden, in een zaal die aan de waterkant glas in plaats van een muur had, was het beste restaurant van Oost-Berlijn.

Je moest wel aan een paar dingen wennen, als je in het Haus

an der Spree woonde. In de eerste plaats was er geen geld in omloop. Je kon geen fooien geven, dus het contact met de bediening bleef wat formeel. Aan de andere kant hoefde je ook ner-gens voor te betalen, hoeveel je ook at of dronk. En kranten en sigaretten - daar hoefde je maar om te vragen.

Je moest er ook aan wennen dat je nooit iemand kon uitnodigen om eens met je mee te genieten van al dat lekkere eten en dat grote zachte bed. Ik had Renate een keer meegenomen en toen we de hal binnenkwamen stonden er ineens allerlei obers en schoonmakers en een monteur voor de doorgang naar de lift en bij de trap en de deuren naar het restaurant en de receptioniste zei dat dat helaas echt niet kon vanwege de regels van de veiligheid en de andere gasten - helaas ook niet alleen maar om een hapje te eten.

Al het personeel was overigens bijzonder correct. De mannen droegen blauwe pakken en de vrouwen blauwe overgooiers.

Er waren maar drie andere gasten, toen ik mijn intrek nam in het Haus an der Spree. Dat zal wel de reden zijn dat Künzel dat zo voor mij voor elkaar had gekregen. Ik was natuurlijk wel

[p. 32]

Partijlid en ik had een mooie brief van het bestuur in Amsterdam, maar ik was geen delegatie. Die drie andere gasten waren beslist wel een delegatie. Ze waren van het African National Congress. Ze stonden pal tegen de blanke dictatuur in ZuidAfrika en woonden in Dar es Salaam. Ik weet niet of ze waren blijven hangen na het Partijcongres of juist een beetje te vroeg waren voor de Internationale Conferentie voor Solidariteit en Vrede. Misschien deden ze er wel twee in één moeite door. Ze waren alle drie grote vette negers met een geweldige eetlust en een geweldige dorst. Ze begonnen iedere dag met champagne en dubbele porties roerei en ontbijtkoek; ze lunchten met vlees èn vis en alle groenten die op het menu stonden; ze dronken witte en rode wijn door elkaar en koffie en cognac, een fles, en taartjes en een grote sigaar na; en 's avonds deden ze dat allemaal nog eens over, maar dan begonnen ze met soep en pasteitjes en voor de taart eerst nog even ijs en van de sigaar kregen ze dorst, dus ze spoelden de cognac weg met grote flessen bier. Ze zaten altijd al te eten als ik binnenkwam, 's morgens, 's middags of 's avonds, en ze waren altijd nog bezig als ik wegging. Ik dacht later wel eens, God - misschien zaten die kerels wel gewoon de hele dag door te vreten. Aan de andere kant - zulke mensen hebben altijd veel belangrijke vergaderingen en toespraken.

Ze waren wel ongelofelijk onbeschoft, die Zuidafrikaanse vrijheidsstrijders. Ze werden als koningen behandeld, maar ze zaten altijd te klagen en te roepen - Ik kan mij werkelijk niet herinneren dat ze ooit ergens anders over praatten dan over de kwaliteit van het eten en de wijn en de bediening. Ze wilden altijd iets hebben dat niet op het menu stond en wat ze wel kregen was te koud of te heet of deugde helemaal niet; ze stuurden iedere keer verontwaardigd twee flessen wijn terug voor ze zich met de derde en alle volgende lieten vollopen en ze behandelden het personeel op een manier die niet veel goeds beloofde voor hun toekomstige onderdanen.

Ik had grote bewondering voor die Oostduitse obers en serveersters. Ze waren zo koel en beheerst en correct - het was ijzingwekkend. Als een ober bij mijn tafeltje bezig was en hij werd naar Zuid-Afrika geroepen (‘Hey! Komm hier! Sofort! Listen to me!’), dan verontschuldigde hij zich met een kleine buiging en zonder ook maar het geringste teken van verstandhouding. Die obers - daar moet een peilloos diepe minachting in hebben gezeten. Dat is toch al een beetje een beroepsaandoening, in hun branche.

Op een avond na een week of twee, toen ik in het restaurant zat te schrijven en de vrijheidsstrijders al aan hun cognac en hun bier toe waren, kwam er een nieuwe gast binnen. Het was een korte, stevige vrouw met een rond hoofd en grijs haar dat in een knot in haar nek lag. Ze was veel ouder dan je op het eerste gezicht zou denken. Ze had een begeleidster, een Oostduitse die nog net niet in uniform was, maar er stond wel aan

[p. 33]

alle kanten officieel op gestempeld. De begeleidster was zeer attent; ze hielp met jassen en stoelen en servetten en het menu en ze praatte maar, ze praatte maar, zacht en bemoedigend en bijna zonder onderbreking, zodat ik pas na enige tijd besefte dat de oude vrouw een Vlaamse was. De begeleidster sprak nadrukkelijk kinder-Duits en de oude vrouw antwoordde in doodongelukkig steno.

‘Vis. Isch goet,’ zei ze bij voorbeeld; of: ‘Nei, nei. Ik drinke watter.’

Ze wilde ook iets vragen en ze wees naar de drie vrijheidsstrijders die meer bier wilden en ‘Hey! Hey!’ riepen en met hun dikke vingers knipten en met hun messen tegen hun glazen sloegen en het luidkeels met elkaar eens waren over de schandalige bediening. De begeleidster begreep niet wat de oude vrouw wilde en riep de ober te hulp. De ober kon er ook geen wijs uit worden en confereerde even terzijde met de begeleidster en de begeleidster keek naar mij en knikte. De ober kwam naar mijn tafeltje en zei: ‘Neemt u mij niet kwalijk, Genosse. Misschien kunt u ons ergens mee helpen. De Genossin die zojuist is aangekomen, zij spreekt geen Duits. Ze komt echter uit België, uit het noordelijke deel waar men uw taal spreekt. Zou u zo vriendelijk willen zijn - de Genossin wilde iets vragen en wij konden haar niet begrijpen.’

Ik knikte en stond op en liep naar het tafeltje van de oude vrouw en stelde me voor.

‘U bent een Hollander?’ vroeg ze en ze keek geschrokken op.

‘Ja, en uit Amsterdam zelfs,’ zei ik en ik herhaalde mijn naam nog eens.

‘Ik ben mevrouw Van Overbeeke,’ zei ze. ‘Bent u ook van de Partij?’

‘Ja, hoor,’ zei ik. ‘Ik ben al jaren lid.’

‘Oh,’ zei ze en ze fronste haar wenkbrauwen.

‘Maar ik ben hier maar op m'n eigen houtje,’ zei ik snel. ‘Ik doe onderzoek in het staatsarchief. Ik ben historicus.’

‘Ach ja,’ zei de oude vrouw. ‘Dat is ook heel belangrijk.’

‘De Genossin Van Overbeeke is met hare man naar Berlijn gekomen,’ zei de begeleidster plotseling. ‘Hare man is een vooraanstaande leider van de Belgische arbeidersklasse.’

‘Mijn man ligt op sterven, ziet u,’ zei mevrouw Van Overbeeke.

‘Hare man is hier voor medische behandeling,’ zei de begeleidster.

‘Maar de Partij stond er op dat hij nog een keer geopereerd zou worden,’ zei mevrouw Van Overbeeke. ‘In Antwerpen, bedoel ik. Daar stonden ze er op.’

‘En nu wilde de Genossin iets vragen,’ zei de begeleidster.

‘Maar wij konden haar helaas niet begrijpen.’

‘Wat wilde u vragen?’ zei ik tegen de oude vrouw. ‘U bent ook een communist, nietwaar?’ zei ze.

[p. 34]

‘Jazeker, jazeker,’ zei ik.

‘Ja, ja,’ zei ze en ze knikte langzaam en keek even naar het witte tafelkleed, alsof ze iemand of iets binnenin raadpleegde. Toen zei ze: ‘Dan zult ge 't waarschijnlijk wel niet begrijpen. Ik ben ook lid van de Partij. Al vanaf het begin. Meteen toen we getrouwd waren. Maar ik ben wel altijd katholiek gebleven. Dat zult ge waarschijnlijk wel niet begrijpen. En ik heb 't ook altijd een beetje voor mezelf gehouden. Omdat mijn man het er niet mee eens was.’

En ze keek op naar het brede raam aan de waterkant en naar de drie feestende vrijheidsstrijders en ze zei: ‘Maar nu geeft dat niet meer. En als ge iets voor me zou willen doen - die heren daar bij het raam - die heren zijn wat luidruchtig. Als ge die zou willen vragen - ik zou namelijk voor het eten graag even willen bidden.’

Mevrouw Van Overbeeke zweeg. De begeleidster keek mij gespannen aan en vroeg: ‘En? Wat wilde de Genossin vragen?’

‘De Genossin wil niks bitten,’ zei ik. ‘Ze wil beten.’

‘Bidden?’ zeiden de ober en de begeleidster stomverbaasd en iets te hard.

‘Ja,’ zei ik. ‘Maar die Genossen daar bij het raam maken zo'n herrie.’

Ik stond op, ik wilde de vrijheidsstrijders tot de orde roepen, maar de begeleidster kwam snel achter mij aan, ze legde haar hand op mijn schouder en knikte vriendelijk en zei: ‘Klein moment, Genosse,’ en ze stuurde me terug.

‘Het komt wel in orde, hoor,’ zei ik tegen mevrouw Van Overbeeke. ‘Ze gaat voor u vragen.’

De begeleidster kwam statig en waardig terug en ze schrok zich dood toen ze merkte dat de vrijheidsstrijders haar op de voet volgden, met hun bierflessen in de hand. De drie mannen gingen met al hun grote lijven en hun volle buiken om mevrouw Van Overbeeke heen staan en schudden haar plechtig en zwijgend de hand. Toen begonnen ze te spreken.

‘It's a great honor,’ zei de ene.

‘Niet vaak hebben wij de gelegenheid,’ zei een andere.

‘Dit is een bijzonder ogenblik,’ zei de derde.

De oude mevrouw Van Overbeeke zat er doodongelukkig tussen en ze piepte tegen mij: ‘Wat zeggen ze? Ik versta geen Engels.’

De begeleidster en de ober keken met open mond toe.

De vrijheidsstrijders namen een goeie slok en zeiden:

‘Er is een onverbrekelijke en historische band!’

‘Van fundamentele solidariteit!’

‘Tussen de onderdrukte massa's van Zuid-Afrika!’

‘En de arbeidersklasse van België!’

‘En van het werkende volk van Kopenhagen in het bijzonder!’

‘Genossen! Genossen!’ jammerde de begeleidster wanhopig, maar de vrijheidsstrijders stonden pal.

[p. 35]

‘De geknechte werkers van Soweto!’

‘En hun leiders!’

‘Die ongebroken wegteren!’

‘In de kerkers van het Apartheidsregiem!’

‘Zij weten!’

‘Dat zij niet alleen staan!’

‘Dat overal in de wereld!’

‘Hun roep wordt gehoord!’

‘Vrijheid!’

‘Democratie!’

‘Vrede!’

‘Overal in de wereld!’

‘En vooral hier vanavond!’

‘In Kopenhagen!’

Ze namen nog een goeie slok en ik viel ze snel in de rede en zei: ‘Sorry, comrades. Mag ik even? Mag ik even een ogenblik stilte? Voor een stil gebed?’

‘Maar natuurlijk!’ zeiden de vrijheidsstrijders ferm en ze vielen onmiddellijk op hun knieën en vouwden hun handen op de rand van de tafel en legden hun voorhoofd op hun handen, naast de ellebogen van de oude mevrouw Van Overbeeke. Een van de vrijheidsstrijders sloeg een kruis. Misschien was hij als klein jongetje op een missieschool geweest.

Van Overbeeke overleed twee dagen later, tijdens de operatie. Later in die week verhuisde ik naar een kamer in de flat van Renate. Ter gelegenheid van de Internationale Conferentie voor Solidariteit en Vrede hielden de drie vrijheidsstrijders toespraken op de Aktiedag van de Freie Deutsche Jugend, in de kleine zaal van het Palast der republik, en in de nieuwe detailhandelsvakschool in Biesdorf-Süd.