Maatstaf. Jaargang 36

[p. 65]

Martin Hartkamp
De overlevende

Zo luidt de titel van het volgende gedicht (geschreven op 31 oktober 1942 en opgenomen in Vestdijks Verzamelde gedichten, deel ii, p. 163):

Wanneer mijn vader sterft, laat mij dan staan
Vereenzaamd als een treurboom in 'n plantsoen,
Gesmukt met 't teerste, avondlijkste groen,
Bijna bebloesemd, sneeuwwit aangedaan.

Bijna een bruid, boven de sponde waar
Sinds kort mijn moeder ook een toevlucht vond;
En ruischende hernieuw ik 't oud verbond
Met mijn diepst neergebogen treurgebaar.

Zoo, treurend, zou ik willen sterven ook.
Maar hoe te sterven, zoo ver boven hen?
Erbarm u mijner, treurboom die ik ben,
Gedoemd te bloeien onder de stadsrook,

In 't tweeslachtig plantsoen, geen stad, geen land,
Dalend als sneeuw en stijgend als de bruid
Boven mijn vaders doode handen uit
In deze aarzellichte tusschenstand.

Waarom is dit zo'n mysterieus en wonderbaarlijk (en voor mijn gevoel zelfs Vestdijks mooiste) vers? Alles hier is tweeslachtig, tegenstrijdig en verscheurd. Niet slechts de plaats waar het gedicht zich afspeelt (‘'t tweeslachtig plantsoen, geen stad, geen land’), maar ook het zelfbeeld van de ‘ik’ (‘Dalend als sneeuw en stijgend als de bruid’) en zijn emoties: 't willen voortbestaan als treurboom en dat tegelijk als ‘doem’ ervaren, want hij zou ‘ook’ willen sterven, maar hij weet niet hoe.

Dat laatste lijkt de kern van de tweeslachtigheid, maar deze komt vooral zo schrijnend op ons over omdat ook de basismetafoor van het gedicht (boom-zoon) tweeslachtig is. In déze koppeling ligt mijns inziens de magie van dit gedicht. De beeldspraak is op hoofdpunten niet consistent, en aangezien dat ook geldt voor de psyche van de ‘ik’, vloeien hier vorm en inhoud samen tot zo'n weergaloos geheel.

Om duidelijk te maken wat ik met ‘niet consistent’ bedoel, citeer ik eerst enkele fragmenten uit een ander ‘boomgedicht’ van Vestdijk, namelijk ‘Fabels met kleurkrijt x’ (van 11 november 1937: Verzamelde gedichten, deel i, p. 438), waarin de beeldspraak wel aan alle kanten klopt (en als zodanig evenzeer in harmonie is met de achterliggende idee). De Fabel, die zes strofen telt, begint als volgt:

Keuvelend met verliefde kronen,
Ruischend de een, rits'lend de ander,
Zijn beuk en berk gaan samenwonen
Als lotgenoten van elkander,

In zulk een inn'ge eendracht, dat
Men aan de witte schors moet vragen
Wie of het berkenloof zal dragen
En wie in 't najaar 't bruinste blad.

En nu de staart van dit gedicht:

Maar lager, diep onder de aarde,
Daar heerscht de nijd van 't voorgeslacht,
Dat waterdruppelen vergaarde
Met harig zuigende overmacht,

Elkaar verdringend, moord beramend
In zulk een schennis van 't verbond,
Dat elk der wezens zich zou schamen
Wanneer 't kon schouwen in zijn grond.

[p. 66]

[p. 67]

Ook hier twee uitersten, maar geen verscheurdheid of tweeslachtigheid, want de verliefden wéten niet dat hun verbond er een op leven én op dood is: zij kúnnen niet schouwen in hun grond. Verliefden niet, en bomen evenmin. Op elk niveau kan dit gedicht worden gelezen als een fabel over twee verliefden, maar ook als een vers over twee bomen die in eendracht naast elkaar lijken te staan. De beeldspraak is volkomen consistent.

Maar nu ‘De overlevende’. De ‘ik’ is hier een ‘treurboom’ en een zoon (geen dochter, want het vers maakt deel uit van de reeks ‘Vader en zoon’). Een zoon kan treuren bij zijn vader en zijn moeder, maar een treurboom kan dat niet. Hij hééft natuurlijk wel een vader en een moeder, en wij kunnen ons ook voorstellen dat bomen treuren en met rede zijn begiftigd, maar in dat geval zouden zij tevens weten dat hun vader en hun moeder zelfs elkaar niet kennen. Want het stuifmeel van de een werd door de wind, vaak over een zeer grote afstand, naar de stempels van de ander toe gebracht, en het bevruchte zaad woei óók weer weg, om, dikwijls kilometers bij de moederboom vandaan, als een soort vondeling te ontkiemen. Geen treurboom kan ooit treuren boven een familiegraf.

Maar de ‘overlevende’ - geen boom, geen zoon (want ook een treurboom) - kan dat wél. Omdat hij ook van binnen zo tweeslachtig is. Maar laten wij eerst de ‘buitenkant’ van deze metafoor verkennen. Regel 1: ‘Wanneer mijn vader sterft, laat mij dan staan’. Spreekt hier de treurboom al of horen wij de zoon nog? De oorspronkelijke titel van 't gedicht - te weten ‘Treurboom’ (zie het bijgaande facsimile) - zou 't eerste doen vermoeden, maar gegeven wat hierboven is gezegd over de beeldspraak die dan te inconsistent zou worden, terwijl ook de volgende regels dan alleen maar een beschrijving zouden zijn van wat de ‘ik’ al weten zou als hij al dadelijk een treurboom was, lijkt het aannemelijker dat hier eerst de zoon, een mens dus, spreekt over een ander mens: zijn vader.

Dat is aan één kant jammer, want als de beginzin door een boom zou worden uitgesproken (en als wij dan ook zouden aanvaarden dat een boom op die manier over zijn ouders spreken kan), zou regel 1 ook op zichzelf al een betekenis hebben - een betekenis bovendien die goed zou kunnen worden ingepast in het zo dikwijls naar de moeder neigende werk van Vestdijk - namelijk: wanneer mijn vader sterft, laat mij dan (blijven) léven. Ik heb ook altijd het gevoel gehad dat dit er stond, en mogelijk staat het er ook onbewust, maar het valt niet te rijmen met een sluitende interpretatie van het vers, waarbij wij ook niet uit het oog mogen verliezen dat ‘De overlevende’ het voorlaatste gedicht is van een reeks die evolueert van onverbloemde vaderháát naar een volkomen éénzijn met zowel de moeder als de vader.

Maar het is dus jammer, want als hier een ‘echte’ zoon over zijn echte vader spreekt, dan staat er in deze beginregel nog niets, wat overigens ook afgeleid kan worden uit zowel de interpunctie - de zin is niet af en de beginregel dient zelfs zonder de kortste rust te worden doorgelezen - als uit de oorspronkelijke versie van de tweede regel: ‘Zoo eenzaam als een boom in een plantsoen’. Zo kán een boom niet spreken. Het is overduidelijk de zoon.

De zoon wil, als zijn vader sterft, een treurboom zijn ‘boven de sponde waar/Sinds kort mijn moeder ook een toevlucht vond’. Zijn moeder ís dus al gestorven, en wanneer zijn vader sterft, zal dus de zoon ‘Vereenzaamd’ zijn. Vereenzaamd ‘als een treurboom in 'n plantsoen’, waar meestal minder treurbomen zijn aan te treffen dan op een begraafplaats. Toch is dit ook een begraafplaats. Een tweeslachtige begraafplaats: dood en... Een plantsoen is levender dan een begraafplaats. Dood en leven dus. Zoals een ‘sponde’ met de dood geassocieerd kan worden - ‘stervenssponde’: doodsbed - maar toch ook een bed voor levenden kan zijn, en zelfs een ‘huwelijkssponde’. Evenzeer een bed dus als een graf.

Maar hier lijkt het toch meer het laatste dan het eerste, al zou ook ‘een toevlucht’ - anders dan wat er oorspronkelijk stond: ‘haar rustplaats’ - even goed verbonden kunnen worden met een bed als met een graf. Alles is dubbel hier of half of ‘ook’. De sponde waar ‘mijn moeder ook een toevlucht vond’. Dit suggereert dat in die zesde regel niet alleen de moeder reeds gestorven is, maar ook de vader.

[p. 68]

Dus terwijl de zoon nog spreekt over een situatie die eerst in zal, of moet, treden áls zijn vader is gestorven, ís de vader al gestorven.

En even ongemerkt is dan de zoon veranderd in een treurboom. Dit blijkt het geval in regel 7 (‘En ruischende hernieuw ik 't oud verbond’), maar de metamorfose heeft zó vanzelfsprekend plaatsgevonden dat wij zelfs bij regel 1 al konden denken dat de zoon een treurboom was, en ook daadwerkelijk een bóóm was, dus geen mens. Dit soort verbluffende perspectiefverschuivingen zijn zó verweven met dit vers, bepalen er zózeer de werking van, dat het misschien niet goed is om ze te ontraadselen. Als het verkeerd gaat, blijft er niets van over.

De vader sterft dus eigenlijk al in de eerste regel, namelijk zodra de zoon zich voorstelt dat hij sterft. De zoon wordt dus ook vrijwel dadelijk een treurboom, namelijk zodra de zoon zich voorstelt dat hij dat zal zijn. Maar ‘feitelijk’ is de situatie zo dat de zoon zoon blijft en de vader niét gestorven is. Alleen de moeder is (of lijkt) gestorven. Al het andere vindt plaats in de verbeelding. Die verbeelding echter is zó oppermachtig dat, tenminste vanaf regel 7, ook de vader is gestorven en de zoon de treurboom is geworden die hij wilde zijn. Maar deze boom treurt niet boven zíjn vader en zíjn moeder, deze treurboom treurt boven de vader en de moeder van de zóón.

De treurboom moet dus trekken hebben van de zoon. Die heeft hij ook. Hij is ‘Bijna bebloesemd’. Dat betekent niet dat hij ‘als het ware’ is bebloesemd, het betekent dat hij nog net níét bebloesemd is. Hij heeft al wel wat blad, maar dat is nog zeer teer, zeer breekbaar: ‘'t teerste, avondlijkste groen’ (opnieuw zo'n grandioos tweeslachtig beeld, want enerzijds zijn ‘'t teerste’ - dat men hier ook lezen kan als ‘'t eerste’ - en het ‘avondlijkste’ - dus het laatste, want ‘De overlevende’ gaat steeds toch ook over de dood - volstrekt tegengesteld, maar anderzijds liggen zij, in de zin van jong en breekbaar, rechtstreeks in elkaars verlengde en beschrijven als zodanig dus volstrekt toepasselijk hetzelfde groen). Het is een boom in 't voorjaar, die nog niet bebloesemd is, zich nog niet voort kan planten, maar dat zal niet lang meer duren. Deze treurboom is bijna volwassen, is bijna een bruidegom.

Een bruidegom? ‘Bijna een bruid’, schrijft Vestdijk (regel 5). Hoe kan een zoon een bruid zijn? Maar dit is geen zoon, dit is een boom. Maar waarom zou een boom geen bruidegom kunnen zijn? De sprong van zoon naar bruid - die in 't gedicht volvoerd wordt via ‘sneeuwwit aangedaan’ en dan als vanzelfsprekend op ons overkomt - is voor 't verstand te enen male onaanvaardbaar. Maar moet ik voor mijn verstand aannemelijk maken wat voor mijn gevoel vanzelf spreekt? Ja, want toen ik het probleem gesignaleerd had, sprak het, even, ook voor mijn gevoel niet meer vanzelf.

Wat is dit voor een boom. Een treurwilg. Dat had ik tenminste altijd aangenomen. De bekendste treurboom (er zijn dus ook andere), die men op begraafplaatsen vaak ziet en die, voordat hij is bebloesemd, katjes draagt die wit zijn. Dat was dus de sneeuw (want echte sneeuw hoort niet meer bij de lente), en de laaghangende takken hebben wel iets van een sluier. Dat was dus de bruid. Treurwilgen zijn daarbij óf mannelijk óf vrouwelijk (beter: de bloemen van een treurwilg zijn of mannelijk of vrouwelijk), en dat leek te passen bij de beeldspraak van dit vers. Een wilg met mannelijke bloemen (althans bijna).

Maar juist daarom kan het níét. Zo'n boom kan nooit ‘bijna een bruid’ zijn. En een treurbeuk kan dat evenmin, want die is in geen enkel opzicht wit. En een treurprunus heeft wel witte knoppen, maar is dan nog zonder blad. Het moet dus een treurberk zijn (betula pendula tristis). Dat is de witste boom van alle, en de neerhangende takken zijn nog veel gracieuzer, wekken nog veel meer de indruk van een sluier, terwijl voorts de (smalle) kroon zich, anders dan die van de treurwilg, duidelijk verheft. Dus ‘sneeuwwit aangedaan’ en (regel 14:) ‘stijgend als de bruid’.

Al lijkt het er nu op dat het probleem zich heeft verplaatst. Uitsluitend mannelijk was onlogisch, maar uitsluitend vrouwelijk is dat óók. Het gaat hier immers om een zoon. De treurberk echter is én vrouwelijk én mannelijk, draagt dus vrouwelijke en mannelijke bloemen aan dezelfde boom. Ook hier komen de bloemen voort uit katjes, en de mannelijke katjes hangen (dit is niet zo bij de treurwilg) en de

[p. 69]

vrouwelijke katjes stáán. ‘Dalend als sneeuw en stijgend als de bruid’, want mannelijk en vrouwelijk, dus (psychologisch) diep tweeslachtig.

De basismetafoor (boom-zoon), schreef ik al eerder, is tweeslachtig, want een boom kan niet boven zijn ouders treuren. Deze voorstelling van zaken is nog altijd niet onjuist. Ook treurberken ontkiemen vaak ver van de ouderboom (‘Vereenzaamd’), en ook treurberken bevruchten in principe niet zichzelf. Maar de tweeslachtigheid heeft er nu een dimensie bij gekregen, die de treurboom en de zoon geheel ineen doen vloeien. Beide dragen zij zowel de vader als de moeder in zich.

Dáárom is de metafoor zo dwingend, weten wij in feite al bij het begin van het gedicht niet goed wie hier het woord voert: de zoon of de treurboom. Als de zoon spreekt, horen wij de treurboom, als de treurboom spreekt de zoon. Dat eerste bleek niet juist - in de beginregel ontbreekt de boom nog - maar het laatste is alleen nog maar versterkt: de zoon is steeds de zoon. En zijn tweeslachtigheid komt voort uit het verbond tussen de vader en de moeder dat hij in zich weet.

Zodra de moeder is gestorven, moet dus ook de vader sterven - en de zesde regel, eerst: ‘Sinds lang mijn moeder ook haar rustplaats vond’, moest dus veranderd worden in (ik cursiveer): ‘Sinds kort mijn moeder ook een toevlucht vond’ - want zij zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in de zoon. Maar dat betekent ook dat het verbond ‘hernieuw[d]’ moet worden, want de zoon is niets zonder zijn vader en zijn moeder.

De zoon meent eerst dat hij 't verbond hernieuwen kan als treurboom, want de treurboom die hij op het oog heeft, is even tweeslachtig als hijzelf. En even eenzaam. Want de treurboom draagt de vader en de moeder in zich, maar hij is nog niet bebloesemd, is op dit moment alleen nog maar zichzelf, is even ouderloos als de zoon, zij het in omgekeerde richting en ook op een andere manier. Zelfs de tweeslachtigheid is hier tweeslachtig en de overlevende - de treurboom ín de zoon - beseft dan ook (in ‘deze aarzellichte tusschenstand’) dat hij 't verbond alleen herstellen kan door ook te sterven.

Maar hij kan niet sterven, hij moet leven, is ‘Gedoemd te bloeien onder de stadsrook’. Nu bloeit hij dus. Hij is volwassen - bruidegom en bruid, vader en moeder - maar nog altijd even ver verwijderd van zijn vader en zijn moeder. Hoe gruwelijk moet het voor hem zijn

In 't tweeslachtig plantsoen, geen stad, geen land,
Dalend als sneeuw en stijgend als de bruid
Boven mijn vaders doode handen uit
In deze aarzellichte tusschenstand.

Maar klinkt dat gruwelijk? Misschien die eerste regel nog, maar dan niet meer. Nog eenmaal - en dát is de ‘aarzellichte tusschenstand’ - wordt al het voorgaande van nieuwe inhouden voorzien, die het geheel hoog uittillen boven de vraag of het nu meer de zaden zijn die dalen en hoe nu precies de bruid, de moeder, door de takken opgenomen wordt, en ook hoe lang die tussenstand kan duren. Wij hoeven slechts vast te stellen dat de vader voor de moeder wordt verruild.

Zoals in het begin van het gedicht de vader leefde en alleen de moeder dood was, zo is aan het eind alleen de vader dood. Waarom zou dat niet kunnen? Als de vader sterven kon terwijl hij voort bleef leven, kan de moeder stijgen uit de dood. En waar stond eigenlijk dat ze dood was! Ze lag op een bed, niet in een graf. Wij staan in een plantsoen, niet op een kerkhof. En de laatste vraag kan ook nooit zijn hoe 't wonder kon gebeuren, maar of wij erin geloven. Raadsels moeten blijven wat zij zijn.