Maatstaf. Jaargang 34

[p. 80]

Ger Verrips
Deelstaat/Onthouding uit onmacht - Stoker en zijn ‘Adieu’

Nooit zijn in de politiek in zo korte tijd zoveel vriendelijke woorden aan kunst en cultuur gewijd als tijdens de campagne voor de Tweede-Kamerverkiezingen in mei. Niet alleen de samenstellers van de programma's maar ook de lijsttrekkers van de politieke partijen die voor regeringscoalities in aanmerking komen leek er veel aan gelegen op dit terrein goed voor de dag te komen. Nu de stemmen zijn geteld ligt echter een beleid in het verschiet dat weinig opwekkends biedt.

Vier jaar geleden, toen het programakkoord voor de bezuinigingen van de afgelopen kabinetsperiode werd geformuleerd, verlangde het cda dat de kunsten werden ontzien. De vvd nan daar geen genoegen mee en kreeg gedaan dat er relatief ontzien kwam te staan. Dit keer werd al voor men aan een nieuw regeerakkoord over verdergaande bezuinigingen toekwam door de vvd voor kunst en cultuur nadrukkelijk meer markt en meer particulier initiatief gepropageerd en van het cda werd geen enkel voorbehoud vernomen - het stelde meer gespreide verantwoordelijkheid voorop.

De ambitieuze maar politiek onervaren ambtenaar bij het Directoraat-Generaal Binnenlands Bestuur op het departement van Binnenlandse Zaken, specialist in organisatie en reorganisatieproblemen binnen de ambtenarij, Brinkman, werd vier jaar geleden aangesteld als minister van het nieuw te vormen departement voor Welzijn en Volksgezondheid, dat in de plaats kwam voor Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk. Een paar weken later werd alle voorgedrukte briefpapier vernietigd en achter de w en de v een c voor Cultuur geplaatst om minder opzienbarend te laten blijken dat het de regering een zorg was wat er gebeurde op een terrein waarvoor zij van een tientje Rijks uitgaven hoogstens twee cent over had.

Brinkman bleek in zijn kunstbeleid gemakkelijker de koers van de vvd dan die van het cda aan te houden. Het relatief ontzien heeft in de sector scheppende kunsten, waar overheidssteun het meest geboden is en almaar over het aanhouden van een nullijn werd gepraat, uiteindelijk tot een besnoeiing van maar liefst 13,5 procent geleid. vvd'ers die een verschuiving nastreefden in de doelstellingen van het beleid, in de richting van een kunst die in dienst van Holland Promotion en andere bijstandverlening aan de public relations van de grote particuliere banken en ondernemingen staat, konden op zijn steun en instemming rekenen. Kunst diende glijmiddel voor de export te zijn, zei Brinkman - zolang Haitink niet met Coca Cola op zijn rug dirigeert is er niets aan de hand.

cda'ers, die de laatste jaren in hun partij een bredere kijk op de betekenis van kunst, meer respect voor haar vrijheid en zelfstandigheid en meer zorg voor de onafhankelijkheid van de kunstenaar ingang wisten te doen vinden, moeten daarentegen onaangenaam zijn verrast door zijn nadrukkelijke behoefte aan budgettaire armslag voor eigen kwalitatieve keuzen op persoonlijke titel, beredeneerd met verwijzingen naar het klassieke mecenaat (de Volkskrant 21 januari 1986). Omdat hij in verband daarmee geen woord vuil maakt aan de noodzaak het voor kunsten beschikbare budget te verruimen, komt het er op neer dat hij zich gemeenschapsgelden voor persoonlijke voorkeuren en prestigeprojecten wil toeëigenen ten koste van culturele sectoren waar bij wegvallen van overheidssteun ernstige problemen ontstaan. Brinkman had overigens al eerder laten weten een minister voor cultuur te zijn met weinig gevoel en respect voor bestaande verhoudingen wanneer het er om gaat culturele en politieke, persoonlijke en publieke overwegingen te scheiden door inci-

[p. 81]

denten bij de aanwijzing van Brandt Corstius voor de P.C. Hooftprijs 1984 te laten uitgroeien tot een dominante affaire in de betrekkingen tussen de rijksoverheid en een belangrijk deel van de kunstwereld. Om hun bezuinigingsbeleid niet te belasten met verregaand gezichtsverlies van ook deze minister hielden de fracties van het cda en de vvd hem toen in de Tweede Kamer nog de hand boven het hoofd.

Voor algemene kortingen op de overheidsuitgaven voor de kunsten worden drie argumenten aangevoerd. Het gangbare no-nonsense-verhaal als zouden we met z'n allen te lang te veel hebben uitgegeven en we met z'n allen nu zuiniger aan moeten doen, valt wel heel moeilijk waar te maken voor die compartimenten in het kunstbeleid waar nooit een ander dan schraalhans keukenmeester is geweest. Daarom kwam er in de afgelopen kabinetsperiode een tweede argument bij. Topambtenaar Brinkman dacht topkunst van andere te kunnen onderscheiden. Zijn zorgvuldiger formulerende ondergeschikten benadrukten in de departementale beleidsbespiegelingen meer en meer het criterium kwaliteit - ook in de verkiezingsprogramma's van cda en vvd werd dit als belangrijkste maatstaf beschouwd. Nu is er ongetwijfeld alle reden het verzekeren van kwaliteit als richtsnoer in het kunstbeleid aan te houden, maar de hamvraag is in dat geval wie onder welke voorwaarden uitmaakt wanneer er wel en wanneer er geen sprake van is. Toch laten zowel cda en vvd als de vertolkers van Brinkmans opvattingen met een opmerkelijke hardnekkigheid keer op keer na zich hierover ondubbelzinnig uit te spreken. Dit kan er toe leiden dat het voor we het weten zo is, dat ministers, politici en ambtenaren het laatste woord hebben en overeenkomstig hun politieke of persoonlijke wensen bepalen wat als topkunst, als glijmiddel of als toonbeeld van klassiek mecenaat voor toewijzingen van gemeenschapsgelden in aanmerking komt. Het kwaliteitscriterium wordt op die manier gedegradeerd tot een vals alibi tijdens het aantasten van de voorzieningen ten behoeve van artistieke en intellectuele prestaties op terreinen waar ten behoeve van politieke reclame en export-promotie toch weinig lijkt te halen.

Een derde, nieuw argument voor bezuinigingen op kunsten zal worden ontleend aan het voornemen de ambtenarij in dit land af te slanken door de rijksoverheid te ontlasten van taken en verantwoordelijkheden die van weinig belang worden beschouwd of aan lagere overheden kunnen worden overgelaten. Het zijn doelstellingen waarmee zich groeiende algemene instemming tussen regerings- en oppositiepartijen aftekent, al zijn er verschillen in aanpak en accent. De kans is groot dat kunst en cultuur, die in de landelijke politiek als problemen over peanuts en nog gewichtlozer zaken worden ervaren, al gauw als ballast worden beschouwd, met als gevolg dat noodzakelijke voorzieningen, met de daarbij betrokken ambtenaren, financiele mogelijkheden en geijkte zorgvuldigheden in de procedures, worden afgebouwd of afgestoten.

Politici zullen zich dan ook meer dan ooit moeten bezinnen op wat hen met betrekking tot kunst en cultuur en kunstenaars op wat hen op politiek terrein te doen staat.

Er heeft zich bij de doelstelling van het kunstbeleid na de oorlog enkele keren een belangrijke wijziging voorgedaan. Aanvankelijk kwam het in het teken van spreiding van het verheven geachte traditionele te staan. Dit sproot goeddeels voort uit de verontrusting in de gevestigde maatschappelijke bovenlaag over het verlangen naar vernieuwing dat zich na de bevrijding manifesteerde en een zekere veramerikanisering die de verzuilde machtsorde aantastte. Het werd gezien als een tegenwicht waar de invloed van de verwarrende moderne literatuur, beeldende kunst en de opkomende, platvloers geachte amusements- en filmindustrie toenam. In de jaren zestig, toen grote groeperingen jongeren met tradities braken en van revoluties in het teken van individuele vrijheid droomden, kregen subculturen van experiment en nieuwe vormen van podiumkunsten veel meer de aandacht.

Duurzame winst bij dit alles waren de inspraak van kunstenaars bij de vaststelling en soms ook in de uitvoering van een nieuw, voorwaarden scheppend beleid en de toenemende eerbiediging van de autonomie van de kunst. Maar toen de economische teruggang aan het eind van de jaren zeventig werd aangevoerd als

[p. 82]

reden voor de stagnatie en de teruggang bij het tot stand komen van kunstvoorzieningen, was er van een breed besef van de betekenis van de kunst in het maatschappelijk leven nog geen sprake en ontbrak het op de daartoe aangewezen plekken en momenten aan visies van waaruit een hoge plaats van kunst en cultuur op de lijst van prioriteiten in het regeringsbeleid kon worden bepleit. De blik reikte doorgaans niet verder dan de zeer korte termijn en de kleine, overzichtelijke ruimte met souvenirs - aan de ene kant het verzekerde succes van Delfts blauw en een stil straatje van Vermeer, aan de andere kant de al even verzekerde onvrede met lawaaiig kansarm vormingstoneel. Met het veel voorkomende gebrek aan persoonlijke betrokkenheid leidde een en ander er al gauw toe dat de toepassing van het door Thorbecke geformuleerde beginsel dat de staat zich van ethische en esthetische oordelen dient te onthouden, ontaardde in hoogst onethische onverschilligheid waar het de verantwoordelijkheid en in hoogst onesthetische onmacht waar het de aandacht en zorg voor het wel en wee van kunst en cultuur betrof. Wat dat aangaat ontlopen regeringspartijen en oppositie, een enkel Kamerlid niet te na gesproken, elkaar nog altijd maar bitter weinig. De daadwerkelijke belangstelling van de politieke partijen voor de kunst lijkt zich te beperken tot momenten in verkiezingscampagnes waarop verveling de overhand dreigt te krijgen.

In de jaren tachtig, tijdens het bewind van Brinkman, kwamen de belangrijkste nieuwe impulsen voor het kunstbeleid uit de ministeries van Buitenlandse en van Economische Zaken. De ambtenaren van Van den Broek vroegen meer aandacht voor de identiteit van ons land. Zij dreigen op de Brusselse kermis van het zich moeizaam verenigende Europa taalarm en in de Newyorkse toren van Babel in het diplomatiek geweld van bijna honderdvijftig Verenigde Naties totaal arm ten onder te gaan. Economische zaken onder Van Aardenne riep de kunst te hulp om meer aandacht te trekken op de internationale markten en een wat prettiger beeldvorming rond de vaderlandse kraam te verzorgen. Maar wie zich probeert in te denken hoe de wereld er als gevolg van de zich nu al duidelijk aftekenende technische, maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in een niet al te verre toekomst uit zal zien, begrijpt dat er meer dan beeldvorming en identiteit op het spel staan. Na de afsluiting van zijn koloniale verleden is Nederland een klein land met nog maar een paar boeren om voor de uitvoer van boter, kaas en eieren te zorgen, een krimpend aandeel in het internationale transport, nauwelijks enig perspectief voor een eigen grondstoffenvoorziening en een roem uit het verleden die, met uitzondering van enkele eeuwenoude meesters in de beeldende kunst, aan bijzonder sterke slijtage onderhevig is. Respect voor onze identiteit en verlangens zal alleen worden gehonoreerd wanneer ons land nieuwe bijzondere prestaties op de terreinen van wetenschap, techniek en kunst heeft te bieden, sectoren die zich moreel en materieel het best in wisselwerking met elkaar naar hogere niveaus ontwikkelen. Dit vooruitzicht verdient niet alleen veel meer aandacht van de betrokken ministeries, ook de Kamer en vooral de politieke partijen die op het doen en laten daar invloed kunnen hebben, mogen de zorg voor kunst en cultuur niet overlaten aan weer en wind van toevallige particuliere initiatieven en grillige economische en politieke conjuncturen.

Tegenover de neiging in de politiek zich van concrete bemoeienissen te onthouden waar het kunstbeleid in geding is, staat een even permanente maar tegenwoordig weer sterker wordende neiging in kunstenaarskringen zich ook terughoudend op te stellen. De recente behoefte in de Federatie van Kunstenaarsverenigingen het primaat van de politiek te benadrukken, maar vooral het ledenverloop hier en daar en de uitleg die soms wordt gegeven aan politiseren, laat weinig ruimte voor misverstanden. Terwijl door het afzien van deelname aan de praktijk van het kunstbeleid de speelruimte voor ambtenaren en de zich niet terugtrekkende bestuurders en vertegenwoordigers van belangenorganisaties alleen maar groter kan worden, klaagt men tegelijkertijd over burocratisering en onderonsjes die het tot stand komen van veel moois zouden verhinderen. Illusies over de zegeningen van sponsoring door particuliere banken en ondernemingen winnen zelfs in literaire kringen veld.

Mobil Oil heeft na Denemarken en Nigeria ooit Nederland uitverkoren voor haar jaarlijkse,

[p. 83]

eenmalige Pegasusprijs voor literatuur en de Stichting voor Vertalingen heeft indertijd alleszins terecht aan dit project meegewerkt. Maar wie zich realiseert dat het redelijkerwijs niet is te verwachten dat deze geldschieter voor het jaar 3000 opnieuw een bedrag in de orde van grootte van tienduizend gulden beschikbaar zal stellen, kan alleen al om deze reden moeilijk volhouden dat dergelijke vormen van financiering reële alternatieven bieden voor continue, redelijke en zorgvuldige letterensubsidies die men van de rijksoverheid kan verlangen. Sponsors zijn in de eerste plaats in goodwill en nieuwe markten en niet in kunst en literatuur geïnteresseerd. Philips looft voor de Canadese letteren prijzen uit die vijfmaal zo groot zijn als de staatsprijs die in het Koninkrijk der Nederlanden niet eens elk jaar toegekend wordt, maar tot enige overboeking naar het minder opzichtig werkende Fonds voor de Letteren in het taalgebied waar het concern volwassen werd, dat jaarlijks dertienhonderd aanvragen van auteurs en vertalers moet verwerken, is het tot nu toe helaas niet gekomen.

De normale gang van zaken in een democratisch land als het onze hoort te zijn dat politieke partijen en hun Kamerfracties en uiteindelijk parlementaire meerderheden de grote lijnen aangeven, waarna ministers, ambtenaren en vertegenwoordigers van kunstenaarsorganisaties de uitwerking in de praktijk voor hun rekening nemen. Zodra kunstenaars zich onttrekken aan de besluitvorming binnen politieke partijen, belangenorganisaties en adviserende of uitvoerende instanties en instellingen, valt niet te verwachten dat hun verlangens en ideeën recht wordt gedaan. Maar dat hebben zij dan aan zichzelf te wijten.

Nu er nog beperkter budgetten voor het kunstbeleid worden verwacht is de neiging pijnlijke beslissingen aan anderen over te laten zowel onder politici als onder kunstenaars sterker dan ooit. Maar de beschikbare middelen worden er door deze politieke onthouding niet ruimer en de besluiten waartoe toch doorgedrukte bezuinigingen zouden kunnen dwingen niet beter op. Wanneer men meent dat de kunst de dupe wordt van ambtenarij, kortzichtigheid, vriendjespolitiek of iets dergelijks, valt ook dan slechts iets te bereiken door dergelijke problemen met durf en precisie te formuleren en publiek te maken, door wederzijds koudwatervrees voor kritiek en verantwoording te overwinnen en niet door het van zich afschuiven van wat lastig is of lastig lijkt onder het motto politisering. Want van politici alleen kan men in een dergelijke situatie weinig meer dan slagen met de botte bijl verwachten.

Het is binnen een parlementaire democratie altijd noodzakelijk en mogelijk om compromissen te sluiten, de verantwoordelijkheid daarvoor te aanvaarden, en tegelijkertijd voor niet ingewilligde eisen en verbeteringen te blijven opkomen.

In de marges van cultuurpolitieke debatten treden nu en dan behaagziek niet-georganiseerde vedetten op van media die eerder in publieke vermakelijkheden dan in serieuze gedachtenwisselingen met elkaar wedijveren. Soms hoopt men ook in kunstenaarsorganisaties op verlossende ideeën van hen, maar meestal komt men van een koude kermis thuis en is er vanuit de zevende hemel van de vrijblijvendheid weer enig vuurwerk afgeschoten, maar hebben de betrokkenen als het er om gaat actueel, concreet en ter zake te zijn niet veel meer te melden dan dat uiteindelijk toch niets er ooit iets toe zal doen. Tijdens voorstellingen in dergelijke politieke vlooientheatertjes brandt men zijn vingers niet gauw aan gewichtige maar gecompliceerde kwesties, men speelt er liever met de franje. Soms draagt dat bij tot verstoorde verhoudingen, bijvoorbeeld als een incident als het al dan niet toekennen van één staatsprijs van tienduizend gulden een spektakel blijft dat belangrijker problemen tussen de regering en de kunstenaars en hun organisaties overschaduwt.

Wie in een land als het onze verlangt dat de overheid zich altijd van ethische en esthetische oordelen onthoudt en toch voor toekenning van staatsprijzen pleit, miskent het karakter van de parlementaire democratie. Want welke van de vele mogelijke varianten in de besluitvorming ook wordt gekozen, uiteindelijk dient een minister te kunnen worden aangesproken op de gang van zaken, zowel wanneer het tot staatseerbetoon als wanneer het, zoals in de kwestie Brinkman versus Brandt Corstius, tot staatsmisprijzen komt. In de schrijverswereld mogen

[p. 84]

weinigen oog hebben voor de formele politieke aard, in politieke kringen miskenden Brinkman en zijn medestanders het feitelijke zuiver literaire karakter van de staatsprijs voor de letteren. Want de P.C. Hooftprijs ontleende zijn betekenis niet aan de omstandigheid dat de staat er mee was gemoeid, maar aan de waardering van een bijzonder zorgvuldig samengestelde jury, die tijdens een traditionele plechtigheid in het Muiderslot een doorgaans uitvoerig rapport openbaar maakte dat met het slotwoord van de laureaat royale publiciteit werd toebemeten in wat de kwaliteitspers wordt genoemd. Over het geringe bedrag dat ermee was gemoeid haalde men in de regel de schouders maar op. De minister speelde in dit patroon in feite niet meer dan een ceremoniële rol. De rehabilitatie van de ooit op niet-literaire gronden voor rijkssubsidies afgewezen Gerard Reve en het feit dat de regering de commissie, die formeel geen beslissing neemt maar een advies uitbrengt, jaar in jaar uit desondanks als jury betitelde, hebben het literaire karakter van de onderscheiding keer op keer alleen maar kunnen versterken.

Schrijvers als W.F. Hermans en Gerard Reve, die instemden met de weigering van de minister de prijs aan Brandt Corstius toe te kennen, wezen op de politieke, ministers en Kamerleden die zich niet met Brinkman konden verenigen op de literaire aspecten. Van een minister van Cultuur mag men verwachten dat hij de kans grijpt in beide richtingen noodzakelijke ophelderingen te verschaffen en met enige tact en overtuiging zo niet een zuivere oplossing dan toch in elk geval een overtuigende uitkomst weet te bereiken. Maar daar had Brinkman geen kaas van gegeten. Hij verkoos zelfs geen poging te doen en besloot vanuit voorvaderlijke orde- en gezagbehoeften die hij nog altijd niet was ontgroeid slechts botheid en macht in de schaal te werpen. Het cda-vvd-blok in de Tweede Kamer liet hem zelfs de gelegenheid 's lands belangrijkste vergaderzaal ongestraft te misbruiken voor kwalificaties van de persoon en het werk van een hem niet welgevallige staatsburger en schrijver die in een parlementaire democratie als de onze niet geoorloofd behoren te zijn.

Inmiddels is de Stoker in Brandt Corstius ter ziele. Op de dag waarop de kiezers cda en vvd de kans gaven hun coalitie te continueren, zwaaide hij op de voorpagina van de Volkskrant zijn Adieu. Hij stelde: Vandaag moet een van twee dingen gebeuren. Of het kabinet Zwendelaar-Leugenaar krijgt een verdiende trap van de kiezers. Of dat kabinet krijgt de vergunning om door te gaan met zwendelen en liegen. Het gebeurde geen van beide.

Als de heren winnen, vervolgde Stoker, beschouw ik mijn baan op deze plaats als hopeloos... Het zal wel innerlijke emigratie worden: mooie dingen lezen en schrijven, en u kunt allemaal doodvallen. Onthouding uit onmacht. Adieu - Naar God.

In het slot één zuivere waarheid: Ik heb u altijd als redelijke, volwassen burgers toegesproken. Daarom zal dan ook alleen een minister die in een volgend kabinet tot de krabbelaars, scharrelaars, labbekakken en lampekappen behoort aan Brandt Corstius alsnog de P.C. Hooftprijs uitreiken zonder, na het uitspreken van de waardering voor de uitzonderlijke literaire verdiensten van de bekroonde, als redelijke, volwassen burger in het Muiderslot de kachel aan te maken met de Stoker wiens politieke activiteiten en eenmanspartijtje zo'n bedroevende balans te zien gaven. Diens pseudoradicale politieke slapstick verziekt het publieke debat over zaken die juist onder linkse democraten ernstig worden genomen, niet in de laatste plaats door Hitler c.s. te bagatelliseren en hun weg naar de macht, die via terreur, moord en doodslag liep, als ook democratisch op te waarderen en het idee te lanceren dat zij met enig huidig Nederlands politicus zijn te vergelijken, laat staan met Lubbers.