Maatstaf. Jaargang 34

Paul van Capelleveen
Inkitas inkitatum

1.

‘Inkitas inkitatum. Alles is inkt.’ Dit schreef, 8 februari 1903, de Engelse dichter Edward Thomas aan zijn collega Gordon Bottomley, die leefde van 1874 tot 1948. Beide dichters waren veelschrijvers (niet als dichters maar als critici), echter, terwijl Thomas soms in vier verschillende kranten en tijdschriften kritiek na kritiek publiceerde, bleef het merendeel van Bottomleys geschreven werk in kasten berusten bij zijn vrienden: uitvoerige brieven waaruit slechts kleine bloemlezingen of korte passages uitgegeven werden. In de hommage Selfportrait taken from the letters & journals of Charles Ricketts (1939) nam samensteller T. Sturge Moore, naast dertig brieven van Ricketts aan Bottomley, twee brieven op, die Bottomley in 1918 aan Charles Ricketts schreef. Bij een keuze uit de poëzie van Isaac Rosenberg citeerde redacteur Bottomley zelf enkele alinea's. Verder werden bij de brieven van Edward Thomas aan Bottomley de noten en aantekeningen van de laatste gepubliceerd, door hem aan de manuscripten toegevoegd voordat hij ze overdroeg aan de universiteitsbibliotheek van Cardiff. (Zijn eigen

[p. 30]

brieven gingen, op een enkele na, verloren.)

Zijn literaire oeuvre was maar klein en van weinig betekenis. Voor zijn vrienden waren de lange brieven dan ook belangrijker en inspirerender dan de gedichten en de toneelstukken die hij tijdens zijn leven uitgaf. In die brieven analyseerde hij hun werk, dat van hun tijdgenoten en voorgangers, en daarin vonden zij wat ook in zijn andere werk zo prominent aanwezig was: de aandacht voor het detail. Voor het persoonlijke commentaar dat hij op hun ideeën leverde was dit talent, geboren uit preoccupatie, een zegen; voor zijn creatieve werk bleek het onvoldoende. Zijn sierlijke en compacte Engels bood vele mogelijkheden, maar de dichter profiteerde er te weinig van: hij schreef maar één gedicht dat de moeite waard bleef: ‘The End of the World’ (Het Einde van de Wereld).

In 1916 schreef Isaac Rosenberg hem: ‘Het eerste gedicht van jou dat ik las stond vorig jaar in The Georgian Book, “Het Einde van de Wereld”. Daarmee heb ik vast heel Londen lastig gevallen - in elk geval iedereen die ik kende. Ik had nog nooit zoiets gelezen. Later kreeg ik Chambers of Imagery te pakken.’ Die gedichtenbundel verscheen in 1912, onder de titel Chambers of Imagery (second series).

De enige publikatie die nu nog het epistolaire talent van Bottomley ten volle kan demonstreren, is de in 1955 gepubliceerde briefwisseling tussen Gordon Bottomley en de jongere schilder Paul Nash (1889-1946). In deze notitie bij ‘Het Einde van de Wereld’ zal ik die correspondentie als leidraad gebruiken. Dit boek maakt weliswaar niet duidelijk waarom ‘Het Einde van de Wereld’ een aparte plaats inneemt binnen het oeuvre van de dichter, maar wel dat het uitzonderlijke kwaliteiten bezit, destijds ook al door de schilder en diens vrouw onderkend. Beiden prezen dit gedicht, Paul Nash direct na het verschijnen van de bundel in een brief van eind mei 1912: ‘“Het Einde van de Wereld” vind ik prachtig’, en later, toen Bottomley hun de bloemlezing uit eigen werk Poems of Thirty Years had toegezonden, bracht Nash hem van het commentaar van zijn vrouw ‘Bunty’ op de hoogte (25 maart 1927): ‘Het lievelingsgedicht van Margaret is nog altijd “Het Einde van de Wereld”.’

2.

De vriendschap van Gordon Bottomley en Paul Nash nam een aanvang in 1910, toen de schilder op eenentwintigjarige leeftijd een brief stuurde naar de vijftien jaar oudere dichter en toneelschrijver. Nash had kort tevoren in een aan een gemeenschappelijke vriendin toebehorend exemplaar van The Crier by Night (door Bottomley gepubliceerd in 1902), een frontispice getekend, waarover de schrijver zich zeer tevreden betoonde. Jarenlang trachtte deze dan ook een gezamenlijk project tot stand te brengen, een toneelproduktie met teksten van hemzelf en decor en kostuums van Nash, maar de meeste theaters hadden een eigen vaste ontwerper in dienst en de overige gezelschappen ontbrak het aan geld voor een originele aankleding; het kwam er nimmer van.

Vooral de eerste tien jaar na hun kennismaking moedigde Bottomley de schilder aan om her en der tekeningen te publiceren of te exposeren. Nash vond al snel zijn eigen weg, wat hem er niet van weerhield om dikke pakketten tekeningen naar de dichter toe te sturen, die ze van commentaar voorzag en publikatiemogelijkheden suggereerde: ‘En zou het niet een goed idee zijn om te proberen het op het omslag van Drama te krijgen voordat die schuwe fladderaar [de redacteur van dat blad] wegzinkt in zijn midzomer winterslaap?’ (19 maart 1922) De tentoonstellingen van Nash konden soms zelfs de kritische Charles Ricketts behagen. Nadat Bottomley hem en zijn vriend Charles Shannon in Londen bezocht, schreef hij op 2 juni 1922 aan Nash: hij ‘begon meteen over jouw ontwerpen. Hij zei dat jouw tekeningen hem, in tegenstelling tot het meeste werk van de post-impressionisten, nooit hadden tegengestaan, hoewel hij je ideeën niet kon delen; dat je ontwerp voor mevr. Lear hem veel genoegen had bezorgd, en dat hij vond dat dit het beste van de expositie was en een van de meest charmante dingen die hij ooit gezien had.’ Deze mevrouw Lear, niet een personage uit Shakespeare, maar uit Bottomleys King Lear's Wife, zou later de aanleiding worden voor temperamentvolle uitbarstingen, gericht tegen een Nederlander. Toen namelijk deze schetsen afgebeeld werden in een, door de bezorgers van de briefwisseling

[p. 31]

niet thuisgebracht, Nederlands tijdschrift, ontstak de dichter in woede (en daarom is het wellicht aardig om twee citaten onvertaald weer te geven): ‘There's a blasted idiot of a web-footed Dutchman who lives in a country without a horizon; and in his expensive Theatre Show number of a double-Dutch-demi-cream art-magazine he has reproduced three of your dear delicious costumes for Mrs. Lear and said they were done for Shakespeare's Lear. The thing will go all over Europe and I am sick to think our names might have gone with it together - and here I am left out’ (30 december 1912). Nash wist van niets. Overigens bleek het niet onmogelijk te achterhalen om welk Nederlands tijdschrift het hier ging. Een dubbelnummer (9-10) van de vierde jaargang werd in zijn geheel gewijd aan de internationale theatertentoonstelling, die in de maanden januari en februari 1912 in het Stedelijk Museum te Amsterdam te zien was. Nash exposeerde er, naast Ricketts, Albert Rutherstone en Edward Gordon Craig en collega's uit andere landen, en zijn schetsen werden gepubliceerd op pagina 20 van dit themanummer van het tijdschrift Wendingen. ‘Drie Costumes ontwerpen voor Shakespeare's King Lear. Door Paul Nash (Engeland)’. Bottomley schreef: ‘I suppose door simply means “by”. Lord, what a langwidge’. Tot zover zijn enige bemoeienis met Nederland. Nederland keek nimmer naar hem of zijn werk om.

Zo'n fonetisch eindigende zin (als in het tweede citaat) getuigt van het enigszins baldadige karakter van deze correspondentie. Ook curieuze aanschrijftitels en verre van officiële afkortingen maken deze vriendenbrieven amusant. Wel heb ik de indruk dat zijn brieven aan Edward Thomas, gezien diens replieken, ernstiger waren en dat hij zijn stijl hier aanpaste aan die van de jongere, leergierige, enthousiaste Nash. Bottomley was zeker erudieter, zowel op het terrein van de literatuur als op dat van de schilderkunst. De dichter, die zelf niet schilderde, toonde meer interesse voor de schilderkunst dan de schilder, die in zijn jonge jaren zelf ook nog gedichten had geschreven, voor de dichtkunst. Op 21 februari 1927 schreef Bottomley aan Nash: ‘Ik houd van hen’ (dat wil zeggen: van Manet en Gauguin als ‘heren’ en van Millet en Van Gogh als ‘boeren’) ‘omdat boeren en heren echte levens leiden en mij daardoor interesseren - terwijl Monet en Cézanne en Signac en Matisse als burgerlui schilderen, en burgers zijn altijd een beetje vervelend en zeggen belangrijke dingen die mij niet kunnen overtuigen’. Zijn voorkeur ging (waarschijnlijk) behalve naar de contemporaine kunst uit naar die van de Italiaanse Renaissance. Hij ondertekende één brief (van 6 maart 1930) met Giordone Bottomelli a.d. 1387; daarin parafraseerde hij ook Shakespeare: ‘Dit was de winter van mijn ongenoegen’ (Richard iii), en hij vervolgde: ‘We waren in Glasgow - om wat te spelen met mijn toneelstukjes; en werden door de mist gevangen. Een longontsteking schoot rakelings langs me, maar mijn longen zijn explosief genoeg.’

3.

Het is er mij hier niet om te doen een biografie van Bottomley te presenteren. Laat ik met enkele citaten volstaan om zijn opvattingen te illustreren.

‘Misschien werd ik nog het meest gecharmeerd door je opmerking dat ik de toneelstukken schrijf die jij zou willen maken. Het doet me deugd dat ze je bekoren, want het soort stukken dat jij zou schrijven zou je-van-het zijn; het verwonderde mij ook. Want het had me niet verbaasd als je ze behalve aardig tevens een tikkeltje ouderwets gevonden had - voornamelijk omdat we volgens tegengestelde principes werken. Ik concentreer me op de observatie van de natuur en het detail en zet ze in een zo wit en scherp mogelijk licht; jij bestudeert de natuur en het detail van even nabij en bereikt vervolgens je eigen effect door hun antipode op te zoeken, of door hun karakter geheel te ontkennen’ (29 januari 1922).

Om de archaïsche en buitendien hier en daar bijbelse aard van het gedicht te behouden, heb ik in mijn vertaling van ‘Het Einde van de Wereld’ enkele ouderwetse formuleringen ingelast, te meer daar zij een sterke emotie verwoorden, die Bottomley in dit gedicht op geraffineerde wijze misleidend wist te gebruiken. Meestal schreef hij vrije verzen, in een eigenzinnig ritme, met een bedrieglijk lyrische, door de details plotseling nuchtere, toon. Veel van zijn werk bleef echter steken in magieloze natuurlyriek of

[p. 32]

psychologiserend drama; alleen in dit gedicht kwamen beide genres, ter verrijking van hun beider wezen, tot elkaar. Dit gedicht werd geschreven in 1907. Het perspectief van de lezer wordt tweemaal verschoven, waardoor hele passages in een ander licht komen te staan, inderdaad een scherp wit licht. Het schijnbaar sentimentele krijgt door deze nadere toelichting op de gebeurtenissen een navrante tint. De gepassioneerde uitroep ‘O blij...’, bij voorbeeld, blijkt voort te komen uit een misrekening van twee mensen, die nauwelijks doorhebben wat hen overkomt, of, nog navranter, uit ironie van een man en een vrouw die zich doelbewust laten doodvriezen.

‘Echt, soms denk ik dat mijn onbeschaamde jeugdwerken twintig jaar op hun tijd vooruit waren en dat ik het daarmee nu heel goed zou doen naast de Imagisten, Firbank, W.R. Childe, Aldington, Flint en Pound’ (19 maart 1922). Dat hij zich van deze richting de voorloper waande, maar niet nog een stapje verder kon gaan en de abstracte kunst omhelzen, mag ons nu verbazen; hij kon zich die kunst niet voorstellen. ‘Je doet me verdriet met je uitlatingen over het uitbannen van de literaire elementen uit je esthetiek: dat idee lijkt me een hallucinatie, en herinnert me aan het ouwe vrouwtje dat haar paard leerde te leven op één grassprietje per dag. Je staat weer met beide benen op de grond als je spreekt over “het ongrijpbare dat de schilder in zijn werk najaagt”; want met Alfred Stevens zeg ik “Ik ken maar één kunst”, en dat ongrijpbare lijkt me tevens dat wat ook de schrijver met zijn werk nastreeft. Ik vind het tekenend dat het “literaire” aan een slecht schilderij net zo slecht en misplaatst wordt geacht in de literatuur. En, hoewel een schilderij kan ontstaan zonder “literaire” referenties, geloof ik dat op zekere dag iemand er iets literairs aan zal aflezen als het een belangrijk schilderij is: maar dit houdt verband met een andere opvatting (waarvan ik inmiddels overtuigd ben): dat het onmogelijk is om een schilderij te maken dat “au fond” niet verwijst (bewust of onbewust, met opzet of instinctmatig) naar de door het oog waargenomen omringende natuur’ (21 mei 1925). De natuur, het hem omgevende landschap en de aard der dingen werden door Bottomley op een impressionistische wijze behandeld, vaak, althans tot ongeveer 1920, in een verhalende vorm: gedichten die leken op voorstudies voor een van zijn latere toneelstukken. Over zijn bloemlezing Poems of Thirty Years schreef hij: ‘Het boek bevat zoveel dingen die ik nooit meer zal schrijven - verhalende gedichten bij voorbeeld’ (7 maart 1931). De kennis van het detail en de rangschikking van vele details tot een overdadig geheel deed hij wellicht op door jarenlange bestudering van de Prerafaëlieten. Door zijn vrienden werd hij beschouwd als een autoriteit op dit gebied, maar hij schreef er ondanks hun aandringen nooit een boek over. Nash, in zijn jeugd door dezelfde groep schilders (vooral Rossetti) beïnvloed, worstelde al evenzeer met het detail; hij verborg het of negeerde het - maar leerde van Bottomley om de wel uitverkoren details heel beslissend te schilderen, zonder aarzeling. ‘Het grootste raadsel ontstaat bij uiterste helderheid’ (Outline, p. 105).

Het gaat te ver om te veronderstellen dat Bottomley eigenlijk niets te vertellen had in zijn poëzie, maar wel een prachtig Engels schreef. Hij was niet bezeten door grootse ideeën, hij had geen obsessies (ook wat dit betreft was hij geen modern auteur). Het is waar, een speciaal onderwerp kenmerkte zijn werk niet. Natuur en detail waren motieven, die zo'n nadruk kregen tijdens het schrijven van een gedicht dat het resultaat er onder leed. Zijn minitieuze techniek, de overdreven belangstelling voor details, kwamen misschien wel voort uit een onderschatting van het geheel. Zijn subtiliteiten, hoe mooi op zichzelf ook, kregen bij gebrek aan een zinvol omhulsel nauwelijks een kans: samen vormden ze gedichten die net niet sentimenteel en net niet interessant waren. Dat ‘Het Einde van de Wereld’ aan dit lot ontsnapte, dankte het gedicht aan iets dat Isaac Rosenberg in een brief aan Bottomley becommentarieerde (23 juli 1916): ‘Wat je opmerkte over het puren van schoonheid uit de frasering van de overgangen, méér dan uit het schikken van de losse woorden, lijkt me fijnzinnig en juist.’

Maar, zoals gezegd, zijn kracht lag in de correspondenties, in zijn niet aflatende belangstelling voor het artistieke én persoonlijke wel en wee van zijn vrienden, in zijn beoordelingsvermogen, zijn aansporingen, zijn felicitaties, zijn begeleiding van de literaire arbeid, kortom, in

[p. 33]

zijn trouwe vriendschap - en die werd met de dood van zijn vrienden onzichtbaar. De kwaliteit van die vriendschap wordt ‘het ongrijpbare’ dat de biograaf in zijn werk moet najagen.

4.

Zijn gezondheid liet begin deze eeuw veel te wensen over. Met intervallen van betrekkelijke gezondheid leed hij zijn hele leven aan een longkwaal, die zijn carrière als bankemployé afbrak en verving door die van bedlegerig patiënt en die hem het bezoeken van steden (veel van zijn vrienden woonden in Londen) veronaangenaamde. Nu eens op de rand van totale ineenstorting, dan weer net ontsnapt aan een dringende operatie, soms levend op karnemelk, roerei en ondermaatse vissen, of anders pijnlijk gevoed via zijn achterste (zoals hij zelf schreef), was hij niet steeds in staat de correspondentie te onderhouden. Zijn vrouw, die hem, geholpen door zijn ouders, al die tijd verzorgde, nam dan de honneurs waar en in enkele jaren schreef Nash meer met haar dan met de dichter zelf, die na een inzinking met ironie verslag kon doen van zijn martelgang. In die jaren vermoeiden binnenlandse reisjes hem zeer en noteerde hij: ‘tenslotte heeft de Winter me vernietigd’ (7 januari 1917).

Met die verzuchting naderde hij zeer dicht tot de hij-persoon uit het gedicht ‘Het Einde van de Wereld’. Bottomley lag 's winters meestal in bed, bijgestaan door zijn vrouw Emily, omgeven door de stille verlatenheid van een valleilandschap: hij woonde in The Sheiling, Silverdale, Carnforth (Lancaster). De man in het gedicht verkeert in een vergelijkbare situatie, maar hem wordt het noodlottig. Bottomley echter maakte in de jaren dertig nog een lange periode van herstel, met buitenlandse reizen, door, waarmee hij zich voor altijd verwijderde van de hoofdpersoon uit ‘Het Einde van de Wereld’. Hij overleefde Nash en stierf zelf, na de Tweede Wereldoorlog, op vierenzeventigjarige leeftijd.

Literatuur

Poet and painter, being the correspondence between Gordon Bottomley and Paul Nash, 1910-1946 / ed. by Claude Colleer Abbott and Anthony Bertram. - London [etc.]: Oxford university press, 1955.

Poems and plays / Gordon Bottomley; with an introd. by Claude Colleer Abbott. - London: The Bodley head, 1953.

Outline: an autobiography and other writings / Paul Nash; with a pref. by Herbert Read. - London: Faber and Faber, 1949.

Letters from Edward Thomas to Gordon Bottomley / ed. and introd. by R. George Thomas. - London [etc.]: Oxford university press, 1968.

Poems / by Isaac Rosenberg; selected and ed. by Gordon Bottomley; with an introd. memoir by Laurence Binyon. - London: Heinemann, 1922.