Maatstaf. Jaargang 34

[p. 23]

Koen Koch
Hongaarse paradoxen: Tussen communistische bureaucratie en neoconservatisme

Ter gelegenheid van een conferentie van de European Association of American Studies bezocht ik eind maart Boedapest. Ik maakte van de gelegenheid gebruik om met verschillende Hongaren, ambtenaren zowel als leden van de democratische oppositie, gesprekken te voeren over de politieke ontwikkeling in Hongarije. Dit artikel vormt de weerslag van die gesprekken.

Stel dat u twee Hongaren, nauwelijks een dag in Nederland, een symbolische indruk wilt geven van de politieke situatie hier te lande. Waar zoudt u ze dan naar toe brengen? Naar het Binnenhof, Madurodam, Woensdrecht, de Deltawerken? Ik zou het zo niet direct weten. De omgekeerde situatie stelt Hongaren nauwelijks voor problemen. In Boedapest rijden Andrés en Agnes, hij cineast en zij vertaalster van Hongaars nieuws voor de Pravda, ons op een zondagmiddag zonder aarzeling naar de Gellértheuvel, genoemd naar de monnik die de Magyaren wilde kerstenen. In een met spijkers beslagen ton gooiden ze hem van heel hoog naar beneden. Traditionele Hongaarse opstandigheid, maar daar gaat het niet om. Het gaat om het Bevrijdingsmonument, een vrouwenfiguur, die een palmtak boven het hoofd heft. Op de sokkel een sociaal-realistisch reliëf: het Hongaarse volk dankt het heldhaftige Rode Leger. Het monument staat op een uitbouw van het fort, dat de Oostenrijkers na de Hongaarse revolutie van 1848, die zij met Russische hulp hadden neergeslagen, bouwden om de opstandige stad in bedwang te houden.

Andrés vertelt hoe hij in 1956 samen met wat vrienden geprobeerd heeft het monument omver te trekken, het lukte niet. De dunne touwen knapten, de Russische tanks knarsten toen al over de brede boulevards van Pest. Een symbolisch gebaar was het, gericht tegen een symbool van onderdrukking.

Een Sowjet-delegatie heeft zojuist een krans gelegd en nu gaat het hele gezelschap op de foto. Wij draaien ons om en kijken over de Donau uit, naar Pest. Het Parlementsgebouw, de Academie van Wetenschappen, de moderne hotels Hyatt, Forum, Intercontinental, gebouwd met Oostenrijks kapitaal. De eerste twintig jaar gaat de winst daar ook naar toe. De moderne bouwwerken met hun weerspiegelende façades detoneren met hun omgeving en wekken bij de stadsbevolking walging op.

‘Onderwerping berooft ons niet alleen van onze politieke en burgerrechten, maar leidt tot plundering van ons nationale leven door Oostenrijk en Rusland’, Joszef Bajza schreef het op 1 juli 1849 nadat de Oostenrijks-Russische legers de vrijheidslievende Hongaren hadden verslagen. Perfecte Orwelliaanse symboliek: het Bevrijdingsmonument als teken van onderwerping. Miklos Haraszty, redacteur van het Samizdat-tijdschrift Beszelö, die ik later spreek, ziet het als de eerste taak van de vrije pers ‘de taal, de begrippen zuiver te houden’. Hoe kun je je immers nog verzetten tegen de aanspraken van het totalitarisme, wanneer je zelfs de instrumenten om anders te denken ontnomen zijn?

Wanneer Westeuropeanen al hun gemoedsrust laten bederven door zich te bekommeren om de toestand in Oost-Europa, dan houden zij er nogal simplistische ideeën op na. In Polen heerst honger, armoede en chaos. Er is wel het lichtpuntje van Solidariteit, maar dat is vanwege dat vermaledijde katholicisme toch weer een beetje verdacht. Tsjecho-Slowakije is een en al grauwe ellende, waar Charta het kaarsje van de mensenrechten brandend houdt. In Roemenië gaat om acht uur 's avonds het licht uit en moet men toestemming van de autoriteiten hebben

[p. 24]

om met buitenlanders te praten. En in Hongarije, daar gaat het eigenlijk wel redelijk. Er heerst een zekere welvaart, er heerst een grotere mate van culturele vrijheid dan elders in Oost-Europa. Was er niet zelfs een onafhankelijke vredesbeweging, de Dialoog-groep? Maar toen de eerste Pershings in de Bondsrepubliek werden geplaatst, werd deze groep vernietigd. Het propaganda-effect op de westerse vredesbeweging (‘Zie je wel, ook in het oosten is er ruimte voor spontane acties’) was overbodig geworden. Symbolen en actievormen werden door de officiële Vredesraad overgenomen om aan het non-conformisme van de jeugd tegemoet te komen en ‘dat was het dus voor Dialoog’, zoals de filosoof Kovacs het formuleert. Sommigen van de Dialoog-groep, zoals Janos Köszegi, opereren nu onder de vleugels van de officiële Hongaarse Vredesraad, die met deze overlopers op internationale congressen van de vredesbeweging goede sier maakt.

Gyrgy Dalos, schrijver van het boek 1985, een vervolg op Orwells 1984, waarin Smith' geliefde Julia via een staatsgreep de macht verovert, maar dit terzijde, ergert zich aan de naïviteit van westerse vredesactivisten, die niet inzien dat deze carrièrist door de Hongaarse autoriteiten gebruikt wordt om hen om de tuin te leiden.

Het Hongaarse model dus, de stille hoop van vele progressieven in het westen. Kan door voorzichtig, niet-spectaculair manoeuvreren op basis van economische hervormingen, gericht op het tot stand brengen van een ‘geleide markteconomie’, dát bereikt worden wat wenselijk is, enige mate van welvaart, sociale zekerheid en vrijheid?

In het ruime centrum van Boedapest lijkt parkeren het grootste probleem te zijn. Voetgangers zien hun weg versperd door de bmw's en Mercedessen van de nieuwe rijken. Een officiële vertaling van klassieke liberale teksten wordt voorbereid, met daarin ook F. von Hayeks, The Road to Serfdom, waarin haarfijn wordt uitgelegd dat het socialisme noodzakelijkerwijs tot slavernij moet leiden.

Welvaart en vrijheid, maar het beeld is verwarrend en tegenstrijdig. Op straathoeken bieden oude vrouwtjes één bosje sneeuwklokjes te koop aan. Honderden mensen vegen voortdurend met het traditionele Oosteuropese stoffer en blik, dat altijd tot een gebogen houding dwingt, de schone maar niettemin vettige straat. Andrés, onze gids op de Gellért-heuvel, vertelt dat Hongarije het land is met het hoogste aantal zelfmoorden. Alcoholisme is wijd verbreid. Een derde van de bevolking, meest ouden van dagen, leeft met een inkomen onder het sociale minimum in pure armoede. De feiten worden ook in de officiële pers niet ontkend. Een regisseur, die bij zijn enscenering van Ezra Pounds Cantos acteurs naakt laat optreden, wordt wegens pornografie aangeklaagd; een punkgroepje ‘Szabotász’ wegens ophitsing gevangen gezet.

Sandor Radnoti herhaalt het cliché met enige schroom: ‘Hongarije is de mooiste barak in het communistische kamp.’ Hij is literatuurcriticus en cultuurfilosoof. Zijn ruime, met boeken gestoffeerde flat is gelegen tussen het hoofdkwartier van de Communistische Partij en het Parlementsgebouw, waar dit jaar voor het eerst een regeringsvoorstel verworpen werd. De laatste tijd wordt er zoveel gestemd, dat men overweegt een elektronische stemmachine aan te schaffen.

Zes jaar geleden verloor Radnoti zijn baan als redacteur bij een uitgeverij, omdat hij een handtekeningenactie ten gunste van de Tsjechische mensenrechtenbeweging Charta had georganiseerd. De resultaten van de economische hervormingen ontkent hij niet, maar de prijs die er uitgerekend in termen van de socialistische idealen voor betaald moest worden, acht hij te hoog. De verschillen tussen arm en rijk nemen steeds schrijnender vormen aan. Hij constateert een toenemend gebrek aan solidariteit en gemeenschapsgevoel. Naast de rode bourgeoise, de partij-bureaucratie, ontwikkelt zich een klasse van nieuwe rijken, die heel ‘clever’ van de mogelijkheden die de economische liberalisering biedt, gebruik weet te maken. ‘Waar het bij de opstand van 1956 om ging, democratie, onafhankelijkheid en sociale rechtvaardigheid, is men vergeten.’

De opstand van 1956: het officiële taboe van Hongarije, dat niettemin zo bepalend voor de

[p. 25]

periode er na is geweest. De grenzen waarbinnen geopereerd moest worden, werden pijnlijk scherp aangegeven. De Sowjet-Unie maakte duidelijk haar politieke, ideologische en militaire controle over Oost-Europa niet te willen opgeven. Het behoud van die controle heeft prioriteit boven alle andere doeleinden zoals een zekere stabiliteit en welvaart en een zekere legitimiteit, die de nationale communistische partijen zouden kunnen verwerven door een op de politieke wensen van de eigen bevolking afgestemd beleid te voeren. Hoe meer Dubček tijdens de Praagse Lente benadrukte dat zijn communistische partij massaal door de bevolking gesteund werd, des te gevaarlijker achtte de Sowjet-Unie de situatie. Om zijn interventie in 1968 te rechtvaardigen ontwierp Breznjew zijn doctrine, waarin de beperkte souvereiniteit van de Oosteuropese staten werd vastgelegd. En hoe hervormingsgezind Gorbatsjov misschien ook is, dit aspect van het buitenlands beleid van de Sowjet-Unie heeft hij krachtig bevestigd: ‘Een basisprincipe van partij en staat is het behoud en de versterking - in alle opzichten - van de banden met onze beste vrienden en bondgenoten; de landen van de grote socialistische gemeenschap.’ Met alle genoegens van ongevraagde socialistische broederhulp vandien.

Na 1956 begreep de door de Russen in het zadel geholpen Kadar dat gegeven de onmogelijkheid om de politieke verlangens van de bevolking naar democratie en onafhankelijkheid te bevredigen, de situatie op termijn alleen beheersbaar zou kunnen blijven, wanneer de economie zich gunstig ontwikkelde: geef ze spek op hun brood, dan houden Hongaren zich rustig.

Na Stalins dood ontwikkelden economen een alternatief voor de falende planeconomie. De opstand van 1956 verstoorde het begin van uitvoering niet helemaal. Kadar handhaafde opmerkelijk genoeg de maatregel van Imre Nagy, waarbij het systeem van verplichte levering van landbouwprodukten tegen vaste lage prijzen werd afgeschaft. Het betekende een stimulans voor de boeren om te produceren. De Hongaarse landbouw ontwikkelde zich zeker in vergelijking met die in andere Oosteuropese landen als gevolg daarvan gunstig. Heel langzaam eerst, na 1968 in sneller tempo, werden de ideeën die aan het concept van een geleide markteconomie ten grondslag lagen uitgevoerd. Winstoriëntatie van de onderneming, beslissingen over volume en structuur van de produktie niet via het centrale plan maar in de onderneming zelf, het beginsel van gelijkheid van en dus concurrentie tussen staatsbedrijven, coöperaties en particuliere ondernemingen.

Deze concurrentie neemt soms bizarre vormen aan. Voorjaar 1986 bood een keten van particuliere groentewinkels voor 260 forint één kilo tomaten aan, Hongaarse stond nadrukkelijk op de bordjes. Skala, het staatsbedrijf, probeerde de macht van het kartel (‘de tomatenmaffia’) te breken door tomaten van de Canarische eilanden te importeren en ze voor 99 forint te verkopen. Een aardig gebaar, waar helaas diegenen, die rond de 2000 forint per maand verdienen, een derde van de bevolking, maar weinig van kunnen profiteren.

Laszlo Samueli van de Wetenschappelijke Raad voor de Wereld Economie van de Hongaarse Academie van Wetenschappen signaleert twee obstakels, die een soepele uitvoering van de hervormingen belemmerden. Hoewel de managers verantwoordelijk waren voor de bedrijfsresultaten, werden zij door een regeringsinstantie, die er andere beoordelingscriteria dan de bedrijfsrentabiliteit op nahield, benoemd en ontslagen. De manager zat dus tussen twee vuren: ofwel de belangen van het bedrijf behartigen of de oren naar de bureaucratie laten hangen; een situatie die zowel voor de onderneming als voor de economie zeer ongunstig was. Daarnaast behield de regeringsbureaucratie het monopolie op het gebied van de kapitaalverschaffing en dus de controle over de investeringsbeslissingen.

De grenzen waarbinnen ‘geliberaliseerd’ kon worden waren dus nauw getrokken. De partij en de bureaucratie weigerden op ideologische gronden en uit welbegrepen eigenbelang afstand van hun commando-posities te doen. ‘Je kunt niet zo maar hele ministeries afschaffen’, zegt Samueli en ook in Nederland weten we daar alles van.

Het succes van de economische hervorming wordt dus bepaald door de mate, waarin de partij en de bureaucratie bereid zijn van hun privileges afstand te doen.

[p. 26]

Omdat het voortbestaan van hun machtspositie niet in de eerste plaats afhangt van het succes van die economische hervorming, maar van de steun die de partij-bureaucraten van buitenaf om volstrekt andere redenen gegeven wordt, zijn de meeste van mijn gesprekspartners nogal somber over de mogelijkheden tot verdere ontwikkeling. De grenzen lijken bereikt, het cynisme binnen de overheidsbureaucratie is groot. Iedereen hoopt eigenlijk alleen maar, dat het niet slechter wordt.

Dit is het beeld dat zich langzamerhand vormt. Naast de staatssector ontwikkelt zich een particuliere sector, die aan sommigen (jong, energiek, goed opgeleid) rooskleurige mogelijkheden biedt. Omdat kapitaal schaars blijft en de politiek onvoorspelbaar, kan deze sector echter niet werkelijk de motor van de economie worden. Karakteristiek zijn de boetieks op de binnenplaatsen van de grote winkelstraten. Onooglijke, met kerstboomlampjes versierde winkeltjes, waar met hoge winsten gehandeld wordt in westerse consumptieartikelen. Er wordt goed verdiend, maar er wordt niet geïnvesteerd behalve dan in dure auto's en in bontjassen en juwelen voor de dames. Morgen of overmorgen kan het immers door een simpele overheidsmaatregel met de handel gedaan zijn.

De oriëntatie op winstgevendheid in de staatssector dwingt tot inkrimping van personeel, soms met een derde, zonder dat daar een toereikend stelsel van sociale voorzieningen tegenover staat.

Het klassieke beeld van de centraal geleide economie in Oost-Europa (volledige werkgelegenheid bij een stagnerende of zeer langzaam groeiende economie op een zeer laag welvaartsniveau) wordt vervangen door een soort mengvorm, waarin de slechte kanten van een centraal geleide economie (stagnatie op een laag welvaartsniveau) worden gecombineerd met die van een vrije-markteconomie (geen voldoend stelsel van sociale voorzieningen).

Dat de verschillen tussen arm en rijk toenemen, ontkent Samueli niet. In hoeverre deze ontwikkeling strijdig is met het socialistisch ideaal, vraagt hij zich als econoom niet af. Wel erkent hij het gevaar dat sociale spanningen risico's met zich brengen voor de politieke stabiliteit. Des te meer is dit het geval, nu door de malaise in de wereldeconomie het officiële reële loon en de koopkracht van de pensioenen nog ruim onder het niveau van 1978 liggen. De oplossing die voor dit probleem is gekozen, getuigt van een zeker cynisme. Samueli citeert een Hongaarse generaal uit de zeventiende eeuw, die klachten van zijn soldaten als volgt beantwoordde: ‘Als je zwaard te kort is, moet je een stap voorwaarts doen.’

Interne sociale spanningen worden verminderd door de actieve, en dus mogelijkerwijs politiek gevaarlijke bevolking de gelegenheid te verschaffen door overwerk, bijbaantjes, eigen bedrijfjes en zo meer een oplossing voor hun economische problemen te vinden. De ‘tweede’ economie wordt gelegaliseerd zodat de sterken in de samenleving persoonlijke oplossingen kunnen vinden voor sociaal-economische problemen, die in werkelijkheid maatschappelijk van aard zijn. Deze sterken kunnen dan hun persoonlijke verantwoordelijkheid waar maken door hun ouders en andere verwanten financieel te ondersteunen. Zelfs Nijpels zou het niet wagen de individualisering en privatisering zo overtuigend aan te prijzen.

Een voorbeeld van dit Hongaarse neoconservatisme biedt de wijze, waarop de oplossing van de woningnood verbonden wordt met het compenseren van de al te gebrekkige ouderdomsvoorzieningen. Ouderen bezetten dikwijls woonruimte, waar jongeren naar snakken. Er is nu een officieel contract ontwikkeld, waarbij jongeren zich verplichten tot verzorging van de ouderen, dat wil zeggen boodschappen doen, stofzuigen, maar ook ondersteuning in financieel opzicht, in ruil voor de belofte dat de woning na het overlijden van de betrokkene voor de verzorgers beschikbaar komt. Over de aard en de kwaliteit van de aangeboden verzorging en de looptijd van dergelijke contracten doen in Boedapest nogal lugubere geruchten de ronde.

De bewegingsvrijheid van de Hongaarse regering is door de Breznjew-doctrine zeer beperkt en men is zich van die beperkingen zeer bewust. Eén voorbeeld mag dit illustreren. In de jaren vijftig ontwikkelden Hongarije en Tsjecho-Slowakije als typisch Stalinistisch prestige-object een plan voor een waterkrachtcen-

[p. 27]

trale in de Donau in de buurt van Gabcikovo-Hagymaros. Uitvoering van de plannen, naar de maquettes laten aanzien een waanzinaria in beton, liet lang op zich wachten. Van Hongaarse zijde werd het enthousiasme allengs geringer: de bijdrage aan de energievoorziening was vrijwel nihil, de economische investering zeer hoog, terwijl de contouren van een milieuramp van ongekende omvang steeds duidelijker werden. Daling van de grondwaterstand zou bos en graanvelden over een oppervlakte van negentig vierkante kilometer doen verdrogen en de drinkwatervoorziening van Boedapest ernstig in gevaar brengen. Een commissie van de Hongaarse Akademie van Wetenschappen bracht een vernietigend rapport uit over de milieu-aspecten van het project. Dat rapport werd gepubliceerd in de Samizdat-uitgave A Duna Kör Hirei, een initiatief van de informele actiegroep van de Donau-kring, ook wel de Blauwen genoemd. Samen met Oostenrijkse Groenen hielden de Blauwen demonstraties, een wandeling over de Margaretenbrug bij voorbeeld, die door de politie snel verhinderd werd.

Hoe graag de Hongaarse regering ook van het project afwilde en hoe zeer zij daarbij op de steun van de bevolking kon rekenen, de Tsjechen hielden koppig vast aan het contract en dreigden met interventie van Moskou. De laatste hoop om de dans te ontspringen (gebrek aan kapitaal) werd door Oostenrijk de bodem in geslagen. In ruil voor levering van de energie van de dam stelde men het benodigde kapitaal ter beschikking, aldus Hongarije veroordelend tot een ongekende milieuramp zonder dat daar voor de Hongaren ook maar iets positiefs tegenover staat. Het Bevrijdingsmonument op de Gellért-heuvel, een Russisch beeld op een Oostenrijks fort. Op de boulevards van Boedapest kom je heel af en toe iemand tegen die ongebroken de blauw-witte button van de Donau-kring draagt.

De onderdrukking van de opstand van 1956 en de daarop volgende repressie maakten het bedrijven van politiek nog jaren daarna zeer onaantrekkelijk. De Hongaren wendden zich af van de politiek en dat schiep voor het regiem paradoxaal genoeg de mogelijkheid om na verloop van tijd binnen scherpe grenzen (geen kritiek op de Sowjet-Unie en andere socialistische landen en nog zo het een en ander) enige culturele en artistieke vrijheid toe te staan. De culturele bureaucratie bevorderde het imiteren van avantgardistische, modieuze Westerse stromingen. Lang leve de esthetiek: hoe minder mensen over politiek lezen, des te beter.

Radnoti herinnert zich nog hoe Kadar tijdens een rede op de universiteit trots uitriep, dat er in Hongarije wel mensen werden opgehangen maar dat er geen censuur bestond. Natuurlijk is er wel censuur, in de hoofden van de schrijvers zelf, op de wekelijkse vergadering van de hoofdredacteuren, bij de redacteuren van de officiële uitgeverijen en op het Ministerie van Cultuur, waar uiteindelijk het nihil obstat wordt gegeven. Maar onduidelijk blijft steeds wat de criteria zijn. Niemand weet ooit waar hij aan toe is. Een goedgekeurde bloemlezing wordt uit de handel genomen op Russisch verzoek, omdat er een stuk van Trotzky in staat. Persoonlijke contacten zijn belangrijk, het geheel heeft een bijna Byzantijns karakter.

Toen Radnoti wegens zijn activiteiten ten gunste van Charta ontslagen werd, werd hij bij de minister van cultuur ontboden. Hij deed er onder meer zijn beklag over het feit dat al twee jaar lang publikatie van een boek van zijn hand over een cultuurfilosofisch onderwerp verhinderd werd. Binnen enige weken was het boek gepubliceerd.

Heel lang heeft het geduurd voordat het trauma van 1956 enigszins verwerkt was en een soort democratische oppositie tot ontwikkeling kwam. En ook nu is het groepje dat zich voor eerbiediging van de mensenrechten inzet zeer klein. Er is geen uitgewerkt program noch een algemene strategie of politieke lijn. Het geheel is gegroepeerd rond de verschillende Samizdat-uitgaven.

Uitgangspunt is volgens Miklos Haraszty, één van de vijf leden van de redactionele staf van Beszelö, het belangrijkste Samizdat-tijdschrift, om onder erkenning van de machtspolitieke feitelijkheden vast te houden aan fundamentele democratische waarden. Het in stand houden van een vrije pers is daarbij zowel het belangrijkste doel als het meest voor de hand liggende middel. De vrije pers voorkomt dat de taal ver-

[p. 28]

ander in een instrument van totalitaire indoctrinatie. Zij verschaft de burgers zelfvertrouwen en versterkt hun geloof in eigen kracht en autonomie, zij stimuleert maatschappelijke activiteit zoals die van de Donau-kring, tot handelen zonder angst. Zij fungeert ook, zoals Radnoti zegt, als pressiemiddel om de grenzen van het mogelijke in de officiële pers zo ver mogelijk op te schuiven.

Velen hebben de indruk dat de autoriteiten de laatste maanden scherper tegen aanhangers van de democratische oppositie optreden dan voorheen. Huiszoekingen, verhoren, ontslagen, beperkte bewegingsvrijheid, huisarrest, gevangenisstraf - het hele scala van Oosteuropese repressietechnieken. Regelmatig worden oplagen en persen van Beszelö in beslag genomen.

15 Maart is de belangrijkste Hongaarse feestdag. Herdacht wordt dan dat de revolutie van 1848 begon met het voorlezen van het Eerste Pamflet van een Vrije Pers op de trappen van het Hongaarse Nationale Museum: ‘Wij eisen persvrijheid en afschaffing van de censuur en... wij eisen dat Hongaarse soldaten niet langer in het buitenland gestationeerd worden en dat buitenlandse soldaten ons land verlaten.’

Sinds een jaar of zes wordt na de officiële plechtigheid een spontane betoging gehouden. Men verzamelt zich bij het standbeeld van de dichter Petöfi (‘Magyaren, kom in opstand. Moeten we leven als slaven of als vrije mensen? Dat is de vraag, kies nu’) en wandelt dan langs de Donau, over de Margaretenbrug naar het standbeeld van de Poolse generaal Bem, die aan de zijde van de Hongaren tegen de Oostenrijks-Russische legermacht streed. Dit jaar was de opkomst bijzonder groot, meer dan zevenduizend mensen werden geteld. Olga Dioszegi zamelde geld in om de vervanging van de onlangs in beslag genomen persen van Beszelö te financieren. Door twee geregenjaste heren werd zij uit de menigte gepikt. Leuzen werden aangeheven, ‘vrije pers, vrije pers’, ‘laat Olga vrij’, ‘kidnappers’. Een sit-down op de Margaretenbrug. De politie reageert nerveus en gewelddadig. Arrestaties Passagiers van een stadsbus werden gedwongen uit te stappen en hun identificatiepapieren te tonen. 's Avonds verzamelden zich weer enige duizenden bij het Petöfimonument om de vrijlating van hun makkers te eisen. De demonstranten werden nu midden op de vermaarde Kettingbrug aan weerszijden door de politie ingesloten, waarna een flinke kloppartij volgde. Ook functionarissen van de communistische jeugdbeweging, die geprobeerd hadden scholieren van demonstreren af te houden, raakten in de mêlée en werden in elkaar geslagen. Zo omvangrijk was de betoging dat de officiële pers er wel melding van moest maken. De avond er na waren er weer rellen, nu ging het om voetbalsupporters, die de 2-0 overwinning op Brazilië vierden. Het gaf de gelegenheid om beide gebeurtenissen over één kam te scheren, de zaak te depolitiseren en af te doen als plat vandalisme en straatschenderij.

Pamfletten van de ‘15 maart beweging voor de mensenrechten’ circuleerden daarna in Boedapest. Daarin werd geprotesteerd tegen het gebruik van knuppels en traangas tegen de ‘vreedzame en patriottische herdenkers van de vijftiende maart’ en tegen schending van de mensenrechten. ‘Wanneer onze eisen niet ingewilligd worden, zullen we alle beschikbare wettige middelen aanwenden om een burgerlijke ongehoorzaamheidsbeweging te organiseren.’

Volgens Miklos Haraszty is de vrije pers zo diep in de maatschappij geworteld, dat acties van de overheid er tegen slechts druppels op een gloeiende plaat zijn. Maar tegen wil en dank moet ik denken aan de dichtregels die Petöfi schreef na de mislukte revolutie van 1848: ‘Ellendige, ellendige tijd en de ellende groeit. Moeten dan alle Hongaren uitgeroeid worden? Zullen we vermoord worden? Of zal er iemand blijven leven om de wereld over deze zwarte tijd te berichten? En als dat zo is, kan hij dan de treurnis beschrijven zoals hij was?’ Schrijven zullen Hongaren blijven doen. Aan de bereidheid van Westeuropeanen te lezen wat zij geschreven hebben, ontbreekt het al te zeer. Dat is onze treurnis.