Maatstaf. Jaargang 34

[p. 2]

[Nummer 7]

Theo Compaan
Drie verhalen

Poezie

Ik leg nogal eens het langst ononderbroken spoorwegtraject van Nederland af, dat tussen Zwolle en Amersfoort. Vroeger stopten treinen op dit traject bij ieder gehucht ‘met een godverlaten knars’, zoals Achterberg vanuit Hulshorst berichtte, maar sinds de Intercity het standsverschil tussen steden heeft ingevoerd sjezen de treinen in één ruk door, wat dit traject een zekere populariteit heeft bezorgd bij zelfmoordenaars. In deze trein knopen mensen vaker dan elders een gesprek aan, want een dergelijke tijdsduur brengen ze niet graag in ledigheid door.

Op een herfstachtige middag zat ik op weg naar Amersfoort te kijken naar een spectaculaire zonsondergang. Op mijn schoot lag Het innerlijk behang van Hans Lodeizen, waar ik af en toe in las, als de poëzie van buiten mij tot inkeer dwong, en vice versa. Tegenover mij zat een oude man, die een pak droeg dat niet met hem was meegekrompen. Hij had net zo'n te groot hoofd als jonge vogeltjes die nog niet in de veren zijn. Het boek van Lodeizen bevat meer wit dan tekst, zodat iedereen van een afstand kan zien, dat dit poëzie is en de oude man merkte dan ook al ter hoogte van 't Harde op: ‘U zit een boekje met gedichten te lezen, zie ik.’

Ik beaamde het gretig, want ik had wel trek in een goed gesprek over poëzie. De meeste gesprekken die je in het openbaar overkomen gaan over het weer, of liever, over het weerbericht, want bij de meeste mensen is het geheugen beter dan de zintuigen. Rimpels hadden het gezicht van de oude man vriendelijk getekend. Hij had de tevreden uitdrukking van iemand die terugkijkend op zijn leven ziet, dat het goed was.

Al gauw bleek dat hij niet zozeer over poëzie wilde praten, en zeker niet over Lodeizen, als wel over het feit dat hij zelf gedichten schreef. Hij zat in een genootschap waarvan de leden eens in de maand bij elkaar kwamen om elkaars nieuwste creaties aan te horen. ‘Toevallig’ had hij een bundeltje met eigen gedichten bij zich. Uit een ruime aktentas diepte hij een bundeltje op, blijkbaar uitgegeven in eigen beheer, want er stond geen uitgever op de titelpagina vermeld. Ik bladerde het door, terwijl hij met een stem die golfde van geluk vertelde over de avonden gewijd aan de Muze. Het waren gedichten op rijm en maat, zag ik, over onderwerpen die het al eeuwen goed doen: de Natuur, Eerlijk-

[p. 3]

heid, Vrede, Kinderlijke Onschuld en dergelijke. Uit sommige gedichten sprak het soort vroomheid waar Nel Benschop goed van kan leven.

‘Ja, in mijn jonge jaren was ik wel wat wilder, hoor,’ zei hij.

Zwijgzaamheid lokt vaak het tegenovergestelde uit, dus hield ik mijn mond.

‘Vroeger had ik wel een hoge pet op van mezelf en toen had ik die berusting nog niet die ik nu heb geleerd. Op een keer had ik een gedicht geschreven voor mijn verloofde. Dat deed ik anders nooit, je richt je als dichter toch tot mensen in het algemeen, vind ik. Maar dit was iets dat ik kwijt moest, het was niet lang nadat we...’ hij kuchte even, ‘...elkaar op een andere manier hadden leren kennen. Vandaag de dag is dat heel gewoon, zelfs bij tieners en ik vind dat prima, hoor, maar toen, als je tweeëntwintig bent... Dat betekende voor mij een soort ommekeer, het echte leven. Ik schreef dus dat gedicht en dat was iets tussen ons. Niemand anders dan zij zou het kunnen begrijpen en niemand anders dan zij zou het mooi kunnen vinden. Ik zat daar eerlijk gezegd een beetje mee. Ik publiceerde in die tijd wel eens wat en daarvoor was het eigenlijk onbruikbaar. Na een tijdje besloot ik het haar toch te sturen. Geven durfde ik niet. Ik wachtte expres een paar dagen voor ik weer naar haar toeging.’

We passeerden de mesterijen bij Barneveld, waar groezelig witte eenden hun Dag des Oordeels afwachtten. Hij keek peinzend naar buiten.

‘Ze vond het leuk, zei ze. Enig. Ze keek me aan met zo'n glimlach die je twintig jaar terugzet in de tijd, in de box. Ze had het ook aan haar vriendinnen laten lezen. Die begonnen er allemaal over. Enig, vonden ze het, allemaal.’

Hij zweeg. Ik bladerde in het bundeltje en keek af en toe steels naar de vrouw op de andere bank, die een blad zat te lezen waarvan ik voor het eerst in mijn leven hoopte dat iemand er volkomen door geboeid was. Aan de horizon doken de gebouwen van Amersfoort op. Ik pakte mijn jas, want ik moest overstappen. Even overwoog ik hem de bundel van Lodeizen cadeau te doen, maar gierigheid fluisterde mij in dat naar zijn maatstaven gemeten Lodeizen zich er met een Jantje van Leiden van af had gemaakt.

‘Ach, u moet zo maar denken,’ zei ik om hem op te monteren, ‘misschien heeft ze wel tien kinderen gekregen. Altijd wat in de box.’

Hij keek me niet begrijpend aan. ‘Tien? We hebben er drie, twee jongens en een meisje. Zes kleinkinderen hebben we nu.’

Ik maakte dat ik de coupé uit kwam.

Elfstedendag 1986

De man die in het laatste dorp instapte was op gepaste wijze dronken. De enige passagier die uitstapte drukte hij de hand

[p. 4]

met het ontzag dat de benevelden bij het zien van hun nuchtere medemens vervult.

‘Zum Bahnhof,’ zei hij tegen de chauffeur, terwijl hij instapte. ‘Gehen Sie zum Bahnhof?’

Hij stond nog op de tweede trede en vroeg zich af of hij met de laatste trede niet te ver ging.

‘Evert van Benthem,’ zei hij. ‘Zó.’ Hij wilde een gebaar maken, maar merkte nog net op tijd dat hij op dit moment geen hand kon missen. ‘Wat vindt u daar nou van?’

Hij wachtte het antwoord niet af, maar haalde een verfomfaaide strippenkaart te voorschijn, die hij de chauffeur aanreikte. Op het moment dat deze de kaart wilde pakken trok hij hem snel terug en keek er op alsof er een belangrijke mededeling op stond.

‘Een nationale held,’ zei hij. Opnieuw reikte hij de chauffeur de kaart aan en trok hem op het laatste moment weer terug. De chauffeur, op een dag als deze niet kwaad te krijgen, griste hem met een snelle beweging de kaart uit de handen en stempelde hem af.

‘Hier zit er nog maar één op,’ zei hij. ‘U moet een nieuwe hebben.’

‘Wie meinen Sie?’ vroeg de man. Na veel vijven en zessen begreep hij, dat hij een nieuwe kaart moest kopen en trok zijn portemonnee te voorschijn. Nadat de chauffeur en hij samen twee keer zijn resterende bezit hadden nageteld, kwamen zij tot de conclusie dat hij twintig cent te kort kwam. De chauffeur maakte er verder geen woorden aan vuil, stempelde de nieuwe kaart af en gaf hem deze. Op onvaste benen als een schaatser die na een lange tocht de vaste grond onder zijn voeten voelt wankelen kwam de man de bus in, plofte neer op de bank voor mij en draaide zich meteen naar mij om.

‘Evert van Benthem. Een nationale held. Waar of niet?’ zei hij.

Ik beaamde het. Hij glimlachte als iemand die meer weet. De dronkenschap had zijn ogen verkleind, maar er veel plezier in gedaan.

‘Brood en spelen,’ zei hij. ‘Geef het volk brood en spelen. Wat vindt u daar nou van?’ Hij kneep even zijn ogen stijf dicht, opende ze weer en keek mij met een brede glimlach aan.

‘Dat wil het volk toch?’ antwoordde ik. De elfstedentocht had een nieuwe Nationale Feestdag in het leven geroepen en ik had geen behoefte daar iets op af te dingen. Hij kneep weer zijn ogen stijf dicht en glimlachte mij tegen, alsof ik iets heel leuks had gezegd.

‘Geef het volk brood en spelen,’ herhaalde hij, ‘en dan zijn ze tevreden. Een Romeinse keizer heeft dat gezegd.’ Zijn ogen en zijn gedachten dwaalden af.

De bus reed met een flinke snelheid het dorp uit. Er was niemand op straat. Even boven de horizon hing de maan, die de opdringerige schaduw van de aarde al weer voelde aankomen.

[p. 5]

Een besneeuwde vaart trok een witte streep het donker in.

‘Iemand die de elfstedentocht wint verdient goed geld,’ zei de man. ‘Net als Cruijff. Miljoenen. Ik gun het hem, hoor.’ Hij kneep zijn ogen weer even dicht en zette zijn glimlach voor mij aan. ‘Wat vindt u daar van?’

Het gesprek zwalkte via voetbal, artsen en belastingontduiking terug naar Evert van Benthem.

Toen de bus voor het station stopte, stond ik op, wenste hem een goede reis verder en stapte uit. Hij bleef zitten. Ik hoorde hem tegen de chauffeur zeggen: ‘Wat is er hier aan de hand?’

Even later zag ik hem langzaam naar de perrons toe lopen. Ik hoopte maar dat hij een retourtje had.

De laatste trein

De laatste trein naar het noorden was halfvol. In de coupé waarin ik zat werd niet gesproken. Men las, sliep, of staarde door het spiegelende raam heen naar de lichtshow van de voorbij schietende huizen en wegen. Voorbij Weesp ging de trein langzaam rijden en stopte. Het duurde lang, maar omdat ik een goed boek zat te lezen, was ik niet zo nieuwsgierig naar wat er gaande was. Toen ik echter een tijd later op mijn horloge keek en zag dat we al een halfuur stonden te wachten, won ergernis het van het boek. Ik liep naar het portaal, waar ik stemmen hoorde. De deur van de trein was open. Een man praatte met de conducteur en de machinist, die met hun handen in hun zak naast de spoorbaan stonden. Uit het gesprek begreep ik dat er iemand voor de trein had gelegen, niet voor de onze, maar voor die welke een kwartier eerder uit Amsterdam was vertrokken en waarvan de achterlichten honderd meter verderop te zien waren. Het wachten duurde zo lang, omdat eerst de brokstukken van het lichaam, die over de hele spoorbaan verspreid lagen en misschien in de sloot er naast, bij elkaar gezocht moesten worden voor de trein verder mocht rijden. Ik leunde naar buiten en zag in de verte felle lichtbundels van lantaarns over de spoorbaan bewegen. De machinist, een oudere man die weinig zei, ging zijn cabine in. De man die naast me stond vroeg aan de conducteur of hij geen moeite had met dit soort dingen; het kwam toch steeds vaker voor?

‘Als je daar aan begint, heb je geen leven meer,’ zei de conducteur. ‘Dat moeten die mensen toch zelf weten, als ze dat willen doen? Mij hebben ze d'r niet mee.’

Het was een jonge man van misschien begin twintig, die naar zijn luchthartige toon te oordelen nog niet lang bij de Spoorwegen werkte.

De conducteur van de andere trein kwam aanlopen en vertelde dat de spoorwegpolitie was gearriveerd, maar dat het nog wel even kon duren.

‘Hebben ze nog niet alles?’ vroeg de conducteur van onze trein.

[p. 6]

Ik ging weer naar binnen. Niemand sliep meer. Sommige mensen lazen nog, maar de meesten keken door het raam naar buiten of waren zacht met elkaar in gesprek. Bij ongelukken ontmoet je nog eens iemand.

Een tijdje later begon de trein langzaam achteruit te rijden. In Weesp stapte iedereen uit. De warm verlichte trein gleed de nacht in en liet ons achter in de kille belichting van het perron. Een trein waarin al mensen zaten reed het station binnen. Een groepje luidruchtige jongemannen drong zich naar voren als was het spitsuur.

Tegenover mij in de tweede trein nam een man plaats van een jaar of dertig, die een roman van Graham Greene op het plankje voor het raam legde, maar er niet in las. Het bleek een Engelsman te zijn. Zoals Engelsen gewoon zijn, vroeg hij mij eerst of ik Engels sprak en vervolgens wat er aan de hand was. Ik vertelde het hem. De trein vertrok, passeerde langzaam de nog altijd stil staande trein waarmee het ongeluk was gebeurd en vervolgde, langzamer dan anders, zijn reis in de richting van Amersfoort.

‘Die moet tamelijk wanhopig zijn geweest,’ zei de Engelsman, ‘om voor een trein te gaan liggen. Dat doe je toch niet gauw.’

Hij had dat vage van iemand die terwijl hij praat aan iets anders zit te denken. We praatten een tijdje over zelfmoord, tegenwoordig omgedoopt in zelfdoding, een taalkundige opwaardering die het Engels niet kent. Toch nam het ook in het Verenigd Koninkrijk toe.

‘Evenals werkloosheid, armoede, echtscheidingen, alcoholisme en vandalisme,’ zei hij grimmig.

Ik kon me voorstellen dat hij er eens uit wilde.

De trein stopte in Hilversum voor een leeg perron. Een paar mensen stapten uit en haastten zich naar de uitgang, alsof ze nog een bus moesten halen, iets waar weinig kans op was, want het was inmiddels kwart over twaalf. De trein reed weer verder met de snelheid van een rouwstoet. De Engelsman keek naar de omslag van zijn boek, waarop een man op een ezel stond afgebeeld.

‘Het is ook eigenlijk niet gek, iedereen heeft wel eens genoeg van het leven,’ zei hij, zijn ‘train of thought’ voortzettend. ‘Ik heb het zelf ook wel eens, vooral in deze tijd van het jaar. April is een verschrikkelijke maand. Daarom probeer ik er ook altijd een paar dagen tussenuit te gaan om mijn gedachten te verzetten. Dat was ik nu dus aan het doen.’ Hij glimlachte zuur. ‘Ik geloof niet dat ik het ooit doe, maar ik heb van die perioden dat ik er telkens aan moet denken. Ik ben in gedachten afscheidsbrieven aan het schrijven, ik denk na over de beste manier, ik ga na wat ik nog allemaal moet regelen, ik krijg het gewoon niet uit mijn hoofd. Het vervelende is dat je er eigenlijk met niemand over kan praten. Als ik het aan mijn vriendin vertel, schrikt ze zich rot en denkt dat het aan haar ligt. Dat is niet zo, maar hoe maak je dat duidelijk? Verder heb ik een vriend met wie ik veel dingen bepraat, maar zijn zuster heeft zelfmoord gepleegd toen hij veer-

[p. 7]

tien was en daar praat hij nu nog liever niet over. Als ik het maar eens aan iemand kon vertellen; dat zou al een stuk schelen.’

De trein naderde Amersfoort. Er werd ons medegedeeld dat we daar weer moesten overstappen.

‘Je hebt het net verteld,’ zei ik.

Hij glimlachte een beetje triest. Misschien betreurde hij het dat zijn grote geheim niet langer geheim was. Of ik was niet de juiste man op de juiste plaats.

We stapten uit. De trein reed leeg weg. Het was koud op het winderige station. De Engelsman was verdwenen. De groep luidruchtige jongemannen strooide herrie om zich heen, alsof ze door iedereen gehoord wilden worden, wat aardig lukte, denk ik. Ze hadden een tas vol met blikjes bier bij zich, waar geregeld uit geput werd. De lege blikjes mikten ze in de richting van een tien meter verderop staande afvalbak. Of het nu raak was of mis, iedere worp was aanleiding tot luid gejoel en spottende opmerkingen.

Er kwam weer een trein aanrijden. De zoveelste. Maar toen er omgeroepen werd, dat dit de vertraagde trein uit de richting Amsterdam was en ik binnen mensen zag zitten, begreep ik, dat het baanvak inmiddels vrijgemaakt moest zijn. Dit was niet de zoveelste trein, maar de eerste, de fatale, die ons hier op kwam halen.