Maatstaf. Jaargang 34

[p. 2]

[Nummer 4/5]

Bernt Luger
Een spelbreker herdacht/Busken Huet, waarom daarom

Alsof er, net als bij topschakers, bij hen ook een Elo-rating bestaat, wordt de grootheid van bewonderde componisten, schilders en schrijvers vaak vergelijkenderwijs bepaald alsof er een soort eeuwigdurende competitie zou bestaan. a is groter dan b. die op zijn beurt weer groter is dan c.

Zo nu en dan treden, net als bij schakers die een periode van flaters of mazzel achter de rug hebben, verschuivingen in de ranglijst op, bijvoorbeeld als f zojuist een milieubewuste sculptuur gewrocht heeft, g een dichtbundel blijkt te hebben geplagieerd en h een grensverleggende symfonie met behulp van de computer heeft gecomponeerd.

Deze aan sportverdwazing verwante klasseringsbehoefte krijgt nog een extra dimensie van absoluutheid als het om afgestorvenen gaat. Niet alleen is dan de produktie afgerond en definitief, maar ook wordt in die gevallen een beroep gedaan op een hogere gerechtigheid ter compensatie van op aarde geleden onbegrip. De een krijgt eerherstel (een daad van eenvoudige rechtvaardigheid!), de ander wordt teruggefloten naar de plaats die hem in het licht van de eeuwigheid toekomt.

In het Pantheon der Schone Kunsten zetelt een artistieke Vrouwe Justitia.

Dit verschijnsel is alleen al daarom zo potsierlijk, omdat anders dan bij sportprestaties het in de kunsten wel eens om zogenaamde creatieve wedijver kan gaan, maar nooit om prestatiemeting en vergelijkend warenonderzoek. De vermeende grootheid van kunstenaars kan nooit meer zijn dan een claim door smaakmakers en trendsetters gelegd op de consument. Wie zich aan die claim onttrekken wil, valt uit de boot als smakeloos mens, of onderscheidt zich juist door een buitenissige smaak, anders gezegd: hij valt zeer diep of stijgt zeer hoog. Hoe dan ook valt er steeds een stevig robbertje te twisten.

Auteurs van naslagwerken en handboeken verbeelden zich soms aan de kant te kunnen blijven staan en hun handen niet vuil te maken aan indeling in rang en stand, maar zij verraden zich door de aantallen regels of pagina's die zij aan de kunstenaars wijden of door kwalifikaties als ‘dichter’, ‘groot dichter’ of ‘zeer groot dichter’.

Er is ook eigenlijk niets op tegen om de ene schrijver gewoon te vergeten, een ander met een enkel nummer en een derde, bijvoorbeeld Busken Huet, met een dubbelnummer te eren. En zeker zijn er ook wel argumenten voor te vinden dat Huet wèl en Bosboom-Toussaint géén dubbelnummer verdient, maar andere argumenten wettigen weer juist het omgekeerde. Gestorven in hetzelfde jaar 1886 was zíj tijdens beider leven meer gelezen, beroemder en zeker geliefder dan Huet.

Het heeft er soms iets van dat onaardige kunstenaars te eniger tijd een grotere kans op onsterfelijkheid, althans op wederopstanding maken, dan de publiekslievelingen van toen. Dwarsheid wordt vooral door het nageslacht gewaardeerd. Het tij zou voor Busken Huet dus gunstig kunnen zijn: zijn tijdgenoten wilden hem het liefst zo gauw mogelijk vergeten, iets waar zijn leven en sterven in het buitenland nog wel toe bijdroeg. Zeven maanden na zijn dood bevatte De Amsterdammer een prent ter ere van De Gids, die zijn vijftigste jaargang inging. De meest bekende redacteuren uit de roemvolle geschiedenis werden afgebeeld met rechtsonder de uitgever zelf. Tussen de elf redacteuren, waaronder toch P.N. Muller, S. Vissering en J.T. Buys, ontbreekt Busken Huet, waarmee ik maar wil zeggen dat niet plaatsgebrek het motief voor deze vergeetachtigheid kan zijn geweest. De Amsterdammer wilde de jarige collega blijkbaar niet feliciteren met de herinnering aan de wonde die Gids-redacteur Busken Huet het tijdschrift in 1865 had toegebracht. En tot 1890 zou de Gids-redactie onwetend blijven van het feit dat zij tien jaar tevoren in de gedaante van ene Hasselaar, die ‘Een schrijversleven’, zijnde een opmerke-

[p. 3]

lijk goed geïnformeerde levensschets van Busken Huet, geplaatst had gezien, in werkelijkheid diens echtgenote langs een achterdeur had binnengehaald. Voor en na dus weinig aanleidingen om die naarling dankbaar te gedenken. Een stok om deze hond te slaan was nooit moeilijk te vinden: alleen al de omstreden Indische reis zou kunnen volstaan, maar er waren ook koningskwesties geweest en uitvallen naar Thorbecke en die vormden voor de liberale Gids-redactie voldoende alibi.

Een en ander heeft niet kunnen verhinderen dat de man, die zijn eigen leven wel eens als mislukt beoordeelde, ten slotte de reputatie kon verwerven naast Multatuli de meest leesbare schrijver van zijn eeuw te zijn geweest. Multatuli had naast verguizers en haters tenminste ook nog een kring vereerders en vergoders, van lieden die hem aanzagen voor een messias of op z'n minst een apostel en die hem steunden of volgden in het afbreken van heilige huisjes. En god weet hoeveel er daarvan waren in het Nederland van de negentiende eeuw. Multatuli leverde slag als ‘de virtuoos van het sarkasme’, naar de woorden van Busken Huet, die erover kon oordelen, want zelf kon hij ook aardig met dat bijltje overweg.

Maar deelde Multatuli, met uitzondering van zijn strikt persoonlijke belangen in de Lebak-zaak en nog wat particuliere stokpaardjes, de meeste belangen wel met zijn ‘gemeente’, Busken Huet stond in zijn gevecht om de eer der Nederlandse letteren vrijwel alleen in zijn ‘te vurige liefde’. En voor zover hij in zijn vernietigende oordeel over de stand van zaken op dat gebied steun had kunnen vinden bij anderen, moesten die vaak de onnodig kwetsend geachte vorm afkeuren waarin hij dat oordeel goot. In zoveel oordeelvellingen proefde de lezer het genot dat Huet bij het opschrijven moest hebben gevoeld, het zwelgen in de venijnige formulering en dat vergaf men hem niet. Als kritiek niet opbouwend was, kon ook vernuft niet ontzondigen. Zeker niet in een eeuw waarin Schoonheid en Waarheid nog familie waren van Goedheid.

Er is een kenmerkend verschil in de appreciatie van beiden. Kon de klasse van geletterden en smaakdragers nog aan taal en toon van Multatuli schouderophalend voorbijgaan vanwege diens ongevormdheid en onbehouwenheid, Busken Huet mocht, schrijvend nota bene in De Gids, niet op zo'n mild vonnis rekenen. Huet immers was ‘one of them’, had schoolgegaan, was een gestudeerd man, ja, predikant van huis uit, en had dus beter moeten weten. Hij verried een groep waartoe Multatuli nooit behoord had en nooit zou behoren - nog afgezien of hij dat gewild had -, en niemand, door geboorte of opleiding behorend tot die elite, kon zich ooit gedwongen voelen met iemand als Multatuli in debat te gaan. Busken Huet viel heel wat moeilijker te negeren. Hij heeft het uiteindelijk, maar pas nadat de eeuw waarin hij geleefd had met hem en zijn slachtoffers verleden was, moeten stellen met een reputatie van eeuwige tweede achter Multatuli.

Boudewijn Büch is de enige die nog aan Bilderdijk een plaats in de kopgroep wil toebedelen, waarvan hierbij akte.

Het is een van Stuivelings verdiensten geweest Huet op die plaats gebracht te hebben. Anderen mogen biografieën aan hem gewijd hebben, nu eens blijk gevend van feitenkennis (De Vooys, 1949), dan weer van begrip (Colmjon, 1944), maar alleen Stuiveling heeft aan zijn opstellen gloed, overtuiging en beslistheid van autoriteit weten mee te geven.

De onwrikbaarheid van deze plaatsbepaling vindt paradoxaal genoeg haar oorzaak in de omstandigheid dat Busken Huet niet meer gelezen wordt. In 1956 stelde Stuiveling een bloemlezing samen onder die voor velen cryptische titel Vernuft ontzondigt, die in 1979 bij Het Huis aan de drie Grachten nog een herdruk kreeg. Maar een beststeller? Een verminkte herdruk van Het Land van Rembrand bereikte De Slegte en een van Lidewyde in 1981 slechts neerlandici. En wat zijn nu neerlandici in het licht van de eeuwigheid?

Enkele historische herinneringen om de ontmanteling van de negentiende eeuw aan het geval-Huet te illustreren. Onder Donkersloot (hoogleraar Nederlandse letterkunde te Amsterdam tot 1955) werden meer dan veertig negentiende-eeuwers - d.w.z. tot 1880 - gelezen voor het kandidaatsexamen, waaronder van Busken Huet ‘een roman, aantal critieken en groot fragment uit “Het land van Rembrand”’. Door diens opvolger Stuiveling (hoogleraar van 1956 tot 1972) werd dat aantal gehalveerd, terwijl geen auteurs of werken meer verplicht waren. Wél werd de Huet-biografie van De Vooys gelezen.

In de mooie jaren zeventig stelden studenten hun eigenlijk overbodig geworden literatuurlijs-

[p. 4]

ten geheel naar eigen inzicht samen, wat inhield dat die onleesbare negentiende-eeuwers afgevoerd werden. Vlotte eigentijdse docenten konden het niet langer verantwoorden de nieuwe generatie op te zadelen met de aftandse smaak en de overgeleverde cultuurprodukten van een vorige. Men maakte z'n eigen studiepakket, weet je wel? Kennis was elitair, kennisoverdracht heette manipulatie en iedereen had een tien voor taal. Een (schriftelijke!) tentamenvraag als deze (3 juni 1960): ‘Van welk tijdschrift was Conrad Busken Huet redacteur; welke rubriek; jaartallen? In welke reeks vindt u veel van Huets letterkundige opstellen; hoeveel delen? Welke jaren beslaat deze reeks; wie heeft de laatste delen verzorgd? Hoe zoekt u een artikel van Huet dat u nodig hebt?’ - uit de tijd dus dat een student nog een heer of dame was - zou later een docent een slechte beoordeling hebben opgeleverd, nog afgezien van de werkelijk te idiote veronderstelling dat de student ooit een artikel van Huet nodig zou kunnen hebben.

Wie tegenwerpt dat de schade van het bedoelde barbaarse tijdperk gering is gebleven, omdat er sinds tien jaar een bloeiende werkgroep ‘De negentiende eeuw’ bestaat met een jaarlijks symposium en een kwartaaltijdschrift, moet maar eens bedenken hoe wanstaltig groot het aantal afgestudeerde neerlandici thans is in verhouding tot die kleine Gideons-bende - ja, zo heette die zoon van Huet die de laatste delen van de Litterarische Fantasien en Kritieken verzorgde! - van toen en hoezeer het aantal Huet-lezers nu gedecimeerd, ja, geminimaliseerd is.

En dan heb ik het nog alleen maar over de professionele lezers gehad en niet eens over ‘lezend Nederland’ voor wie Busken Huet hooguit een naam, misschien een straatnaam is. De kansen op een verantwoorde ‘lees-editie’ van Huets verzamelde werken lijken in het huidige tijdsgewricht dan ook bar klein, om niet te zeggen nihil.

De verklaring daarvoor is, zelfs als ik abstraheer van de kosten, tweeledig.

Niet alleen zijn de oordelen van Huet te subtiel en te elegant verpakt voor een generatie die mokerslagen verlangt of op z'n minst een duidelijk en ondubbelzinnig standpunt. Maar ook, en dat is het noodlot van elke criticus van toen, zijn de aanleidingen voor zijn oordeelvellingen en vonnissen voorgoed verleden tijd. Dat zulks het geval is mede dank zij die door Huet voltrokken vonnissen is een ironische bijkomstigheid. Zo graaft de literaire scherprechter met het graf van zijn slachtoffers ook dat van hemzelf.

Laten we eerlijk zijn, de aanleiding tot het lezen van een bundel kritieken ligt zowel in de auteur als in het onderwerp. En de onderwerpen van Huet zijn al te passé om zijn kritieken te toetsen aan de (her)lezing van romans van Melati van Java, Marius, Dercksen of Aart Admiraal. Wij geloven Huet op zijn woord, maar helaas, zelfs dàt woord is overbodig geworden. Voor het nageslacht is dàt het probleem-Huet.

Voor zijn tijdgenoten was hij echter een ware gesel. Had hij hun slechts hun lievelingen ontnomen, dan was dat misschien nog vergeeflijk geweest, maar de wijze waarop was te kwetsend en hooghartig superieur en vooral, hij ontzegde hen ook goede smaak en oordeelsvermogen. De kleine burgerij had z'n Nuts- en winkelbibliotheken maar de zich met cultuur diverterende betere kringen hadden zich verenigd in besloten leesgezelschappen, waarbij een deskundig geacht bestuur er tegen waakte dat de leden rommel in handen kregen. En juist deze leesgezelschappen waren niet veilig voor de hoon van Huet, want regelmatig werden zijn vernietigende vonnissen van romans gevolgd door de toevoeging dat het om produkten ging ‘geschikt voor onze leesgezelschappen’. De beledigden waren dan gelijkelijk de auteurs en de consumenten van dat leesvoer en met dat oordeel vervreemdde Huet hen beiden evenzeer van zich.

Een gebruiker van de eerste bundel Litterarische Fantasien - want kopen deed hij die vuiligheid immers niet! - noteerde in het exemplaar van het Amsterdamse Leesmuseum:

Het raakt al besmet
Waar Coen Huet
Zijn poot op zet.

en vertolkte daarmee de vox populi.

Deze weigering van Busken Huet het spel van voorname cultuurdragers op hun condities mee te spelen, moest wel op een excommunicatie uitlopen. In deze zin kon Multatuli nooit spelbreker zijn, hij was immers nooit deelnemer geweest. Zeker had Multatuli te lijden van het feit dat men hem geen antwoord gaf en doodzweeg. Zeker, het was godslasterlijk wat hij deed, maar zonder steun

[p. 5]

was hij nooit. Huet echter was spelbreker, en slechts Potgieter, ook niet de populairste auteur van zijn tijd, stond aan zijn kant.

Op diens verzoek en in het voetspoor van diens oude Gids-artikel, schreef Busken Huet in 1863 een opstel over Staring. Het opstel is zoals vaker bij Huet nogal refererend, navertellend, samenvattend, citerend, heeft veelal iets van een versierde bloemlezing. Maar dan is er opeens een uitspraak die haast een zelfportret wordt: ‘Staring's voorbeeld is bovendien het eenige niet waaruit blijkt dat zeldzame vernuften, begaafd of bezocht met een hun alleen eigen draai van geest, instede van door de ongunst des publieks van hun aanleg tot impopulariteit genezen te worden, zich integendeel uit fierheid somtijds opzettelijk overgeven aan de rigting-zelve die scheiding maakt tusschen de groote menigte en hen.’

Vanwege deze dwarsheid lees ik Busken Huet, onbekommerd om zijn rang- of rugnummer. Voor mij een dubbelnummer.

Amsterdam, januari 1986