Maatstaf. Jaargang 34

[p. 41]

Bruno Naarden
In de Peter en Paulsvesting. Notities van Fjodor Iljitsj Dan

Het hiernaast afgedrukte en door Mieke Lindenburg vertaalde fragment is ontleend aan het boek Twee nomadische jaren, dat in 1922 in het Russisch in Berlijn verscheen. Het is sindsdien nooit vertaald of herdrukt. Alleen specialisten in de moderne Russische geschiedenis zijn van het bestaan van deze unieke bron over het roerige begin van de jaren twintig in Sovjetrusland op de hoogte. In dit boek verhaalde Fjodor Iljitsj Dan (1871-1947) zijn belevenissen en omzwervingen in de jaren 1920-1922. De naam Dan was in die tijd aan politiek geïnteresseerde Russen niet veel minder bekend dan die van Lenin of Trotski. Evenals deze beroemdheden behoorde Dan tot de kleine en uiterst selecte groep van intellectuelen, die de sociaal-democratische beweging in Rusland vanaf het begin had geleid. Dan was echter mensjewiek geworden en na 1917 werd hij door de bolsjewieken beschouwd als een van de belangrijkste tegenstanders van hun dictatuur. Net als Trotski en Lenin was de naam Dan een pseudoniem. Hij heette eigenlijk Goervitsj. De later internationaal vermaarde Frans-Russische socioloog Georges Gurvitch was familie van hem.

Dan had medicijnen gestudeerd, maar is nooit lang als arts werkzaam geweest. Hij was wat wij tegenwoordig een politiek dier zouden noemen. Hij behoorde tot het zeldzame, uiterst begaafde en daadkrachtige mensentype voor wie onder normale omstandigheden een grote carrière als minister of parlementariër zou zijn weggelegd. De Russische geschiedenis van de twintigste eeuw liet echter weinig ruimte voor de ontwikkeling van democratische staatskunst en Dan heeft zijn talenten nooit kunnen ontplooien. Zowel voor als na 1917 werd hij herhaaldelijk gearresteerd, gevangen gezet en verbannen. In 1922 werd hij voor de derde maal, en dit keer voorgoed, gedwongen om naar het Westen te emigreren. Nog voor 1900 had hij tijdens een verbanningsperiode in Europees Rusland zijn nom de plume gekozen uit bewondering voor Felix Dahns beroemde roman Ein Kampf um Rom. Zelf zou hij veel schrijven en publiceren. Naast een lange reeks artikelen en redevoeringen schreef hij behalve Twee nomadische jaren op het einde van zijn leven ook nog De oorsprong van het bolsjevisme, een boek dat voor vele historici van het Russische communisme van grote waarde is geweest. Dans uitvoerige correspondentie met Russische en Westerse socialisten zoals Kautsky en Fr. Adler is zojuist gepubliceerd door het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam. Deze wetenschappelijke uitgave werd bezorgd door dr. Boris Sapir, die Dan goed gekend heeft.

Dan was echter van nature geen theoreticus maar een practicus. In dit opzicht had hij wel iets weg van Lenin, wiens later zo beroemd geworden brochure Wat te doen in 1902 door Dan in een koffer met dubbele bodem naar Rusland werd gesmokkeld. Beide mannen werden gekenmerkt door een zeer zakelijke en doelgerichte toewijding aan het partijwerk en hadden een uitgesproken talent voor organisatie en leidinggeven. Dan was er echter de man niet naar om in Lenins opvattingen over een conspiratieve voorhoedepartij een organisatorisch model en ideaal te zien. Hij zou zich ontpoppen als de grote drijvende kracht binnen de mensjewistische beweging. Dan kende echter zijn beperkingen. Hij wist goed samen te werken met minder praktische maar in intellectueel opzicht begaafdere figuren zoals Martov, Axelrod of Potresov, die de voornaamste geestelijke vaders van het mensjewisme waren. Lenin daarentegen bewoog zich moeilijker in het gezelschap van gelijken en probeerde meestal een milieu te scheppen waarbinnen zijn gezag op alle terreinen vrijwel onvoorwaardelijk werd aanvaard. Hij droeg zijn dogmatische utopisme, sectarische fanatisme en amorele machiavellisme dan ook in hoge mate op

[p. 42]

zijn volgelingen over. Aan de bolsjeviki was de overeenkomst tussen Fjodor Iljitsj en Vladimir Iljitsj niet ontgaan en over Dan spraken zij spottend als ‘de kleine Iljitsj’. Hun onvolprezen leider was uiteraard ‘de grote Iljitsj’. Dan, die politieke tegenstanders bekwaam en hard kon aanpakken, maakte zich bij hen zeer gehaat.

Na de val van het tsaristische bewind in februari 1917 nam Dan als voorzitter van het Centrale Uitvoerende Comité van de Sovjet van Arbeidersen Soldatenafgevaardigden, lid van het Centrale Comité van de mensjewistische partij en als redacteur van de Izvestija, de krant van de sovjetbeweging, een sleutelpositie in. Hij behoorde tot de kleine groep van grote politieke leiders die in het revolutiejaar een moedige, maar vruchteloze poging hebben gewaagd om van Rusland een democratisch land te maken. Na de bolsjewistische staatsgreep in oktober wensten de meeste mensjeviki, onder wie Dan, hun oppositie tegen de communistische dictatuur slechts met legale en geweldloze middelen te voeren. Zij waren er vast van overtuigd dat Rusland nog niet rijp was voor het socialisme en dat het bolsjewistische experiment rampzalig zou eindigen. Maar een overwinning van de ‘contra-revolutie’ of een restauratie van de monarchie was volgens hen geen alternatief. Zij hoopten dat de bolsjeviki door mensjewistische kritiek, door het Russische proletariaat, het Westerse socialisme en de steeds verslechterende economische omstandigheden tot andere gedachten gebracht kon worden.

De mensjeviki zouden er na 1917 evenmin in slagen om de revolutie weer op het democratische spoor te zetten. Toch kan ook achteraf niet gezegd worden dat hun politiek bij voorbaat tot volledige mislukking gedoemd was. Binnen de communistische partij heerste aanvankelijk grote onenigheid over het één-partij regime en de terreur. Dit stelde de mensjeviki enigermate in staat om hun kritiek op de dictatuur in het openbaar te spuien en de arbeiders en de sovjets te beïnvloeden. Naar Dan werd zelfs op vergaderingen waar de bolsjeviki een overweldigende meerderheid hadden zeer aandachtig geluisterd. Aangezien de mensjeviki zowel economische als politieke liberalisatie bepleitten, beschouwden zij de afkondiging van de Nieuwe Economische Politiek als een belangrijke overwinning van hun denkbeelden. Maar politieke vrijheid kwam er niet. De bolsjeviki hebben door steeds toenemende terreur de politieke come-back verhinderd van het mensje-wisme, dat reeds in de eerste helft van 1918 voor een belangrijk deel zijn in 1917 verloren populariteit onder de arbeiders had herwonnen. Door de verkiezingen van de sovjets te manipuleren, door vrije politieke bijeenkomsten te verstoren en te verhinderen, door arbeiders met ontslag en honger te bedreigen, door democratische socialisten te arresteren en hun publikaties te verbieden hebben zij elke vreedzame oppositie onmogelijk gemaakt. Met gewapende vormen van verzet, zoals Kronstadt, werd op nietsontziende manier afgerekend. Dan laat in Twee nomadische jaren zien hoe hem systematisch elke politieke activiteit onmogelijk werd gemaakt door pesterijen, arrestaties, verbanning en mobilisatie als arts in het Rode Leger. Na een lang volgehouden hongerstaking in de Boetyrski gevangenis in Moskou en dankzij een luidruchtige campagne in de Westerse socialistische wereld kreeg Dan in het begin van 1922 toestemming om met een aantal kameraden naar Berlijn te vertrekken.

[p. 43]

Uit: Twee nomadische jaren

[Eind 1920, begin 1921 vinden in Petrograd ernstige arbeidsonlusten plaats.]

‘De bolsjewieken reageerden met allerlei repressieve maatregelen op de beweging. De communistische jeugdbond werd met de smerige opdracht belast op onderzoek uit te gaan: hij diende de huizen op te sporen waar arbeidersvergaderingen werden gehouden en daar agenten van de Tsjeka mee naar toe te nemen door wie de arbeiders vervolgens werden gearresteerd. Lang niet alle leden van de bond waren bereid deze schandalige rol te vervullen. Zelfs de bolsjewistische kranten moesten erkennen dat de jeugdbond “niet op deze taak was berekend” en dat vele jeugdige communisten heel actief deelnamen aan antibolsjewistische demonstraties. Later heb ik in het Huis van Bewaring een vijftienjarig communistje ontmoet dat gearresteerd was omdat hij geen arbeidersvergaderingen had opgerold, maar de arbeiders juist steeds had gewaarschuwd dat er hun een inval van tsjekisten boven het hoofd hing.

De beweging breidde zich echter steeds verder uit, waarop het besluit viel dat er voortaan met militair geweld tegen zou worden opgetreden. De autoriteiten konden zich echter niet op het Rode leger verlaten. De stemming onder de verschillende troepenonderdelen was zodanig dat men hen maar liever achter slot en grendel in de kazerne hield. En dat was nog niet alles: uit zeer betrouwbare bron heb ik vernomen dat bij de soldaten in heel wat regimenten de schoenen werden weggenomen onder het voorwendsel dat er moest worden gekeken of ze misschien ook aan nieuwe toe waren: dit om te voorkomen dat de troepen misschien uit eigen beweging de kazernes zouden verlaten.

Tegen de arbeiders werden uitsluitend rode officieren in opleiding ingezet - bolsjewistische cadetten dus. Vanuit mijn raam keek ik toe hoe er over de Njevskij prospjekt cadettenonderdelen infanterie en cavalerie richting Vasilij Eiland optrokken, door een somber zwijgende menigte gadegeslagen. De cadetten zelf waren nu ook niet direct vrolijk gestemd. Het was een bijzonder weerzinwekkend schouwspel. Toen ik een paar uur later op weg was naar het gebouw van de Senaat, waar het historisch-revolutionaire archief ondergebracht was en waar ik werkte, hoorde ik op het Vasilij Eiland schieten. Even daarna kwamen er mensen aan die schreeuwden dat er op het eiland arbeiders werden gefusilleerd en dat er al een heleboel doden en gewonden waren gevallen. Gelukkig werd dit bericht later niet bevestigd. De cadetten hadden geweigerd op de menigte te schieten: ze hadden alleen in de lucht geschoten. Hierdoor werden de arbeiders natuurlijk nog meer aangemoedigd; de massavergaderingen en demonstraties sloegen nu ook naar andere wijken over.

Er bleef de bolsjewieken niets anders over dan concessies te doen. In een hals over kop bijeengeroepen vergadering van de Petrogradse Sovjet werd het besluit genomen de detachementen rond Petrograd die een blokkade om de stad vormden weg te nemen en de arbeiders

[p. 44]

en hun gezinnen toe te staan tochten naar het platteland te ondernemen om daar levensmiddelen te kopen. Tegelijkertijd werden er op de fabrieken en in de bedrijven extra rantsoenen vlees en textiel en extra schoeisel uitgereikt.

(...) Onze organisatie nam overigens van meet af aan een nogal sceptische houding tegenover deze onrust aan en verwachtte er geen grote resultaten van.

(...) We hadden hier te maken met arbeidersmassa's die als gevolg van vier jaar ellende en ontberingen volkomen versplinterd, gedesoriënteerd en uitgemergeld waren, al hun illusies wreed verstoord hadden zien worden, het geloof in hun eigen kracht hadden verloren en er geen vastomlijnde politieke doelstellingen meer op na hielden; massa's wier gedachten niet verder gingen dan de vraag hoe ze hun behoefte aan voedsel en warmte elke dag weer moesten bevredigen, die helemaal verstrikt zaten in een politienet van communistische partijcellen en die er geen oude partijorganisatie op na hielden die deze massale beweging had kunnen bundelen en leiden. De gebeurtenissen die hierop volgden hebben aangetoond dat wij de situatie niet verkeerd hebben beoordeeld en dat de optimisten zich aan fantastische illusies hebben vastgeklampt: dat de opstand van Kronstadt op geen enkele wijze door de Petersburgse arbeiders is gesteund komt juist omdat de bovengenoemde concessies van de Sovjet en de extra uitgereikte rantsoenen voedsel, kleding en schoeisel de hoop bij hen wekten dat de situatie waardoor zij tot de staking waren gedreven, nu zou verbeteren.’

[Toch arresteren de communisten in Petrograd vijfhonderd arbeiders. Ook Dan wordt samen met een aantal sociaal-democraten en socialisten-revolutionairen opgesloten in het Huis van Bewaring.]

‘1 Maart ga ik om een uur of één 's nachts slapen. Net ben ik in slaap gesukkeld, als de sleutel in het slot knarst, de deur opengaat en de hoofdbewaarder schreeuwt: “Alles meenemen!” “Waar ga ik heen?” “Zult u wel zien! Maar nu opschieten: ze wachten!”

Met tegenzin sta ik op, kleed me aan, pak mijn spullen bij elkaar. “Klaar?” “Ja!” Ik word de gang op geleid en van daar naar het gevangeniskantoor. Daar vind ik een heel stel partijkameraden. Allemaal hebben ze hun spullen bij zich en allemaal vragen ze zich af: waar brengen ze ons naar toe? Het bureaupersoneel weet het ook niet. Om de een of andere reden zijn ze wat in de war. Ze behandelen ons ongewoon vriendelijk, voeren bereidwillig al onze verzoeken uit en haasten zich ons het geld en de voorwerpen die ons zijn afgenomen toen we hier kwamen, weer terug te bezorgen.’

[De gevangenen worden naar de Peter en Paulsvesting gebracht.]

‘In 1896 heb ik in deze vesting vastgezeten. Later ben ik er in 1917 nog eens op bezoek geweest, toen de ministers van de tsaar daar gevangen zaten. (...) Destijds hadden wij, en later de ministers van de tsaar, in het zogenaamde Troebjetskoj bastion gezeten, en in 1917

[p. 45]

werd de cel waar ik eens in had gezeten bezet door de laatste minister van binnenlandse zaken van de tsaar, Protopopov. (...) Maar het Troebjetskoj bastion staat helemaal in het binnenste gedeelte van de vesting. En onze vrachtwagens waren vlak voor de ingang blijven staan. Er stond ook al een andere vrachtwagen vol mensen: twaalf socialisten-revolutionairen, hoorden we. Zij waren ook afkomstig uit het Huis van Bewaring en stonden hier al drie kwartier te wachten. Met andere woorden: wij kwamen volkomen onverwacht! Met andere woorden: dat wij naar een andere gevangenis moesten worden overgebracht was heel plotseling gedecreteerd! Wat zou dat betekenen?

Er gingen nog een minuut of tien voorbij. Tsjistjakov stelde de soldaten van zijn escorte in twee dubbele rijen tussen de vrachtwagen en een piepklein gebouwtje aan de rechterkant op en in ganzenmars liepen we een deur in waarop nog het opschrift “Levensmiddelendepot” prijkte. De hele winter was er hier niet gestookt. Nu was dit gebouwtje inderhaast voor ons schoongemaakt en de kachels waren aangemaakt. De grote kamer waar wij heen werden gebracht stond vol rook en het vocht sijpelde van de wanden. (...) Onze riemen, veters en bretels werden ons afgenomen. Ik protesteerde: zonder bretels kon ik haast niet lopen! “O, u hoeft ook niet te lopen!”

We werden in een stel piepkleine celletjes gestopt waarvan de deuren in de grote kamer uitkwamen en met hoge, van tralies voorziene raampjes die op de binnenplaats uitkeken.

(...) In bontjas en met overschoenen aan gingen we op de britsen zitten en begonnen over onze toestand te praten. Langzaam maar zeker raakten we er vast van overtuigd dat we naar de vesting waren gebracht om gefusilleerd te worden. Maar of het nu kwam omdat we diep in ons hart moeite hadden ons met die gedachte te verzoenen, of omdat gedeelde smart tenslotte altijd halve smart is: in ieder geval voelde geen van ons zich ook maar in de verste verte bedrukt; we maakten grapjes en zaten te lachen. Niettemin kon je uit alles afleiden dat men van plan was ons te fusilleren: uit onze plotselinge, nachtelijke tocht hiernaar toe, uit die opmerking van de man die ons had gefouilleerd: “u hoeft ook niet te lopen”, en uit de omstandigheid dat de celletjes waar we in waren gestopt totaal niet in gereedheid waren gebracht. Om even op mijn verhaal vooruit te lopen: de administratie was zo volslagen onvoorbereid op onze komst, dat we pas de dag daarop om acht uur 's avonds voor het eerst een middagmaal, brood en heet water kregen!...

We begrepen alleen helemaal niet waar deze plotselinge daad van terreur zo opeens door was veroorzaakt. Volgens de laatste berichten die we hadden gehoord was de staking al aan het wegebben. Wat was er dan toch gebeurd, dat de bolsjewieken in paniek waren geraakt? Want alleen in een toestand van paniek kon de waanzinnige gedachte bij hen zijn opgekomen ons te fusilleren. Pas twee dagen later hoorden we van een van de bewaarders dat op 1 maart “Kronstadt in opstand was gekomen”, en daarna ontvingen we elke dag kranten. Toen begrepen we eindelijk hoe de vork in de steel zat. Maar voordat het zover was bereidden we ons geestelijk voor op de

[p. 46]

dood, al braken we ons wel het hoofd over de vraag wat toch de oorzaak was van deze plotselinge maatregel.

Maar laat ik hier nu eerst vertellen wat mij later in verband met de voorgenomen executie ter ore is gekomen.

Een van de eerste dagen van maart werd mijn vrouw, die in Moskou woonde, door een vooraanstaande bolsjewiek opgebeld die haar zei: “Nu, ik kan u geruststellen, F.I. (Dan) heeft niets te duchten[.] Mijn vrouw, die alleen maar wist dat ik gearresteerd was, maar nog niet eens had gehoord dat ik vanuit het Huis van Bewaring naar elders was overgebracht, reageerde niet-begrijpend. Daarop vertelde hij haar het volgende: van Zinovjev in Petrograd hadden ze een telegram gekregen met een verzoek om toestemming mij als gijzelaar voor Kronstadt te fusilleren (rib: waarschijnlijk had dit verzoek niet alleen betrekking op mij, maar ook op alle anderen die naar de Peter en Paulsvesting waren overgebracht). Dat was hem geweigerd. “Maar omdat ik maar al te goed weet dat deze heer de gewoonte heeft eerst zijn smerige streken uit te halen en er dan pas toestemming voor te vragen, was ik ervan overtuigd dat hij F.I. al had laten fusilleren. Maar inmiddels heb ik inlichtingen ingewonnen en me laten vertellen dat alles goed met hem is,” besloot de man aan de andere kant van de lijn.

(...) Het was duidelijk dat Zinovjev het niet handig genoeg had aangepakt. Hij had ons “per ongeluk” moeten laten doodschieten, of anders bijvoorbeeld bij zo'n befaamde “vluchtpoging”!’

[De bewakers stonden onder bevel van de militaire commissaris S., die nogal prat ging op de wreedheden door hem in de burgeroorlog begaan.]

‘Met zijn ondergeschikten ging S. heel vriendelijk om; hij noemde de rodelegersoldaten steevast zijn “zoontjes” en de soldaten waren erg op hem gesteld. Maar ook wij werden met de grootst mogelijke zorg, ja zelfs met vertedering door hem behandeld. Hij zorgde ervoor dat we matrassen, boeken, kranten, tabak, beter eten en vaker heet water kregen. Uren achter elkaar stond hij vlak voor mijn cel en zei dan meer dan eens hoe blij hij toch was dat hij mij had leren kennen en nu aan de weet kwam hoe de mensjewieken eigenlijk dachten. De andere gevangenen trad hij al net zo belangstellend tegemoet.

“Kijk,” zei ik eens tegen hem, “nu ziet u dat wij niet zo vreselijk zijn als we altijd worden afgeschilderd. Toen wij hier werden gebracht keek u ons woedend aan, waarschijnlijk had u ons het liefst ter plekke omgebracht.”

“Gelooft u mij, kameraad Dan,” antwoordde hij, “ik heb heel veel respect voor u en wens u van harte het allerbeste toe. Maar als ik zo dadelijk het bevel krijg u te fusilleren, dan zal ik dat onmiddellijk doen!”

Al gauw begonnen ook de andere rodelegersoldaten die ons bewaakten in deze gesprekken op te gaan. Waarover zo'n gesprek ook mocht zijn begonnen, steevast kwam het uit op de arbeidersstakin-

[p. 47]

gen en de opstand in Kronstadt, waaraan wij langzamerhand steeds vaker werden herinnerd door het geknal van kanonnen dat tot ons doordrong. En dat bracht ons dan weer regelrecht op het voedselbeleid en de politiek ten opzichte van de boeren van de bolsjewieken. De kranten bleven ons (dat wil zeggen: de mensjevieken) dag in dag uit op onze huid zitten vanwege onze eis de voedselrekwisities op het platteland af te schaffen, een eis die nu door de matrozen van Kronstadt werd ondersteund. “Lakeien van de bourgeoisie!” “Dienaren van de Entente!” “Verraders!” Maar toen wij de rodelegersoldaten uitlegden dat de voedselrekwisities de boeren maar heel weinig land overlieten, maar ternauwernood genoeg om van te leven en vaak nog minder, zodat zij niet de minste zin meer hadden om meer land te bewerken, wat weer tot gevolg had dat het land tot hongerlijden werd veroordeeld en het platteland tot de opstand werd gedreven, konden zij - voor het grootste gedeelte zelf afkomstig van het platteland - daar niets tegenin brengen en gaven ons gelijk. (...)

Wij mochten allang in alle vrijheid met elkaar praten en zelfs naar andere cellen gaan - over dit laatste wil ik straks nog iets vertellen. Op een keer riep een van de socialisten-revolutionairen naar zijn makkers: “Heren, komt u toch allemaal hierheen, dan gaan we zingen!” Een lui op de brits hangende rodelegersoldaat die even tevoren nog een gezellig babbeltje met een van de gevangenen had gemaakt, vloog als door een slang gebeten met een vuurrood aangelopen gezicht en met fonkelende ogen overeind en schreeuwde onbehouwen: “Heb het lef niet nog eens ‘heren’ te zeggen! Dat woord gaat me door merg en been. Als u nog eens ‘heren’ zegt, stop ik u allemaal achter slot en grendel in uw cellen!”

Onze debatten werden steeds levendiger, en langzamerhand ontstond er in de corps-de-garde een soort rodelegersociëteit. Op een keer stond ik met S. te praten. Zoals gewoonlijk hadden we het over het boerenvraagstuk, over de voedselrekwisities en over het graanmonopolie. Aan alle kanten werden we omstuwd door soldaten die zich af en toe ook in het gesprek mengden en commentaar leverden. Er werden kranten gebracht. Ik sloeg er eentje open en kreeg de befaamde rede van Lenin op het tiende partijcongres in het oog. Lenin kondigde daarin een radicale koerswijziging in het boerenbeleid aan: met de rekwisities op het land was het afgelopen, er zou belasting in natura worden geheven en vrije handel was weer toegestaan. (...) Onmiddellijk las ik de rede van Lenin hardop voor. Op de soldaten en op S. had dit een uitwerking als van een donderslag bij heldere hemel. En toen ik het laatste gedeelte van Lenins rede voorlas, waarin hij verklaarde dat de mensjewieken en de socialisten-revolutionairen toch in de gevangenis moesten worden vastgehouden, viel er een onbehaaglijk stilzwijgen en heerste er opeens een gegeneerde stemming. S. mompelde een grapje en haastte zich weg om een of ander dringend karwei op te knappen. De soldaten haalden zwijgend hun schouders op toen ik hen vroeg wat daar toch de diepere zin van was, dat de socialisten toch in de gevangenis moesten blijven, en waarom de matrozen van Kronstadt zo nodig met artillerie bestookt moesten worden, terwijl hun eisen voornamelijk neerkwamen op de

[p. 48]

afschaffing van de voedselrekwisities en ze verder louter en alleen het recht op vrije verkiezingen voor de sovjets nastreefden (en zeker niet “sovjets zonder communisten”, zoals hun door de bolsjewistische pers giftig in de schoenen werd geschoven!) en graag zagen dat de communistische partijcellen van hun politiefuncties werden ontheven.

Vanaf dat ogenblik begon S. alle politieke gesprekken te mijden en onze praatjes met de soldaten schakelden op andere onderwerpen over - voortaan ging het meestal over de betekenis van de terreur en de antidemocratische politiek van de bolsjewieken.’