Maatstaf. Jaargang 34

[p. 75]

Geert van der Kolk
‘Is dit dan leven?’

In Warschau logeerde ik altijd bij pan Henryk Przybylski. Pan Przybylski woonde in een appartement aan de Boulevard Swierczewskiego, achter het grote theater. Het appartement had een woonkamer en een keuken aan de voorkant, een gang, een badkamer, en twee slaapkamers die uitkeken op een parkeerplaats. Het gebouw was van de efficiënte jaren zestig. Het appartement was altijd netjes opgeruimd en schoon, maar het leek op een goedgevulde en benauwde provisiekast. De plafonds waren zo laag dat ik later wel eens dacht: je moet inderdaad een bochel hebben, wil je je hier op je gemak voelen.

Pan Przybylski had een grote bochel, die slagzij maakte naar stuurboord. Hij leek heel slim en altijd vrolijk, want hij moest zijn wenkbrauwen optrekken en zijn ogen opsteken als hij mij aankeek, en zijn mondhoeken kropen dan onwillekeurig mee omhoog.

Toen ik de eerste keer aanbelde vroeg hij: ‘Komt u van het kamerbureau aan de Krucza?’

Dat was inderdaad het geval en hij vroeg: ‘Voor hoeveel nachten heeft u betaald?’

‘Maar voor één,’ zei ik en ik gaf hem de doorslag van de kwitantie. ‘Ik wilde het eerst eens aankijken.’

‘Sehr gut, sehr gut,’ zei hij en hij knikte tevreden. ‘Komt u toch binnen.’

In de slaapkamer ging hij naast mij op het bed zitten en hij vroeg: ‘En hoelang wilt u blijven?’

‘Dat hangt van uw prijs af,’ zei ik.

We verschilden van mening over de koers van de dollar. Pan Przybylski stond op om zijn argumenten gewicht te geven en hij leek heel driftig en gehaast, doordat hij zelf zo kort en krom was en de kamer voor ijsberen te klein. Ten slotte gaven we wat en we namen wat, die eerste keer.

Pan Przybylski had een gezin, maar de pana en het dochtertje leken wel opgesloten in de woonkamer. Ik kon ze soms horen, als ik 's morgens vertrok of 's avonds terugkwam, maar ik zag alleen de mannen die de andere slaapkamer huurden. Dat waren zwijgzame heren, die ook met de pan zelf nauwelijks een woord wisselden en altijd vroeg naar bed gingen. Als ik naar de badkamer ging schoten ze hun deur uit en voor mij langs, omdat hun sokken daar nog te drogen hingen en dan verontschuldigden zij zich zonder mij aan te kijken. Ze bleven nooit langer dan een dag of twee en ik kon ten slotte aan het wasgoed zien dat ik weer een nieuwe buurman had.

[p. 76]

Pan Przybylski sliep in de keuken op een dunne matras, dat overdag opgerold onder de kapstok stond. De pana sliep op de bank in de woonkamer en het dochtertje naast haar op een kampeerbed, dat 's morgens ook in de gang werd gezet.

Ik ontmoette de pana na een dag of tien, toen ik op een middag moest opbellen. Przybylski zelf was niet thuis en de telefoon stond niet op zijn plaats in de gang. Ze deed de kamerdeur maar nauwelijks open, zodat haar schouders, armen en heupen in de coulissen bleven. Ze was zeker vijftien jaar jonger dan haar man, hoewel die door zijn bochel toch moeilijk te schatten was. De pana was gekleed in schurftige pluche pantoffels en een lang vergeeld nachthemd. Haar haar was kort en tot stervens toe gebleekt. Ze had grote bedompte ogen en ze glimlachte onderdanig en heel vulgair. Ze sprak uitsluitend Pools, maar dat gaf niet, want mijn verzoek was eenvoudig. Ze gaf de telefoon aan door de kier en ze liet de deur open terwijl ik belde. Ze deed geen enkele poging om te verbergen dat ze meeluisterde, niet naar het gesprek, maar naar het aantal nummers dat ik draaide, want ze wilde er zeker van zijn dat ik binnen de stad bleef.

Op een avond vroeg pan Przybylski of ik misschien geld wilde wisselen. Ik had daar al ervaring mee, dus ik begon hoog en koppig. Als we een compromis naderden huppelde hij door de gang naar de woonkamer, als een ordonnans die de wapenstilstand mag melden. Ik hoorde ze opgewonden fluisteren en even later verscheen hij weer, nu strompelend als een moe paard, en hij schudde zijn hoofd en zei met een meewarige uitdrukking op zijn gezicht: ‘Gekt nicht, geht nicht, leider.’ Ik wisselde ten slotte toch maar twintig dollar, om geen spelbreker te zijn.

Op een andere avond, toen ik mijn kleren had gewassen in de badkuip, klopte hij op mijn deur en zei: ‘Mein Herr, mein Herr, mijne vrouw kan gaarne uwe was doen.’

Ik zei dat ik dat buitengewoon vriendelijk vond.

Niet lang daarna vertrok ik, met een tas vol schoon ondergoed en gestreken overhemden. Ik betaalde mijn laatste dagen en gaf een goede fooi.

‘Viel Danke, viel Danke, mein Herr,’ zei pan Przybylski. ‘Aber,’ en hij keek sluw maar ook droevig omhoog, ‘ook een vergoeding voor alle die was, bitte, natuurlijk.’

‘Dat had u dan van tevoren moeten zeggen,’ zei ik.

‘Ach, mein Herr,’ zei pan Przybylski, ‘het is voor mijne vrouw, en zij is ziek.’

‘Als ze ziek is, moet ze in bed blijven,’ zei ik en ik betaalde.

Een paar maanden later was ik terug in Warschau en ik betrok weer mijn kamer aan de Boulevard Swierczewskiego.

‘Sehr Wilkommen, mein Herr,’ zei pan Przybylski. ‘En omdat u een oude vriend bent, mag u voor de oude huur.’

‘De zloty is anders tegen de dollar gevallen,’ zei ik.

‘Jawel, mein Herr,’ zei hij, ‘maar het leven is ook veel duurder geworden.’

Er volgden lange onderhandelingen met de woonkamer. Ik was

[p. 77]

nu echt hardnekkig, omdat ik maar weinig geld had.

Het leven was inderdaad duurder geworden, en schaarser. Er sliepen nu regelmatig twee zwijgende mannen tegelijk in de andere kamer, de badkamer was altijd bezet en de waslijn vol. In de eerste week van juli lag er zelfs een vreemdeling op pan Przybylski's matras in de keuken.

Het leven was zo duur dat ik mij Przybylski's wisselkoers niet kon veroorloven. Hij dacht aanvankelijk dat ik weigerde om tactischeredenen en hij kwam een tijdlang iedere morgen meteen nieuwbod.

Ik herinnerde mij pas dat de pana de was deed, toen ik op een avond mijn overhemden schoon en glad op het bed vond.

‘Daar had ik toch niet om gevraagd,’ zei ik.

‘Maar mijne vrouw doet het gaarne,’ zei pan Przybylski en hij was op zijn hoede, want hij had een uitstekend geheugen.

‘Ik doe het zelf wel,’ zei ik, ‘het leven is duur genoeg.’

Een week daarna hoorde ik ze schuifelen en fluisteren in de gang en even later klopte pan Przybylski op mijn deur en hij kwam binnen met in zijn armen de overhemden die ik zojuist druipend boven de badkuip had gehangen.

‘Ontschuldiging, mein Hert,’ zei hij, ‘maar dat gaat echt niet meer; we hebben zovele gasten; de was moet u maar in uwe kamer drogen.’

De volgende dag verdween de telefoon.

‘Omdat ik het met al die gasten niet in de gaten kan houden,’ zei pan Przybylski, hoewel de andere huurders nooit opbelden en ik altijd netjes kleingeld naast het apparaat liet liggen.

De laatste keer aarzelde ik toen ik in Warschau aankwam, maar ik ging ten slotte toch naar de Boulevard Swierczewskiego, omdat een vertrouwd huis in een vreemde stad moed geeft. De zloty was nog dieper gevallen, maar dat het leven duurder was kon je echt niet zeggen. Het leger had de macht overgenomen en het leven was verschrompeld.

Nu deed de pana open.

‘Ha! Daar is pan wasgoed!’ riep ze en ze lachte zonder overleg of beheersing. Ze droeg nog steeds het nachthemd en ze had mollige armen en wijde heupen. Ze stond op één been. Ze had een voet uit de pluche pantoffel getrokken en krabde met haar grote teen in haar knieholte. Voor evenwicht leunde ze tegen de deurpost.

De twee slaapkamers hadden vele maanden leeggestaan. Pan Przybylski sliep niettemin nog steeds op de keukenvloer. Ik gaf hem de huur die hij vroeg en wisselde mijn geld op zijn koers.

Ik was slecht op mijn gemak, niet door de toestand in de stad, maar door het nieuwe regime in het appartement. De zwijgende Polen die vroeger op hun sokken door de gang slopen waren veel minder verontrustend dan de papa, die nu dikwijls plotseling en smerig lachend voor mijn neus stond als ik uit de badkamer kwam.

‘Aan de was, pan wasgoed?’ zei ze dan grijnzend.

Ik vertelde pan Przybylski dat ik deze keer wat ruimer zat, als de pana de was wil doen, dan graag.

Maar als de overhemden weer op mijn bed lagen, waren ze niet

[p. 78]

gestreken.

Ook stond nu dikwijls, als ik thuiskwam, het dochtertje in de gang, een slecht gelukt schepseltje dat altijd tegen de muur leunde, alsof ze bang was dat ze zou vallen.

En ten slotte werd er stiekem gedronken uit de fles wodka die ik in mijn kamer had. Ik was er eerst niet zeker van en ik wilde geen streepjes op het etiket zetten. Ik tekende een maatstaf op een stuk papier en toen was er geen twijfel meer aan.

Alleen de telefoon stond weer op zijn oude plaats, maar die kon ik nu niet gebruiken.

Na een week of drie kwam pan Przybylski mijn kamer binnen en hij vroeg: ‘Mein Hert, heeft u de krant gelezen?’

‘Alleen de Duitse editie,’ zei ik.

‘De prijzen gaan weer omhoog,’ zei hij, ‘En dan moet er bij de huur ook iets bij.’

‘De dollar klimt altijd met de prijzen mee,’ zei ik.

‘Er moet iets bij, bij de huur,’ zei hij, alsof er verder geen uitleg nodig was en hij had ook iets verslagens in zijn stem.

Ik weigerde, want ik was deze keer echt al royaal geweest.

Pan Przybylski vertrok naar de woonkamer en spoedig hoorde ik hen op de gang, hij rap fluisterend en de pana schel en hooghartig. Przybylski klopte en stak zijn hoofd en bochel door de kier en zei: ‘Er moet iets bij, bij de huur.’

‘In dat geval,’ zei ik, ‘zoek ik wel een andere kamer,’ en ik begon mijn tas in te pakken en probeerde dat beheerst te doen. Het was nu doodstil in de gang. Toen ik de kamer uitkwam, in mijn regenjas en met de tas in mijn hand, begon de pana in het Pools tegen mij te schreeuwen - te schelden en te vloeken, waarschijnlijk. Pan Przybylski ging met zijn achterwerk tegen de voordeur staan en hij struikelde over zijn Duits: ‘Is dit dan leven?’ riep hij en hij wees naar het opgerolde matras onder de kapstok en naar de vloer van de keuken. ‘En mijne vrouw! Mijne vrouw is ziek! Alle die was, dat heb ik toch zelf gedaan!’

Toen verloor ik mijn geduld en ik riep: ‘Ziek? Ze moet eerst maar eens met haar tengels van mijn wodka afblijven!’

Pan Przybylski keek mij aan, schuin naar boven om zijn bochel heen, zijn wenkbrauwen en ogen omhoog, maar zijn mondhoeken vielen in zijn hals. Hij zweeg en zag er afzichtelijk uit. De vrouw keek over zijn bochel en achterhoofd mee, met haat in haar ogen, maar ook een onherstelbare vermoeidheid. Het dochtertje hing aan haar nachthemd en begon plotseling te huilen, alsof zij de aanwijzingen van een regisseur opvolgde.

Ik verhuisde naar een kamer aan de Furmanska Browarna, een kamer met een balkon en uitzicht over de daken van de stad.