Maatstaf. Jaargang 34

[p. 8]

Martialis
Nalezing

1. Echtscheiding

Met Nieuwjaar, Proculeia, staat
je oude man pardoes op straat:
je hebt hem voor 't gerecht gedaagd
en boedelscheiding aangevraagd.
Hoe kreeg je ineens aan hem het land?
Zeg me, wat is er aan de hand?
Vanwaar die plotselinge grief?
Je zwijgt? Neem dan mijn woord voor lief:
je man was praetor. Voor de spelen
weldra te houden voor Cybele
moest jij een flinke som verschaffen
- hij immers is niet rijk - op straffe
van door de wereld met de nek
te worden aangezien, als vrek.
Ook eist het volk van 't feest zijn deel,
dat was wel twintigmaal zoveel.
Zo, beste Proculeia, maak je
van scheiding een voordelig zaakje.

(x 41)

[p. 9]

2. Weldadigheid

De schotel die je mij steeds placht
te sturen voor 't Saturnusfeest
die is dit jaar nooit hier geweest
maar bij je liefje thuisgebracht.

En voor het geld waarvan je mij
naar oud gebruik een toga kocht
op de eerste dag van maart heeft zij
een groene huisjas uitgezocht.

Zo gaan je meisjes je niets kosten.
Maar voor mij zijn het zware posten.

(x 29)

3. De juiste dressuur^3.

Hoe houd je, als je niet van ijzer bent,
Flaccus, je arme erectie overend
wanneer je bedgenoot zes potjes vraagt
met remoulade en je dan belaagt
om twee mootjes tonijn of een makreel;
als haar een hele druiventros teveel
en onverdiend lijkt; als de keukenmeid
haar met een brede lach een vis bereidt
en op een aarden schaal in saus serveert
die ze dan in twee happen liquideert;
wanneer ze, alle schaamte afgelegd,
voor 't maken van een wintermantel echt
niet meer dan vijf stuks vachten ruwe wol
van je verlangt... is dan de maat niet vol?

Maar als de mijne staat op een flacon
heel fijne odeur - alsof ze eisen kon -
om een paar dure stenen zeurt, smaragd
of ook sardonyx; als ze over die pracht
van zijden stoffen niet komt uitgepraat
zo grif te koop in de Toscaanse straat;
of wenst dat men haar honderd tientjes gunt
in goud als was het zaak van kopermunt -
denk jij dan dat ik 't geven wil? Nee, vriend.
Wél wil ik dat ze ‘werkt’ of ze 't verdient.

(xi 27)

3. Wie een meer expliciet slot verlangt leze bijvoorbeeld: ‘Maar wat ik wil wél is dat zij in bed, / haar bovenst beste beentje voorgezet, / zich roert alsof zij al dat moois verdient.’

[p. 10]

4. La petite différence^4.

Waarom ik niet zo'n goudvis trouw?
'k Wil niet de vrouw zijn van mijn vrouw.

De vrouw sta op een lager plan
in 't huwelijk, Priscus, dan de man.

Een paar. Akkoord. Maar enkel zó
dat er verschil blijft van niveau.

(viii 12)

4. Terwijl in het voorgaande epigram de vrouw eerder als lustobject beschouwd wordt, gaat het hier om een kritische waardering van de vrouw als echtgenote. Beide epigrammen zullen de toorn van feministen opwekken. Ook F. van Dooren vertaalt in dezelfde zin (Mart. Epigr) 1975) en behoudt het paradoxale slot van Martialis: slechts als de vrouw wijkt voor de man, worden zij pas ‘echt elkaars gelijken’, hetgeen een essentiële ongelijkheid veronderstelt. Daarom meende ik pares hier te mogen vertalen door ‘een paar’, term die geen volstrekte gelijkheid in zich sluit.

5. Kunstmin

Slechts drie acteurs zijn op
maar Paula mint er vier:
een figurant met zwier
jaagt haar genot ten top.

(vi 6)

6. Rufus verliefd^6.

Bij alles wat hij doet
speelt Naevia een rol
en steeds is zijn gemoed
van Naevia overvol.
Of hij nu juicht of huilen moet,
hij blijft op Naevia dol.

Het is naar Naevia
dat heel zijn wezen neigt,
't is over Naevia
hetzij hij praat of zwijgt,
't is Naevia voor en Naevia na
die al zijn aandacht krijgt.

Als hij dineert of drinkt -
op Naevia luidt zijn toost,
als hij met iemand klinkt -
slechts Naevia geldt zijn proost.
Als heel de rest in 't niet verzinkt
bleef Naevia zijn troost.

6. De rijmende strofische vorm vereiste hier veel toevoegingen, waardoor eerder een bewerking dan een vertaling ontstond. Wat de brief betreft, als men patri normalerwijze door ‘zijn vader’ vertaalt, is het onduidelijk hoe Naevia inzage van die brief krijgt. Daarom schreef ik ‘haar vader’ hoewel dat niet formeel in de Latijnse tekst staat. Anderzijds is het misschien amusanter te veronderstellen dat de gepreoccupeerde Rufus boven een brief aan zijn eigen vader ‘Liefste Naevia’ zet. Vgl. Sex en Eros bij Martialis p. 85, ‘Waterzucht’.

[p. 11]

 

Hij vraagt of weigert wat

 

(het gaat om gunst of poen),

 

beduidt je dit of dat

 

(het slaat op nu of toen) -

 

maar altijd heeft het met die schat

 

van 'n Naevia te doen.

 

 

 

Als Naevia niet bestond,

 

't verstand hem niet benam,

 

geen woord dat uit zijn mond

 

zijn pen zijn koker kwam.

 

Een brief die hij haar vader zond

 

getuigde van zijn vlam.

 

 

 

Want hij begon die brief,

 

de hoogst onnozele bloed,

 

met: ‘Naevia mijn lief,

 

mijn lamp, mijn licht, gegroet!’

 

Ze las 't en lachte apocrief

 

maar hield zich, zedig, goed.

 

 

 

Hannes! Ze maakt je ziek!

 

Er zijn véél Naevia's,

 

Naevia is niet uniek:

 

kom, doe niet meer zo dwaas!

 

(i 69 of 68)

7. Sans malice^7.

Je stelt me voor zó'n vers te schrijven
over dat Wolfje dat haar 't bloed
naar 't hoofd stijgt en ze boos moet blijven.

Schelm, ik doorzie je: van haar zuigstersriten
wil jij voortaan alleen genieten.

(iv 17)

7. De Griekse naam Lycisca werd vertaald als ‘Wolfje’.

[p. 12]

8. De dood in de schoot^8.

Driehonderd consuls zijn voor jou verschenen,
vier tanden resten je en nog drie haren,
een krekelboezem schraag je op mierenbenen,
je facie kent meer kreukels van de jaren
dan je japonnen, en je tieten hebben
nog 't meeste weg van vage spinnewebben.

En vergeleken bij jouw open muil
heeft een Nijlkrokodil een nauwe bek.
Je ziet niet verder dan bij dag een uil.
Mooier klinkt dan het jouwe het gekwek
van kikkers bij Ravenna en fijner zoemt
de mug die 's avonds bij de zee opdoemt.

Je stinkt waarnaar de geitebokken stinken,
je hebt het achterst van een magere eend,
een kut - eer been dan vlees - die uit wil blinken
boven een Cynicus oud en versteend.
't Kan dat de badportier als 't licht uitgaat
je tussen kerkhofhoeren binnenlaat.

Augustus is voor jou een koud seizoen,
ook pestkoorts zou je stramheid niet ontdooien -
toch, honderdmaal verweduwd, waag je koen
- zot als je bent - 't nog met een man te rooien,
alsof die kon ontbranden voor jouw as
of op de steenblok Sattia stapel was.

Wie zal je als vrouw, als wederhelft beschouwen,
jou, die van andere mannen 't grootje bent?
Maar moet je lijk tóch aangekrabt, ja trouwen,
leg 't op doodgraversbed: alleen hij kent
een bruidslied dat zulk bruiloftsfeest niet schendt.

Als huwlijksfakkel zal men vóór je dragen
de toorts voor 't hout dat lijken snel verast,
die, ingaand tot de zetel van je plagen,
het enigst vuur mag zijn dat daar nog past.
rend="; 1tab">(iii 93)

8. Dit is weer een van de wat goedkope satiren tegen oude amoureuze dames maar zij onderscheidt zich door haar kwaadaardigheid en vooral door het gruwelijk sadistisch slot. Met ‘kerkhofhoeren’ wordt het laagste soort prostituées bedoeld dat in de duisternis tussen de graven klanten bediende. ‘De steenblok Sattia’ slaat op een vrouw die honderd jaar werd tijdens de regering van Claudius.

[p. 13]

9. Relax

Een scheerster heeft haar tent bij de ingang opgeslagen
van de Suburra, dáár waar je aan het winkelraam
de gesels hangen ziet waarnaar de beulen vragen.
Schoenlappers bij de vleet hokken daar ook tesaam.

Nu, als je 't weten wilt,

die scheerster scheert geen man.

Wat, vraag je, doet ze dan?

Ze vilt.

(ii 17)

10. De kuise jongeling^10.

Je wil voor kuiser doorgaan dan

een zedig meisje

en een gezichtje zetten van

onschuldig sijsje -

terwijl je nog doortrapter bent

dan de poëten

bij Stella elke dag gewend

gratis te vreten,

om hem dan in Tibullus' maat

daarvoor te eren

door porno van de laagste graad

te declameren.

(iv 6)

10. Tibullus had ontuchtige verzen geschreven in jamben. Stella was een rijke collega en vriend van Martialis, vermeld in Sex en Eros bij Martialis p. 68. Voor zijn geliefde Ianthis legde hij een fraai buitenverblijf aan (ib. p. 108).

[p. 14]

11. Tegen een vrijgelatene

't Is waar, je hebt me als kind gewiegd,
als knaap bewaakt en steeds verzeld.
Nu heb 'k een baard die, zwart, niet liegt
als 't mes hem op de handdoek velt.
En ook mijn liefje klaagt dat ik
haar met mijn ruige lippen prik.

Maar 'k ben voor jou nooit opgegroeid.
Terwijl de boer 't land aan je heeft,
de butler, 't huis zelfs voor je beeft,
kom jij, die je met alles moeit,
en hekelt mijn liefhebberijen,
ja, je verbiedt me zelfs te vrijen.
Want mij is niets, jou alles toegestaan.
Het regent standjes, klachten, zuchten,
je rijdt me na, niets mag je ontgaan,
haast heb ik nog de plak te duchten!

Doe ik mijn tyrisch purper aan
of iets van reukwerk op mijn haar,
‘Dat heeft je vader nooit gedaan!’
roep jij dan. Duister fronsend staar
je naar de maatjes die ik drink
en telt ze alsof ik voor een kruik
in jouw bloedeigen kelder duik.

Genoeg! Schei uit! Een ex-slaaf in
een Cato-rol verdraag ik niet!
Want dat ik nu een man ben ziet
en zegt je wel mijn bedvriendin.

(xi 39)

[p. 15]

12. Liefde per post^12.

Ik weet niet hoe 't met al die brieven zit
aan zoveel meisjes, maar je pent je blauw.

Wel weet ik dit:

geen enkel meisje schrijft aan jou.

(xi 74)

12. Uitgaande van Martialis' belangstelling voor pedofilie baseren sommigen een andere interpretatie op de mogelijkheid dat de datief puellis zowel meisjes als jongetjes kan beduiden. Zij menen dan dat de meisjes de briefschrijver negeren, de jongens misschien niet, al is dit niet uitgedrukt in de tekst. Op die basis, hoe vergezocht ook, stel ik een variant voor: ‘Wat je al die jonkies schrijven mag? / Raadsel. Je schrijft je vingers blauw. / Eén ding is klaarder dan dag: / meisjes - die schrijven nooit aan jou.’

13. Correlaties

Als jij Sextus verbiedt al maar

van ‘zúlleke’ en van ‘zó grote’

te spreken, krijgt de sukkelaar

nauwelijks drie woorden bij elkaar.

Maar, zeg jij, wat bedoelt hij met

dat zeuren over maat en grootte?

Wel, ik vermoed dat hij (in bed)

op ‘zúlleke’ zijn zinnen zet

en op ‘zó grote’.

(vi 54)

[p. 16]

14. Toiletkwesties^14.

Van mij hoef jij je haar niet fraai

gegolfd te dragen,

ook kan een wilde ragebol

mij niet behagen.

Je huid hoeft heus niet blank te zijn

van zalfjes blinkend

maar ook van zweet niet en oud vuil

plakkend en stinkend.

Je baart hoeft niet verzorgd als bij

de mijterdragers,

noch woest als een verdachte draagt

voor zijn belagers.

Men moet een man zijn, Pannicus,

niet meer, niet minder.

Je benen hebben van hun haar

daarom geen hinder.

Je hoeft je voor je ruige borst

niet te generen -

maar, Pannicus, het lijkt of jij
je... geestelijk laat epileren.

(ii 36)

14. ‘Mijterdragers’ beduidt hier ‘oosterlingen’, Phrygiërs, Assyriërs enz. Verdachten verschenen vaak in haveloze toestand ten einde medelijden te wekken; zelfs hun adem wordt door Martialis als stinkend beschreven (IV vs.8).

15. Reddeloos^15.

Fabulla, dochter van
de wijze dokter Redde,
je mikt, weg van je man,
op Clitus, durf ik wedden.
Wat krijgt hij een cadeaus!
Maar wat is vader boos
dat jij ze zo misdraagt
en Reddeloos verlaagt!

(iv 9)

15. Poging tot weergave van een Griekse woordspeling met de naam Sota en het werkwoord dat ‘redden’ betekent.

[p. 17]

16. ‘Maak het kort’^16.

‘Wees korter in je epigrammen’
is, Cordus, steeds je kritisch punt,
‘kort of je Chioné gaat rammen’.
Ja, korter heb ik 't nooit gekund.

(iii 83)

16. Chioné was een frigide en voortvarende courtisane, die haar bezoekers maar weinig tijd gunde. Vandaar haar naam die Sneeuw betekent. In Sex en Eros komt zij voor op p. 12 en ook op p. 67, waar haar gedrag vergeleken wordt met dat van een vurigere collega, die ‘Vlam’ genoemd wordt.

17. Het lot van dr. Hylas^17.

Een leverzieke heeft
zijn dokter aangerand
en met zijn dolk doorzeefd
(aan de verkeerde kant).

De man was konsekwent:
de dokter heet Hylas!
Wie die Hylas niet kent,
diens avontuur niet las?

En 'k geloof dat die patiënt
gezond en praktisch was.

(xi 28)

17. De naam Hylas roept de gedachte aan pederastie op. Hylas was immers de lieveling van Hercules en werd hem ontstolen door Najaden. Vgl. Sex en Eros pp. 92, 104, 108.

18. Voorkeur

De straat, de kroeg mag naar Palémon horen.
Mij wil een zeldzamer publiek bekoren.

(ii 86 vs. 11-12)

Vertaald door E.B. de Bruyn
Malaga, mei 1985