Maatstaf. Jaargang 34

[p. 2]

[Nummer 1]

Gerard de Vries
Een uitzichtloze reis

‘Mijn vrienden, vaarwel. We kunnen niet langer samen verder reizen. Vaarwel.’
Vladimir Nabokov Wolk, kasteel, meer

In augustus van het verleden jaar werd in Wenen het jaarlijkse congres van de ila gehouden, de international Linguistic Association.

Het onderwerp was ditmaal het werk van Vladimir Nabokov, in het bijzonder, om de congresbrochure te citeren ‘Die mehrdeutigen künstlichen Wirklichkeitsniveaus in den Werken Nabokovs’.

In de voertaal van het congres, het Engels, klonk het overigens wat minder onheilspellend. Het is natuurlijk wel iets dat de lachlust opwekt, een congres over Nabokov in Wenen. Niemand immers wordt toegelaten tot Nabokovs romans zonder in de voorwoorden diens beledigingen aan het adres van Freud, ‘de Weense kwakzalver’, met instemming te hebben gelezen. Zijn liefde voor de Duitse cultuur is toch al niet groot gezien zijn gewoonte het adjectief ‘Duits’ nogal eens te vervangen door ‘Teutoons’. In elk geval was het nu niet mogelijk gevolg te geven aan Nabokovs wens dat ‘de Weense delegatie niet is uitgenodigd’. Toch is alles heel wel verklaarbaar. Van de bij de ila aangesloten landen was Oostenrijk aan de beurt om het jaarlijkse congres te organiseren. De sterke positie van het Weense Instituut voor Engelse Letteren en, naar ik vermoed, het energieke optreden van zijn directeur, de Nabokov-specialist dr. Henry Piffke (schrijver van het standaardwerk Nabokov's Case Studies; a Trap Detector) maken de keuze van het congresthema begrijpelijk.

Vanwege mijn leeropdracht werd ik door de Nederlandse afdeling van de ila uitgenodigd om de Nederlandse bijdrage te verzorgen. Ik nam dit aanbod met beide handen aan en verheugde mij erg op de grappen en grappenmakers (Witz, Wits & Co.) die - de hoffelijkheid jegens onze gastheren ten spijt - over de congresplaats gemaakt zouden worden. Vooral was ik benieuwd naar prof. Jedburgh die op de tweede dag de ochtendzitting zou inleiden. Had deze niet drie jaar eerder tijdens de receptie van het Nabokov-congres in Maine zijn dochter meegenomen voor een prima practical joke? Ze was gehuld in een perfecte Sue Lyons outfit, compleet met vlindermodel zonnebril, een lolly in de mond die knalrood was geverfd in de vorm van een knippatroon van een minirok, t-shirt, de minirok zelf en een button met ‘Miss Dolores Haze’. Maar er waren ook andere

[p. 3]

voorbereidingen. De opzet van dergelijke congressen is standaard. Vooraanstaande wetenschappers, of zij die deze eer genieten, houden inleidingen en minder prominenten mogen daarop als zogenaamde coreferenten commentaar geven. Om de laatsten - tot wie ik behoorde - daartoe in de gelegenheid te stellen ontvangen zij tenminste twee maanden voor het congres de tekst van de inleiding. Aangezien het congresthema op de voorafgaande jaarvergadering wordt vastgesteld, heeft de inleider ruimschoots de tijd. Desondanks haalt men het vaak niet. In mijn geval arriveerde de tekst pas ongeveer een maand voor het congres. De tekst werd vergezeld door een brief van de organisatoren met verontschuldigingen voor de vertraging.

Mijn tekst stuurde ik ook veel te laat weg, slechts enkele dagen voor mijn vertrek naar Wenen zodat men weliswaar het stuk zou kunnen vermenigvuldigen maar niet meer aan de congresdeelnemers rondzenden. Bij de tekst voegde ik een kopie van de brief van de organisatoren met daaraan toegevoegd het door Karel van het Reve geselecteerde Pninisme: ‘Wenn Sie so, dann ich so, und Pferd fliegt’.

Ik had besloten met de trein te reizen.

De reis naar Wenen kost dertien uren zodat je niet op een onredelijk tijdstip hoeft te vertrekken om op een redelijk tijdstip aan te komen. Vliegen lijkt korter maar kost uiteindelijk met alle rompslomp eromheen ook een dag. Voor wie van lezen houdt gaat er niets boven reizen per trein. Aangezien je de reistijd toch als onvermijdelijk moet afschrijven, is de leestijd pure winst. Je leest in een soort van ‘blessuretijd’. Zo zat ik dus 's ochtends in de trein toen deze zich in beweging zette. Op zulke momenten komt het begin van King, Queen, Knave me altijd gezelschap houden. Stilstaande mensen op het perron maken zich, nadat de grote wijzer van de perronklok het sein heeft gegeven, met steeds groter wordende haast uit de voeten. Maar ook in de trein is het een komen en gaan.

Het maken van lange treinreizen lijkt een aangelegenheid voor vooral jongeren. Op de stations die de internationale trein aandeed stapten ook wel oudere mannen en vrouwen in, maar dezen verlieten na hooguit twee of drie uren de trein weer. Ik vermoed dat zij op het station de trein hoofdschuddend nastaren met de gedachte dat zo'n ding je ook niet verder brengt in het leven.

Zo bracht ik in een telkens wisselend gezelschap en met een voortdurend veranderend uitzicht al lezend een goed deel van de dag door.

Tegen het eind van de middag (was het in Regenburg?) stapte een echtpaar in de coupé. De man was een beetje gezet en dat gold in iets mindere mate voor de vrouw maar haar stond het beter. Ze hadden meer gemeenschappelijk dat in het nadeel van de een maar in het voordeel van de ander uitviel. De man had bijvoorbeeld een weinig smaakvol bruin kostuum aan, maar dezelfde kleur stond zijn vrouw uitstekend. Zij hadden twee koffers bij zich en ook twee grote tassen, die ze met veel energie in de rekken aan weerskanten van de

[p. 4]

coupé opborgen, verheugd dat ze in de inmiddels vrij vol geworden trein een plaats hadden kunnen vinden. Ze zaten tegenover me, de vrouw naast een man die al enige tijd langer evenals ik bij het raam zat. Het echtpaar was Italiaans. Hun bruinige teint leek zo'n vast onderdeel van hun uiterlijk te vormen dat niet op te maken was of zij aan hun vakantie begonnen dan wel op terugreis waren. De vrouw had een breed, maar volkomen symmetrisch gezicht en een fraai gevormde neus terwijl haar haren, donker met een mahoniehouten glans, in een bewerkelijk rond kapsel zonder scheiding, haar gezicht bijna tot haar kin omlijstte. Zij gedroeg zich met een vanzelfsprekendheid waardoor het leek dat ze zich alleen met haar man in de coupé bevond. De man oogde iets minder perfect. Hoewel hij een gedecideerde en levendige indruk maakte zat er ook iets sulligs in zijn oogopslag. Zijn bruine pak was keurig in vorm, maar een te strakke broekriem en een te dik geknoopte stropdas, die bovendien ook nog slechts driekwart van de afstand had gehaald die hij vanaf de boord behoorde af te leggen, bezorgde hem toch een enigszins slordig uiterlijk.

Nadat enige tijd was verstreken en de trein zijn vertrouwde ritme had hernomen - een traag staccato van drie droge tikken gevolgd door een tweetonige stemverheffing - haalde de dame een grote bruine zak uit een tas. Zij scheurde de zak met korte rukjes open en legde deze op een aantal papieren servetjes die zij op haar knieën had opengevouwen. Er kwam een bonte verzameling fruit te voorschijn, peren, perziken en pruimen. Met een mesje begon zij het fruit klaar te maken voor haar man en haarzelf. Met bewonderenswaardig gemak werkten zij zich door de helft van het fruit heen. Daarna maakte ze haar vingertoppen schoon, die glansden van het sap, niet door ze even in haar mond te doen, maar door haar lippen te tuiten en ze als het ware schoon te zoenen. Hoe ongewoon ook, het gebeurde allemaal met de grootst mogelijke vanzelfsprekendheid. De zon maakte voortdurend flitsopnamen van het tafereel, telkens wanneer de lijsterbessen langs de spoorlijn haar daartoe in de gelegenheid stelden.

Ik vroeg me af wat Nabokov wel niet van deze scène zou maken. Denkend aan Nabokov herinnerde ik me dat ik nog enkele laat toegezonden congresstukken wilde doornemen. Over enkele uren zouden we in Wenen zijn.

Ik stond op en pakte de congresmap uit mijn koffer waarin ik de teksten had opgeborgen.

Deze handeling werkte als een toverformule op de Italiaan.

Hij boog zich met een brede glimlach naar mij voorover en zei wijzend op de map: ‘Oh, no! Don't tell me you are going to the congress too.’

Met het overnemen van de Engelse vocabulaire komt er meestal een einde aan de concessies waartoe Italianen bereid zijn wanneer zij Engels spreken. De klemtonen worden zo gelegd dat het geheel toch een verzorgde Italiaanse indruk maakt. Hij stelde zichzelf en zijn

[p. 5]

vrouw voor (ik hoorde iets als ‘Ballavialo’) en ik vertelde dat ik inderdaad op weg was naar het congres in Wenen. We keuvelden wat over de inleiders van de openingszitting, bekende Amerikaanse hoogleraren met een lange staat van dienst als Nabokovisten. Mevrouw Bellaviola vertelde dat het congres de afsluiting vormde van hun vakantie die ze in Zwitserland en Duitsland hadden doorgebracht. Hoewel ze had ingeschreven voor het bij het congres behorende damesprogramma (een keuze, dacht ik, die Nabokov ongetwijfeld ook gemaakt zou hebben) wilde zij ook een aantal van de lezingen bijwonen. En, zei ze, natuurlijk zou ze ook aanwezig zijn als haar man zou spreken.

In de loop van ons gesprek haalde Ballavialo een van zijn tassen te voorschijn waaruit hij een boek nam. Het was een recente studie over Nabokov waarover hij zeer te spreken was. Hij vertelde dat hij zich pas sinds kort met hem bezighield maar dat hij volop de smaak te pakken had. Ik had het boek (Nabokov's Life, the Magic and the Tragic van prof. Melrose) al gelezen, maar hij was in zijn enthousiasme niet te onderbreken. Hij vertelde me de inhoud maar het kostte me moeite om het boek uit zijn dartelende woordenstroom te herkennen. Dit was een boek dat ik zou moeten lezen, zei hij en hij reikte het me aan alsof hij wilde dat ik daar onmiddellijk mee zou beginnen. Omdat hij gewoon doorging met praten bladerde ik maar wat in het boek, want de beleefdheid gebood me zowel te luisteren als te lezen. Mijn oog viel op het Ex Libris. Het was geen Ex Libris zoals wij die kennen, een groot uitgevallen postzegel, maar een forse prent. Hij stelde een berglandschap voor met op de voorgrond een nogal dominerende boom met een weelderig bladerdak, zoals een volwassen beuk in volle bloei. Erboven stond een tekst in het Italiaans. Maar wat stond daar! Hoe verschrikkelijk. ‘Ex Libris E. Parabiago’. Die naam kende ik maar al te goed.

Dottore Ermete Parabiago, hoogleraar in de Engelse taal- en letterkunde aan de universiteit van Genua. Dezelfde, wiens inleiding ik van commentaar had voorzien. En die zijn tekst een maand te laat had verzonden. Neen, niet een maand te laat, maar een maand te vroeg!

Ik ben de lezer een verklaring schuldig voor de lichte paniekreactie die zich van mij meester maakte op die gedenkwaardige dag in augustus, bij het naderen van de Oostenrijkse grens. Het stuk dat ik van Parabiago had ontvangen handelde over het thema van de dubbelgangers in Nabokovs romans. Het verschijnsel van ‘dubbels’ is inderdaad heel duidelijk in zijn werk aanwezig en, ondanks de aandacht die het gekregen heeft, nog lang niet geheel uitgediept. Parabiago was zijn studie begonnen met een beschouwing van algemene aard. Naast bekende werken als Dr. Jekyll and Mr. Hyde, Dorian Gray, William Wilson en De dubbelganger van E.Th.A. Dostojevski, had hij ook aan de schaduw als dubbelgangersfenomeen veel aandacht besteed.

Vervolgens werd Nabokovs werk voor deze spiegel gehouden.

[p. 6]

Zijn oeuvre is inderdaad bijzonder schaduwrijk. Parabiago rekende dit toe aan een dualisme in de persoon van Nabokov; eenmaal viel zelfs het woord gespletenheid. Nabokovs affiniteit met ‘dubbels’ bleek volgens Parabiago ook uit zijn obsessie met vlinders waarvan de vleugels elkaars spiegelbeeld vormen. Dan volgden de interpretaties over de hoofdpersonen Humbert en Kinbote en hun dubbelgangers Quilty en Shade in welke laatste Parabiago superego-achtige trekken ontdekte. Als klapstuk volgde een vergelijking met Huis Clos van Sartre in welk stuk de personen de dubbelganger zijn van hun levende ‘ik’.

Ondanks de waardering die ik had voor het inleidende gedeelte, kon ik zijn visie onmogelijk serieus nemen. In mijn commentaar (getiteld Sebastian's Childhood and Knighthood) had ik gewezen op de jeugd en het artistieke leven van Nabokov als een dubbele spiraal in zijn werk, en de bron van de dubbelthema's. Ik had me voorts nogal vrolijk gemaakt over Parabiago's opmerkingen over superego's en vlinders, en gesteld dat een koolwitje iets anders is dan een Rorschach-test. Bovendien, het vlindersvangen had Nabokov van zijn vader als hobby overgenomen, en blijkbaar was het Parabiago ook ontgaan dat Nabokov vlinders ook asymetrisch tekende. Maar het meest ruw was ik omgesprongen met de verwijzing naar Sartre. Ik had alle opmerkingen van Nabokov over deze ‘Franse journalist’ op een rijtje gezet, en dat was een bloemlezing geworden met een verwoestende uitwerking. Dit alles realiseerde ik me terwijl Parabiago me vriendelijk toesprak en ik een sandwich van zijn vrouw aannam die me dit met de haar zo typerende vanzelfsprekendheid had aangeboden. Ik had nog gemakkelijker het treinkaartje kunnen weigeren dat de treinconducteur me teruggaf dan haar sandwich.

Wat moest ik doen? Na het uitspreken van de tekst zou ik hen niet meer onder ogen durven komen. Nee, het was nog erger, besefte ik.

Ginds in Wenen - nog slechts enkele uren te gaan - liggen op vele hotelbalies de nagekomen congresstukken op de arriverende deelnemers te wachten. Binnen enkele uren zal Parabiago mijn commentaar lezen en het zal ook wel niet lang duren voordat hij weet dat zijn vriendelijke reisgenoot de stichter is van dit onheil. Goed, mijn kritiek was terecht en ik zou ongetwijfeld onder het gehoor instemming ontmoeten. Maar had ik mijn boodschap niet wat zorgvuldiger kunnen inpakken? Al die vrolijkheid ten koste van een Italiaan die hoffelijkheid voor de belangrijkste levensregel houdt! Was het eigenlijk wel grappig? Ik had beter moeten nadenken in mijn bureaustoel en me moeten realiseren dat ik niet alleen een tekst voor mij had maar dat daar ook een auteur bij hoorde.

Opeens bedacht ik dat het heel goed mogelijk was dat ik aan het diner ter afsluiting van het congres als coreferent een plaats zou krijgen naast de Parabiago's. En dan naast haar natuurlijk.

Zou ik de organisatoren om een andere tafelschikking kunnen vragen? Of zouden ze dan opmerken dat zo'n ‘social evening’ een

[p. 7]

geschikte gelegenheid is om wetenschappelijke controverses te beslechten?

De zon was inmiddels sterk gedaald en scheen onbelemmerd op de gezichten van de reizigers tegenover me.

Mevrouw Parabiago liet zich met de ogen gesloten koesteren in de laatste zonnestralen van die dag. Ik was er de schuld van dat de komende dagen, die zo'n genoeglijke afsluiting van haar vakantie zouden moeten worden, zo hoogst onaangenaam zouden verlopen. Ik gaf het boek aan Parabiago terug. Hoe kon ik nog langer zijn vriendelijkheid aanvaarden?

Tussen mijn reispapieren zocht ik naar mijn treinkaartje om te zien of ik met een eerdere trein dan die voor mij was gereserveerd, terug zou kunnen gaan. Onmiddellijk na aankomst in Wenen zou ik op de Bahnhof informeren met welke eerste gelegenheid ik zou kunnen terugreizen.

Parabiago had het boek intussen opgeborgen en stond op om de tas weer in het bagagerek terug te zetten. Mijn koffer was iets verschoven. Terwijl hij hem wegduwde zag ik vanuit mijn ooghoek dat zijn oog viel op het label van mijn koffer. Zijn gezicht veranderde als dat van iemand die hoort dat hij de hoofdprijs in de staatsloterij heeft gewonnen. Hij boog zich naar mij voorover en ontblootte zijn tanden tot een brede glimlach.

Onder zijn linkermondhoek zag ik een klein, glinsterend plekje, een druppel vruchtesap dat was opgedroogd. Enthousiast legde hij zijn grote hand op mijn schouder. Hij wendde zijn hoofd naar zijn vrouw en zei - uit hoffelijkheid jegens mij in het Engels - dat ik degene was (hij noemde mijn naam) die zijn rede van commentaar zou voorzien. Toen boog hij zich helemaal voorover tot zijn gezicht vlak bij het mijne was en zei: ‘Ik ben zo verschrikkelijk nieuwsgierig. U moet me echt onmiddellijk vertellen wat u het meest in mijn tekst inspireerde. You must tell me now. What do you have to say, my friend? Don't let me wait.’