Maatstaf. Jaargang 32

[p. 164]

Mario Molegraaf Nieuwe boeken

Boeken worden in Griekenland of heel mooi of heel lelijk uitgegeven. Een tussenweg bestaat niet. Zo is het ook met de recente uitgaven die in het teken van Kavafis staan. Aan het slot van dit nummer willen wij de meest opvallende publikaties van de laatste tijd onder de aandacht brengen. Enkele boekhandels in Nederland zijn bereid bestellingen van Griekse boeken te verzorgen. Men moet dan met soms zeer lange levertijden rekening houden. In de betere boekwinkels in Griekenland zijn de meeste hieronder genoemde uitgaven uit voorraad leverbaar.

Vorig jaar was het 120 jaar geleden dat de Alexandrijnse dichter werd geboren en 50 jaar geleden dat hij stierf. Dit gedenkjaar ging bepaald niet ongemerkt voorbij. Een speciale postzegel verscheen. Overal werden lezingen over Kavafis gehouden. In Athene was een belangrijke tentoonstelling aan hem gewijd, in Rome dit voorjaar nog eens dunnetjes overgedaan. En de stroom boeken was enorm.

Een van de uitgaven waar men het meeste van verwachten zou was het Verzameld Werk van Kavafis in zes delen door Fikiris in Athene. Over deze in rood namaakleer gebonden en van veel goudopdruk voorziene boeken valt weinig goeds te zeggen. Iedere verantwoording of toelichting ontbreekt. Er is vrij willekeurig te werk gegaan. In deel i vindt men de 154 gedichten, in deel ii de onuitgegeven gedichten. De verloochende gedichten ontbreken. In deel iii volgt dan het proza. Een eerste uitgave ‘Proza’ verscheen in 1963 bezorgd door G.A. Papoutsakis. Dat boek ligt in sommige boekhandels in Athene nog hoog opgestapeld. Het enige verschil met die oude editie is dat men nu ‘Bij klaarlichte dag’ heeft toegevoegd. Wat men node mist zijn de eveneens in 1963 gebundelde maar al jaren uitverkochte ‘Onuitgegeven Proza Teksten’, bezorgd door Mich. Peridis. Deel iv is gevuld met slecht gereproduceerde handschriften, foto's en tekeningen. In deel v en deel vi zijn beschouwingen over de dichter bijeengebracht.

Door de Atheense uitgeverij Ikaros is het dichtwerk van Kavafis met aanmerkelijk meer zorg uitgegeven. Vele malen herdrukt werd al de Savidis-uitgave van de 154 gedichten. In 1968 presenteerde deze bezorger bij dezelfde uitgever de ‘Onuitgegeven gedichten’, inmiddels ook verschillende keren in zeer fraaie uitgave herdrukt. Eind vorig jaar verscheen dan het boek De verloochende gedichten en vertalingen (1886-1898). Die verloochende gedichten zijn door Kavafis in onbezonnen ogenblikken gepubliceerd maar later verworpen. Buiten Griekenland waren een aantal van deze vroege verzen al bekend door de vertalingen van onder anderen Rae Dalven en G.H. Blanken. Savidis geeft in zijn aantekeningen zoveel varianten en zoveel onbekende informatie dat genoemde vertalingen wat teksten en toelichting betreft hier en daar wijziging behoeven. Nog op het programma van uitgeverij Ikaros staan een door Renata Lavagnini te bezorgen uitgave ‘Onvoltooide gedichten’ en een door prof. Savidis te bezorgen kritische editie van de 154 gedichten.

Begin dit jaar (al werd op het titelblad 1983 aangegeven) verscheen Onuitgegeven aantekeningen over Poëtica en Ethica 1902-1911, bezorgd door G.P. Savidis en uitgegeven door Ermis. In verschillende van de voorafgaande artikelen werd gebruik gemaakt van de in dit uitgaafje bijeengebrachte aantekeningen van Kavafis. De notities geven een boeiend beeld van het denken van de dichter.

In het Dagboekennummer van Maatstaf (nr. 11/12, 1982) schreef Hans Warren over de dagboekjes van de dichter. Hij besprak er drie: dat over de ziekte en de laatste dagen van Kavafis' vriend Mikes Rallis, dat over zijn eerste reis naar Griekenland en dat over de dood van zijn moeder. De twee eerstgenoemde werden gepubliceerd in Proza en in het Verzameld Werk. Er is

[p. 165]

inmiddels nog een kort journaal boven water gekomen, de ‘Constantinopoliad’. Onder meer in het portfolio wordt daar enige informatie over gegeven. Maar, zo zou je denken, er moeten meer documenten zijn waaruit je Kavafis als persoon wat beter kunt leren kennen: zijn brieven. De brieven blijken echter bijna allemaal hoogst onpersoonlijk te zijn. Veel is overigens verloren gegaan. De uitgebreide reeks brieven uit de periode 1918-1919 aan zijn vriend Alexandros Singopoulos bestaat nog wel. Om onduidelijke redenen zijn ze nog altijd niet gepubliceerd. Er zijn meer van die stukken in het Kavafis-archief - onder meer de aantekeningen van Rika Singopoulou - waaruit af en toe wel geciteerd wordt maar die niet in hun geheel openbaar worden gemaakt. Robert Liddell heeft in zijn onvolprezen Cavafy - a critical biography van beide bronnen gebruik mogen maken. Over de brieven aan Alexandros weet Liddell te vertellen: ‘The letters are affectionate, full of care for the health and comfort of the friend whom he misses so greatly, and of plans for his future’ (p. 171). Het zegt al genoeg dat Kavafis meestal dagelijks - soms meer dan dat - schreef aan zijn vriend die tijdelijk buiten Alexandrië woonde.

Andere correspondentie werd soms wèl uitgegeven. Zo verscheen er in 1980 een boekje bij het Grieks Literair en Historisch Archief te Athene met Drie brieven van Kavafis gericht aan Polis Modinos. Van wat groter literair-historisch belang zijn de Brieven aan Marios Vaïanos, in 1979 uitgegeven door Hestia en bezorgd door E.N. Moschos. Het boek bevat 43 brieven van Kavafis. Allemaal even saai en stereotiep. Vaïanos was een pleitbezorger van Kavafis in Athene en onder meer hoofdredacteur van het literaire tijdschrift Nea Techni waaraan de dichter regelmatig meewerkte. In de brieven blijft Kavafis zeer formeel. De aanhef is altijd ‘Geachte Heer Vaïanos’, de ondertekening is altijd ‘Met veel hoogachting, K.P. Kavafis’ en wat daar tussenin staat is niet minder afstandelijk.

In 1924 wijdde het tijdschrift van Vaïanos een speciaal nummer aan Kavafis. Het Grieks Literair en Historisch Archief bracht vorig jaar van die aflevering een fotografische herdruk uit. Er werden meer aan Kavafis gewijde oude tijdschriften door dezelfde instantie en op dezelfde wijze herdrukt. In één boek bijeengebracht werden zo La Semaine Égyptienne van 25 april 1929, Panegiptia van 8 juni 1933 en La Semaine Égyptienne van 1 juli 1933. In La Semaine Égyptienne uit 1929 staat onder meer een stukje van de Nederlandse geleerde D.C. Hesseling die beweert nog niet in staat te zijn een mening te geven over ‘la valeur et les mérites d'une oeuvre si différente de tout ce que je connais dans la littérature hellénique. Cette simplicité poussée quelquefois pour mon oreille inexpérimentée jusqu'au prosaïsme, cette métrique dont souvent le rythme m'échappe, les sousentendus que je soupçonne mais que je ne puis dévoiler, tout cela m'égare et me force de m'abstenir d'un jugement. Je ne dispose d'ailleurs ni des livres nécessaires, ni du loisir plus nécessaire encore pour étudier un auteur de son importance’ (p. 24). Door Hesseling werd de Nederlandse vertaler G.H. Blanken naar eigen zeggen in 1924 of 1925 met Kavafis' gedichten in aanraking gebracht. Verder werd een Kavafisnummer uit 1931 van O Kiklos herdrukt, evenals het belangrijke nummer dat Epitheorisi Technis in 1963 aan hem wijdde.

Voor de lezer van nu lijkt ons overigens alleen laatstgenoemd tijdschrift van belang. In Epitheorisi Technis zijn Kavafis' kritische aantekeningen bij de Selections from the Writings of John Rusktn opgenomen en Stratis Tsirkas' uitgebreide K.P. Kavafis - schets voor een chronografie van zijn leven. Het Grieks Literair en Historisch Archief leverde nog een aantrekkelijke bijdrage aan het Kavafisjaar 1983. Men gaf fraaie facsimile's uit van de vijf eerste feuilles volantes die de dichter liet drukken. Alleen de nietjes en het ontbreken van watervlekken onderscheiden ze van de felbegeerde echte.

Nog mooier is de uitgave Handgeschreven gedichten 1896-1910. Een voorbeeldige nadruk van een cahier met een aantal gedichten die Kavafis in zijn zo fraaie handschrift voor zijn vriend Singopoulos overschreef. Aan alles is door uitgever Technografiki gedacht: zelfs werd hetzelfde papier (Ingres van Canson & Montgolfier) gebruikt als in het oorspronkelijke cahier. Omdat

[p. 166]

de voorraad van dat papier beperkt was, bedraagt deze tweede oplage slechts 600 exemplaren.

Om nog even in de categorie varia te blijven: wie de gedichten van Kavafis ook wil horen kan het best verwezen worden naar twee grammofoonplaten K.P. Kavafis: Gedichten, uit de onder het label Dionysos uitgebrachte reeks ‘Griekse Gedichten’. G.P. Savidis leest een aantal van de 154 gedichten voor. Hij heeft een prachtige stem en geen enkele eigenschap die aan een voordrachtskunstenaar herinnert - erg geslaagd dus.

Zijn echtgenote Lena Savidis publiceerde onlangs een Album Kavafis 1863-1910 bij Ermis. Een tweede deel zal binnen afzienbare tijd volgen, naar mevrouw Savidis meedeelt in het najaar van 1985. Het is een biografie van Kavafis in beelden, groot formaat, 370 pagina's dik. Vele van de opgenomen foto's en documenten werden nooit eerder openbaar gemaakt. Een onmisbaar boek.

Eveneens bij Ermis verscheen deze zomer een Bibliografische Gids tot de 154 gedichten van Kavafis, verzorgd door Diana Haas en Michalis Pieris. Bij elk gedicht wordt eerst een overzicht van de van Kavafis afkomstige informatie gegeven. Vervolgens een lijst met zoveel mogelijk commentaren uit andere bronnen. Langzamerhand is Kavafis' werk zozeer bedolven onder secundaire literatuur dat voor wie alles wat er tot 1983 over

[p. 167]

geschreven is wil overzien een uitgave als deze geen overbodige luxe mag heten. De exegeten van zijn poëzie zullen zeker ook profijt hebben van de volgende twee bij het Grieks Historisch en Literair Archief verschenen boekjes. K. Delopoulos stelde samen: Kavafis - historische en andere personen. Het is een compendium van persoonsnamen op bijna al zijn verzen. Samen met Maria Kaïri stelde Delopoulos een soortgelijke uitgave Kavafis - geografische namen samen.

De beroemde Griekse dichter en essayist G. Seferis heeft veel belangwekkends over Kavafis geschreven. Het eerste deel van het bij Ermis verschenen Kavafis volgens Seferis bevat dagboekbladen op Kavafis' werk betrekking hebbend, analyses van afzonderlijke gedichten en de lezing ‘Kavafis-Eliot-parallellen’.

De recent verschenen studies in boekvorm zijn hiermee nog niet uitgeput. Maar er schuilt hier en daar kaf onder het koren.

Vooral vorig jaar werden over de hele wereld tijdschriftafleveringen aan Kavafis gewijd. Van Grand Street tot aan Journal of the Hellenic Diaspora. Misschien zijn voor de Nederlandse lezer die tijdschriften het meest interessant die onbekende teksten van Kavafis bieden. Zo publiceerde Diana Haas in het bij Adolf M. Hakkert te Amsterdam verschijnende Folia Neohellenica band iv de leesaantekeningen die Kavafis maakte bij Gibbons Decline and Fall. In Chartis 5-6 publiceerde Savidis twee vervolgen op de in 1918 door Singopoulos gehouden maar door de dichter zelf opgezette lezing over de poëzie van Kavafis. Toen die eerste lezing minder succesvol bleek, bleven deze teksten in portefeuille. In het Atheense blad I Leksi 23 presenteerde G.P. Savidis niet alleen twee prozagedichten - zie pag. 70 - maar ook Kavafis' leesaantekeningen bij Emmanuel Rhoïdis' boek Idolen, een van de weinige werken uit de moderne Griekse literatuur die Kavafis met veel belangstelling gelezen heeft. Idolen is een in katharevousa geschreven studie ter bevordering van de dimotische taal. Kavafis' interesse voor dit onderwerp mag ook blijken uit het feit dat hij een gretig lezer was geweest van Yannis Psycharis' manifest Mijn reis dat ook een pleidooi voor de volkstaal was én daarom zeer omstreden. Dezelfde Psycharis zou later in het openbaar Kavafis hekelen vanwege zijn taalgebruik dat een weloverwogen mengsel van onder meer dimotiki en katharevousa was.

Inmiddels zijn we via Kavafis in de moderne Griekse literatuurgeschiedenis beland. Wie daarin geïnteresseerd is kan in het Nederlands terecht in het in 1982 ter gelegenheid van de te Brussel gehouden ‘Europalia’ verschenen Panorama van de Griekse letteren. In het Engels is aan te bevelen Linos Politis' A History of Modern Greek Literature verschenen bij de Clarendon Press. De kroon spant echter C.A. Trypanis' handboek Greek Poetry - From Homer to Seferis uitgegeven door Faber & Faber. Dezelfde Trypanis stelde de Penguin Book of Greek Verse samen. Een evenwichtige bloemlezing, het zonder twijfel aan poëzie rijkste taalgebied ter wereld waardig.