Logo DBNL
Maatstaf. Jaargang 32 (1984)

Maatstaf. Jaargang 32

(1984)– [tijdschrift] Maatstaf–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Mario Molegraaf Kavafis en zijn vertalers

‘Je zult mijn poëzie nooit kunnen begrijpen, mijn beste Forster, nooit.’ E.M. Forster de goede vriend en de grote bewonderaar van K.P. Kavafis legde deze uitspraak bijna veertig jaar nadat hij gedaan was vast1.. In 1914 had hij Kavafis leren kennen. In die tijd was de dichter nog niet geheel overtuigd van zijn kunnen. Begrepen te worden in Alexandrië, een bescheiden plaats toebedeeld krijgen in de Griekse literatuurgeschiedenis. Hoger waren zijn verwachtingen niet gespannen. Vertaald te worden leek hem onmogelijk. Wie zou zijn werk de moeite waard vinden? Wat zou er in een andere taal van over blijven? Wie zou het dan nog kunnen begrijpen? Zeventig jaar later bestaan er zoveel goede vertalingen van Kavafis' poëzie, is zijn werk zozeer in de belangstelling gekomen dat dergelijke overwegingen onzinnig lijken. Hij is bovendien een vertaalbaar dichter gebleken; zelfs in de minder geslaagde weergaven is méer dan een glimp van hem te ontwaren.

Kavafis heeft zichzelf alleen aan het begin van zijn loopbaan met het vertalen van gedichten bezig gehouden. Een stukje uit Shakespeare's ‘Measure for measure’, een stukje uit ‘Lamia’ van Keats, vijf regels van Keats' ‘Sonnet to the Nile’ - Kavafis maakte deze en nog een paar andere vertalingen ten behoeve van artikelen die hij schreef2.. Er zijn ook nog enkele nooit door hem gepubliceerde vertalingen bekende3.. Een merkwaardig geval in deze categorie is de vertaling van Baudelaires sonnet ‘Correspondances’ die Kavafis verwerkte in een eigen gedicht4. dat uit augustus 1891 dateert. Dit vers wordt dikwijls gezien als het begin van zijn ‘symbolistische’ periode die volgde op een ‘romantische’ periode5.. Slechts enkele van de ‘romantische’ gedichten zijn in latere versies tot de 154 gedichten gaan behoren. Maar ‘symbolisme’ en ‘parnassisme’ hebben in gedichten als ‘Kaarsen’, ‘Gebed’, ‘Muren’ duidelijker hun neerslag gevonden. Uit ongepubliceerde correspondentie van Kavafis met zijn broer John valt op te maken dat hij nog het een en ander moet hebben vertaald, onder meer werk van John. Veel belang heeft het allemaal niet.

Twee maal - voor zover men weet althans - heeft Kavafis een gedicht van zichzelf vertaald. In 1931 verscheen een Engelse weergave van ‘Aan Anti-ochos Epiphanes’, ‘translated by C.P. Cavafy’ in het tijdschrift Échanges6..

 
The young Antiochian   said to the king
 
‘In my heart there is   a cherished hope.
 
The Macedonians again,   Antiochus Epiphanes!
 
The Macedonians again,   are in the great struggle.
 
May they conquer!   and I shall give away willingly
 
The lion and the horses;   the coral statue of Pan;
 
The dainty palace;   and the gardens at Tyre;
 
And aught else you gave me,   oh Antiochus Epiphanes.’
 
 
 
Perhaps the King   was slightly moved.
 
But he suddenly remembered   a father and a brother
 
And he did not even reply.   An eavesdropper
 
Could repeat some of his words.   Besides, as it was to be expected
 
The disastrous end   soon came at Pydna.

Het is een tamelijk vrije vertaling. Het kloppen van het hart in regel 2 verviel. De Pan van koraal uit de zesde regel werd een koralen beeld van Pan. Zo is er meer, desondanks kwam een vertaling tot stand die vele andere in de schaduw stelt. De hemistichen handhaafde hij, maar het rijmschema en de evenwichtige lettergreepverdeling niet.

Ongepubliceerd liet hij zijn Engelse versie van ‘De Satrapie’. In 1963 werd deze, zeer getrouw het oorspronkelijke gedicht volgende, prozatekst voor het eerst openbaar gemaakt7.:

‘What a disaster, whilst you are made for beautiful and great acts, this iniquitous fate of yours ever to refuse you encouragement and success; always do littlenesses and base customs, and indifferences stand in your way. And how terrible the day on which you yield (the day on which you abandon yourself, and yield), and you leave, a wayfarer for Susa, and you go to the monarch Artaxerxes who admits you with favour in his court, and offers you satrapies, and the like. And you, you accept these things in despair; these things which you do not desire. Other things does your soul demand, for other things is your soul weeping - the praise of the Demos and of the Sophists; the difficult and invaluable “Euges”; the Agora, the theatre, the crown of laurel. These things Artaxerxes cannot give you; these things you will not find in the satrapy; and what sort of life will be yours without them.’

Deze weergave zegt mogelijk iets over hoe de dichter een vertaling graag wilde hebben. Kavafis heeft zich altijd zoveel hij kon bemoeid met wat vertalers van zijn gedichten maakten. Wie weet valt ook daar iets van te leren. Zijn eerste vertaler vond hij in zijn broer John. In 1896 schreef Konstantinos Kavafis zijn gedicht ‘Muren’, John Kavafis vertaalde het vers in het Engels. Het tweede ‘feuille volante’ dat Kavafis naar men aanneemt in 1897 liet drukken bevat zijn tekst en deze vertaling die met veel zorg maar niet met veel bekwaamheid is vervaardigd8.. De Engelse vertalingen van John kwamen in nauw schriftelijk overleg met de dichter tot stand. Een aantal van deze notities met aanmerkingen van Kavafis op deze oudste vertalingen zijn gepubliceerd9.. In de aantekening over Johns vertaling van ‘De ramen’ benadrukt Kavafis dat in de slotregel ‘Wie weet welke nieuwe dingen het zal onthullen’ geen ànder bijvoeglijk naamwoord aan ‘nieuwe dingen’ een kleur mag geven. ‘Het is een hoge graad van “pessimisme”, dat de “dingen” enkel en alleen omdat ze “nieuw” zijn zo angstaanjagend zijn’. Johns vertaling van een eerdere versie van ‘Als hij inderdaad gestorven is’ gaf tot veel commentaar aanleiding, maar uiteindelijk schreef Kavafis in de altijd zeer vriendelijke brieven aan zijn broer dat hij de vertaling ‘mooi’ vond. Dat John Kavafis in deze jaren zich dikwijls met het vertalen van werk van Konstantinos bezig heeft gehouden, valt af te leiden uit het feit dat de dichter soms al op de manuscripten vertaalaanwijzingen voor zijn broer heeft geschreven.

Ook later bleef Kavafis zijn vertalers kritisch volgen. Hij kreeg die kans volop bij de Franse weergaven die Rika Singopoulou aan het eind van de jaren twintig maakte. Zij woonde immers in hetzelfde huis als hij. De manuscripten van haar vertalingen bevatten talloze doorhalingen, toevoegingen en suggesties van de dichter. Soms kunnen dergelijke door Kavafis zelf zo nauwlettend gecontroleerde vertalingen moeilijkheden oplossen. De tweede regel van ‘Op straat’ bevat zo'n zinsnede waar veel vertalers geen raad mee weten. G.H. Blanken vatte het bij voorbeeld zo op: ‘zijn donkerbruine ogen als gebroken’. Alsof de jongeman uit dit gedicht gestorven was! Kavafis keurde goed dat het hier om ‘yeux cernés’ ging10.. Men mag aannemen dat de meeste van de vertalingen die door kennissen van de dichter zijn vervaardigd ook met hem besproken zijn. Wat meer is: veel van deze vertalingen zijn van hoge kwaliteit.

Zeer op prijs gesteld door Kavafis werden de Engelse vertalingen door G. Valassopoulos. Het was in diens weergave dat voor het eerst gedichten in het Engels van Kavafis verschenen. Dat gebeurde in 1919 in het essay ‘The Poetry of C.P. Cavafy’ van E.M. Forster dat in het tijdschrift ‘The Athenaeum’ werd opgenomen11.. Ook in Forsters ‘Alexandria: A History and a Guide’ is een door Valassopoulos vertaald gedicht van Ka-

vafis te vinden. Pas toen in 1923 Forster ‘The Poetry of C.P. Cavafy’ opnam in zijn bundel ‘Pharos and Pharillon’ werd in sommige besprekingen het werk van Kavafis gesignaleerd. Forster was daar blij om en liet het de dichter weten. Deze, onregelmatig correspondent als hij was, reageerde niet. Forster schreef hem toen: ‘My Dear Cavafy, You are a bad poet. I have written to you and sent you, two copies of the book and a message via Valassapoulo. Do I get a word in reply? Not one word. You really must answer this. For things are rather exciting. The book has had a great success for a book of its type (...) And the things that have attracted most attention in it are your poems. The reviewers have in some cases quoted them in full (...) And now I come to the exciting point. I was at Chatto and Windus' the other day - they are one of our leading publishers - and they began asking me about you, and what's more if your poems couldn't be translated (...) Do you want to see some of the reviews? If you will be a good poet instead of a bad one I will lend you them.(...)’12. Forster heeft zijn uiterste best gedaan de poëzie van Kavafis in het Engels taalgebied via de vertalingen van Valassopoulos bekend te maken. In de jaren twintig verschenen nog meer verzen van Kavafis in tijdschriften. Forster liet zijn werk lezen aan T.S. Eliot, Robert Graves en anderen. Hij bedong zo hoog mogelijke honoraria voor zijn Alexandrijnse vriend. En onvermoeibaar was hij in zijn pogingen om een bundel met Kavafis' gedichten in het Engels gepubliceerd te krijgen. De reacties uit Alexandrië op dit plan waren echter uiterst lauw. In een in het Frans vertaald stukje van Forster ‘Dans la rue Lepsius’ - over de authenticiteit ervan bestaat enige twijfel - opgenomen in een geheel aan Kavafis gewijd nummer van ‘La Semaine Égyptienne’ uit 192913. wordt bericht dat ‘minstens twee uitgevers in Londen’ voor een boekuitgave van Kavafis' gedichten voelden. Maar, zo schrijft Forster, Kavafis voelde er niét voor: ‘...peut-être sent-il, avec son ancêtre littéraire Callimachus, qu'un grand livre est un grand mal’. Ook vertaler Valassopoulos toonde weinig bereidheid. Hij wilde Kavafis' liefdesgedichten niet vertalen, meende zelfs dat deze de reputatie van de dichter zouden schaden14..

In het in 1931 bij een aantal vertalingen in Échanges gepubliceerde artikel door Valassopoulos6., verzwijgt hij het bestaan van dergelijke gedichten zelfs geheel.

Ook in 1919 verscheen in Frankrijk het eerste essay over Kavafis, in een nummer van ‘Mercure de France’. In de bibliografie van de Kavafis-vertaling door Marguerite Yourcenar en Constantin Dimaras kan men lezen: ‘En langue française, Marguerite Yourcenar fut sans doute la première à publier quelques traductions de Cavafy, faites en collaboration avec Constantin Dimaras’15.. Maar dat is niet juist. Er zijn zelfs een: aanzienlijk aantal Franse vertalingen gepubliceerd vóor Yourcenars eerste weergaven van gedichten van Kavafis in 1940 het licht zagen. Onder de vroegste waren die welke Hubert Pernot in 1921 publiceerde in zijn La Grèce actuelle dans ses poètes.

Toevalligerwijs had Kavafis in 1918 een zeer uitvoerige bespreking geschreven van Pernots Grammaire du Grec Moderne16.. Een vriend van Kavafis, Polus Modinos, die in 1920 in Parijs verbleef, kwam in contact met Pernot. Modinos schreef Kavafis over Pernots waardering voor de dichter. De antwoorden van Kavafis zijn gepubliceerd17. en uit de brief van 15 september 1920 blijkt dat er inmiddels ook een brief van Pernot zelf is gekomen. Kavafis vraagt Modinos aan Pernot zijn welgemeende dank over te brengen voor diens opinie over Kavafis' poëzie ‘en voor de vertalingen van verschillende gedichten die hij van plan is te publiceren’. Met Pernots vertalingen schijnt Kavafis zeer ingenomen te zijn geweest. Zijn weergaven van een aantal verzen werden opgenomen in het Kavafis-nummer van ‘La Semaine Égyptienne’ uit 192918.. Veel Franse vertalingen zijn ook te vinden in het nummer van ‘La Semaine Égyptienne’ dat kort na Kavafis' dood verscheen19.. Onder meer werden vertalingen van Jean Michel geplaatst.

Deze Michel had in 1930 in zijn Anthologie des poètes néo-grecs werk van Kavafis opgenomen. Onder wat nog rest van de bibliotheek van de dichter bevindt zich een exemplaar van dit boek

met de opdracht ‘À C.P. Cafavy. Témoignage d'admiration’. Wéer zijn opmerkingen van de dichter over de vertalingen bekend20.. Ook met andere Franse vertalers had hij intensief contact. Even zovele aanwijzingen voor de vertaler van nu.

Voor het eerst in 1919 verschenen gedichten van Kavafis in het Italiaans21.. Vertaler was A. Catraro die zich wel bijzonder weinig van de oorspronkelijke tekst heeft aangetrokken. Een fragmentje uit ‘De Stad’:

 
Anima mia
 
perchè soffrir
 
perchè morir
 
cosi? Un altro lido,
 
no, non sognar,
 
non sospirar
 
mai più.

Catraro is echter een goed vriend en oprecht bewonderaar van Kavafis geweest, zodat we hem maar niet te veel euvel zullen duiden.

Van meer belang zijn de vertalingen die in 1932 door Georgios Sarantaris werden gemaakt. Het zijn er vier: namelijk van de gedichten ‘Geschilderd’, ‘In een stad van Osrhoëne’, ‘Bij de ingang van het café’ en ‘Ver terug’. De laatstgenoemde publiceerde hij niet, er zit dan ook een fout in zijn weergave. De andere werden al in het jaar van ontstaan gepubliceerd - het was de eerste keer dat werk van Kavafis in Italië te lezen was45..

Sarantaris (1908-1941) was een dichter, opgegroeid in Italië en in 1932 met aanvankelijk slechts passieve kennis van het Grieks naar Griekenland gekomen. Een ruime passieve kennis, want sinds 1927 publiceerde hij regelmatig Italiaanse vertalingen van Griekse gedichten. Zijn Kavafis-vertalingen zijn bondig, welluidend en nauwkeurig. Soms heeft hij opmerkelijke vondsten, bijvoorbeeld in de moeilijke slotregel van ‘Geschilderd’: ‘E di nuovo nell'arte mi riposo / dopo la fatica dell'arte.’ Dit gedicht heeft overigens sommige vertalers op meer punten voor problemen gesteld. Zo blijkt Blanken het gedicht dat bij hem de minder juiste titel ‘In beeld gebracht’ kreeg in het geheel niet te hebben begrepen. Uit zijn regel ‘Maar het langzaam vorderen van de compositie ontmoedigt me vandaag’ moet men opmaken dat hij denkt dat de ik-figuur een schilder of zelfs een componist is. Het gaat uiteraard om een dichter, want de gebezigde term ‘sinthesis’ is afgeleid van het werkwoord ‘sintheto’ dat Kavafis altijd - in ‘Theaterwereld van Sidon’, ‘Byzantijns edelman’, ‘Voor Ammonis’ - gebruikt voor ‘gedichten schrijven’. De eerste Duitse vertalingen staan op naam van Karl Dieterich22. en dateren uit 1928. Juist in dat jaar komt ‘Gérard Blanken’ voor op de door de dichter nauwgezet bijgehouden lijsten met personen die Kavafis bedacht met uitgaven van zijn werk. Hij zond hem zijn ‘Gedichten 1907-1915’ en ‘Gedichten 1916-'23’.23. In 1934 zou Blanken de eerste Nederlandse vertalingen van Kavafis publiceren. Hij, Georges Papoutsakis en John Mavrogordato zijn de enigen van deze vertalers van het eerste uur die later door hebben gezet en die met complete uitgaven zijn gekomen. Blankens streven is zelfs min of meer álles van Kavafis te vertalen. Hij doet dat niet foutloos maar toch met een opmerkelijke trouw aan de tekst. Onovertroffen mogen zijn bibliografische aantekeningen genoemd worden.

In 1934 verscheen ‘Vijfentwintig verzen’, in 1955 ‘Vijftig gedichten’ en in 1962 ‘Honderd gedichten’. De vertalingen worden gekenmerkt door een plechtig aan de Tachtigers ontleend idioom. We komen uitdrukkingen tegen als ‘somtijds’, ‘mooglijk’, ‘gij spraakt’. Blanken bleek in 1977 toen het eerste deel van zijn vertaling ‘Verzamelde Gedichten’ verscheen, radicaal met zijn vroegere wijze van vertalen gebroken te hebben. Hij had ingezien hoe dicht het taalgebruik van Kavafis bij de spreektaal staat en paste zijn vertalingen hierbij aan. In het algemeen heeft dit tot aanzienlijke verbeteringen geleid. Mijns inziens, tenminste. Van wellicht veel bevoegdere zijde wordt daar anders over gedacht. In 1978 publiceerde B. Schartau in Scandinavian Studies in Modern Greek (nr. 2, p. 68) een stukje ‘A new translation of Cavafy’ waarin hij de oude vertaling van Blanken prees om zijn poëtische karakter en de nieuwe vertaling afkeurde omdat die al te

prozaïsch uit was gevallen. De nieuwe vertalingen hebben nauwelijks in vergelijking met de oudere gewonnen wat betreft het aantal woorden dat hij nodig heeft. Ten opzichte van Kavafis' tekst blijkt hij 24 % meer woorden nodig te hebben in zijn nieuwe versie. Zie kolom I in de Tabel bij dit artikel - waarover zo dadelijk meer. Vroeger had hij in ‘Kaarsen’ 99 woorden nodig, in ‘Wanneer ze tot leven komen’ 63 en in ‘Voor het beeld van Endymion’ 81. Dat levert een indexcijfer van 125 op.

Hier en daar valt het taalgebruik van prof. Blanken te bekritiseren. Een paar voorbeelden uit de tientallen die mij opvielen moeten volstaan. Hij vertaalt de eerste regel van ‘Symeon’ met ‘Ik ken ze, ja, die nieuwe verzen van hem’. De spreker in het gedicht blijkt twee regels verder die verzen nog niet bestudeerd te hebben. Hij kent ze dus niet, weet slechts van hun bestaan. In Blanken's versie van ‘Wanneer ze tot leven komen’ gaat het over vizioenen die wakker zouden worden. Vizioenen is vanwege de metafysische connotatie al een ongelukkig gekozen woord. Wat moet men zich echter voorstellen bij vizioenen die wakker worden? Het duidelijkst laat zich wellicht het soms te kort schietende taalgevoel van Blanken illustreren aan de hand van ‘Jongemannen uit Sidon’. In zijn inleiding legt hij het gedicht in die zin uit dat de jongeman eist dat Aischylos in zijn grafschrift ook van zijn tragedies melding had gemaakt. Blanken vertaalt niettemin:

 
(...)
 
en zet bij wijze van herinnering
 
alleen maar dat in de gelederen van soldaten, in de massa
 
ook jij streed tegen Datis en Artafernes.

Dat kan niets anders betekenen dan dat de jongeman aanmoedigt in je grafschrift alleen maar je militaire verleden te vermelden. Merkwaardig.

Over het werk van Papoutsakis en Mavrogordato later.

Ook de schrijvers en dichters die zich bezig hielden met Kavafis hebben zelden volledige uitgaven verzorgd. De grote invloed die Kavafis' werk had en heeft weerspiegelt zich echter in de vele vertalingen van losse gedichten. Een paar voorbeelden moeten volstaan. In de moderne Nederlandse letterkunde gaven veel schrijvers blijk van hun bewondering. Niet alleen Hans Warren zorgde voor vertalingen; C. Buddingh' vertaalde ‘Ithaka’, Nicolaas Matsier nam een vertaling van ‘Muren’ op in zijn novelle ‘De eeuwige stad’ en zo is er meer te noemen. Talloos zijn de verwijzingen in de hedendaagse Italiaanse literatuur naar Kavafis. Het dichtwerk van Eugenio Montale verraadt invloed van Kavafis. Hij schreef een vers: ‘Lezende in Kavafis’ waarvoor het gedicht ‘De schreden’ het uitgangspunt vormt.24.

Montale vertaalde ook ‘In afwachting van de barbaren’ onder de titel ‘I Barbari’25., hij liet daarbij de plaatsen waar hij in moeilijkheden zou kunnen komen eenvoudig weg.

Een grote faam in het Engelse taalgebied geniet het bundeltje ‘Fourteen Poems by C.P. Cavafy. Chosen and Illustrated with Twelve Etchings by David Hockney’26.. Dit niet alleen vanwege Hockney's prenten, maar ook door de prachtige vertalingen door Stephen Spender en Nikos Stangos. Nauwelijks hiervoor onder doen de vertalingen die Lawrence Durrell in sommige van zijn boeken opnam. De schim van Kavafis waart voortdurend rond in zijn Alexandria Quartet27.. Over zijn vertalingen schreef Durrell zelf dat ze ‘transplant rather than translate’. Zo is het ook min of meer gesteld met de grote vertaling van Kavafis die Marguerite Yourcenar en Constantin Dimaras ondernamen.28. Het zijn fascinerende prozateksten geworden, doch al te gestroomlijnd en soms zelfs niet meer dan een parafrase.

Dit brengt ons op de eeuwige dilemma's van de vertaler. Hoe te vertalen? Het ene uiterste wordt gevormd door de opvatting dat getrouwheid vóór alles gaat. Het andere uiterste door de opvatting dat vóór alles ook in de eigen taal een gedicht moet ontstaan. Gelukkig blijken in enkele Kavafisvertalingen deze uitersten verenigd. Kavafis' eigen opvattingen op dit punt zijn niet steeds duidelijk. Van sommige plaatsen in zijn werk vergt hij in zijn aanmerkingen op vertalingen een letterlijke weergave. Elders liet hij een

aanzienlijke marge voor vrijheden. Dat metrum en rijm vervielen, schijnt hem nooit erg gedeerd te hebben. Al is die oudste Kavafis-vertaling door John van ‘Muren’ wel getrouw in dat opzicht.

In verschillende van de grote vertalingen is gepoogd daar waar Kavafis zich van rijm bediende - het komt niet vaak voor, rijmen is bovendien nogal eenvoudig in het Grieks - ook te rijmen. Steeds blijkt dan dat grote concessies aan de tekstuele getrouwheid moeten worden gedaan. De meest afschrikwekkende voorbeelden zijn te vinden in de Duitse vertalingen door Helmut von den Steinen. Zo vertaalde hij ‘31 v. Chr. in Alexandrië’29.:

 
Aus dem nahen Dörfchen herbeigeschlurft,
 
Vom Gang über Land noch in staubiger Kluft
 
 
 
Kommt an der Händler, der ‘Gummi’ ruft
 
Und ‘bestes öl’ und ‘Weihrauch’ und ‘Lockenduft’
 
 
 
Entlang die Gassen. Doch im brüllen der Massen,
 
Der Musik, der Märsche, wie kann er sich hören lassen?
 
 
 
Die Menge stöszt ihn, zerrt ihn, er steht: bah!
 
Bis er schwindlig fragt: ‘Ist der Wahnsinn da?’
 
 
 
Da schleudert auch ihm das gigantische Lügentrara
 
Des Palasts einer hin: In Griechenland siegt Antonius, hurra.

Hurra! Maar ook bij andere vertalers, zoals F.M. Pontani en John Mavrogordato, heeft het handhaven van rijm menige potsierlijke wending tot gevolg gehad. Mavrogordato bij voorbeeld werd door rijmdwang genoodzaakt de regels: ‘Die augustus - was het augustus? - 's avonds... / Slechts vaag herinner ik mij de ogen, blauw waren ze, geloof ik...’ uit ‘Ver terug’ te vertalen met: ‘That evening of August - was it August? I hardly remember... / The eyes now? I think they were blue - Or was it September?...’30.

Objectieve criteria om de kwaliteit van een vertaling te meten zijn er nauwelijks. Er is één ding wat je kunt tellen: het aantal woorden dat een vertaler nodig heeft. Maarten 't Hart gebruikte in zijn essay ‘Konstantinos Kavafis’31. dit criterium al eens om een vertaling uit 1976 door Hans Warren te vergelijken met G.H. Blankens weergave uit 1978 van hetzelfde ‘anekdoton’. In de Tabel worden een aantal gedichten in verschillende versies op dezelfde wijze met elkaar vergeleken. In kolom A staat het aantal woorden dat Kavafis gebruikte. In B het aantal woorden van Yourcenar en Dimaras.28. In kolom C van Papoutsakis.32. In kolom D van Keeley en Sherrard.33. In kolom E van Mavrogordato.30. In kolom G van Helmut von den Steinen.35. In kolom H van Josing en Gundert.36. In kolom I van G.H. Blanken, in kolom J het aantal woorden dat Hans Warren en ik nodig hadden, en tenslotte in kolom K de resultaten van Ange S. Vlachos.37. De indexcijfers maken de vergelijking in één oogopslag mogelijk. Dat bij voorbeeld G.H. Blanken een indexcijfer van 124 punten behaalt, heeft zijn oorzaken. Hij gebruikt niet alleen vaak omslachtige constructies, zoals in ‘Kaarsen’ de zin: ‘en het maakt me bedroefd aan hun vroegere licht te denken’, maar ook voegt hij nogal eens dingen toe. In zijn vertaling van ‘Wanneer ze tot leven komen’ heeft hij het over ‘de regels van je verzen’ als er alleen ‘je regels’ staat. In zijn vertaling van ‘Sinds negen uur-’ vertaalt hij daar waar uitsluitend ‘Half één’ staat, ‘Half één in de nacht’. De reden van die toevoegingen lijkt de angst te zijn dat de lezers het anders niet zouden begrijpen. Alle andere vertalers laten de gedichten volledig aan de verbeelding van de lezer over.

Inmiddels zijn we bezig met de ‘grote vertalingen’. Een uitvoerig overzicht daarvan is gepubliceerd door Massimo Peri.38. Ik wil me hier beperken tot enkele vertalingen, die allemaal nog in de handel zijn.

Een lange traditie heeft het vertalen van Kavafis' poëzie in Italië. Ook de wetenschappelijke studie betreffende Kavafis staat in dat land op een uitzonderlijk hoog peil. Het meeste aanzien in het Italiaanse taalgebied genieten de vertalingen

van Pontani.34. Ondanks zijn vèrgaande puntigheid - het indexcijfer 97 uit de Tabel maakt dat al duidelijk - is hij nauwkeurig. Zijn rijmende versies zijn wat minder geslaagd. Van groot belang zijn Pontani's noten omdat zeer uitvoerig op de literaire bronnen die Kavafis benutte wordt ingegaan.

Ook in het Franse taalgebied hebben zich steeds nieuwe generaties met het vertalen van Kavafis bezig gehouden. Het kàn aan de taal liggen dat de indexcijfers zowel bij Yourcenar-Dimaras28. als bij Papoutsakis32. aan de hoge kant zijn. Vooral bij de prozavertaling van Yourcenar - Dimaras is dat vreemd, want zij laten dikwijls, naar eigen goeddunken, woorden en zinsdelen verdwijnen. Over de vertaling van Papoutsakis schrijft Yourcenar: ‘traduction gênante par son français souvent incertain’39.. Maar ook Papoutsakis' vertaling heeft zeker zijn verdiensten; óók omdat Kavafis' gedichten hier soms echte poëzie zijn gebleven, waar de weergave van Yourcenar-Dimaras enigszins als gebabbel aandoet (bij voorbeeld in ‘Voor het beeld van Endymion’). De beide Franse vertalingen hebben hun oorsprong tamelijk ver in het verleden. Papoutsakis is al op het eind van Kavafis' leven begonnen met vertalen. De veranderingen tussen die oudste vertalingen en de weergaven die nu voorliggen zijn groot. Papoutsakis is ook bekend als bezorger van Kavafis' ‘Proza’. In Frankrijk hebben zich in de laatste jaren nieuwe vertalers aangediend. Mooi zijn de vertalingen die Bruno Roy bijeenbracht in ‘Jours anciens’40.. Niet minder mooi zijn de vertalingen van Gilles Ortlieb en Pierre Leyris in ‘Poèmes anciens ou retrouvés’41.. In deze uitgaven werden voor het eerst ‘Anekdota’ in het Frans vertaald. De gedichten werden in 1983 nog eens ‘integraal’ - dat wil zeggen dat 145 gedichten uit de canon zijn opgenomen - vertaald door Ange S. Vlachos37.. Vlachos heeft uit zijn jeugdjaren persoonlijke herinneringen aan Kavafis. In hoeverre ze betrouwbaar zijn? In de inleiding van zijn vertalingen haalt hij enkele van deze herinneringen op. Hij weet onder meer te vertellen dat Kavafis het Grieks met een zwaar Engels accent sprak. De dichter at regelmatig bij de familie Vlachos. De vader ontving meer dan eens uitgaven van zijn verzen42.. Het indexcijfer van deze Franse uitgave viel aanmerkelijk gunstiger uit dan dat van Papoutsakis en dat van Yourcenar /Dimaras. Maar er is meer. Als er voor éen van de hier besproken grote vertalingen een erepalm uitgereikt zou moeten worden, zou die vermoedelijk naar Vlachos gaan. Zijn vertalingen lezen niet alleen prettig, ze zijn ook vrij nauwkeurig. Op plaatsen waar de kam van andere vertalers te grof is gebleken blijft hij de tekst op de voet volgen. Het chiasme in regel 3 van ‘Verlangens’, het verkleinwoord kaarsjes in de eerste strofe van ‘Kaarsen’ - dat zijn die plaatsen waar duidelijk wordt welke vertalers het best op de kleintjes letten. De beste Franse vertalingen blijven overigens die oude van Pernot. Met name zijn versie van ‘Ithaka’ was subliem.

Ithaque

 
Quand tu te mettras en route vers Ithaque,
 
souhaite que le chemin soit long,
 
plein d'aventures, plein de savoir.
 
Les Lestrygons et les Cyclopes,
 
Poseidôn courroucé, ne les crains pas,
 
tu ne trouveras jamais rien de tel sur ta route,
 
si ta pensée reste haute, si une émotion
 
de choix touche ton esprit et ton corps.
 
Les Lestrygons et les Cyclopes,
 
le farouche Poseidôn, tu ne les rencontreras pas,
 
si tu ne les portes dans ton âme,
 
si ton âme ne les dresse point devant toi.
 
 
 
Souhaite que le chemin soit long.
 
Nombreux soient les matins d'été,
 
où, avec contentement, avec allégresse,
 
tu entreras dans les ports vus-pour-la-première-fois.
 
Arrête-toi aux marchés phéniciens,
 
et acquiers les bonnes marchandises,
 
nacres et coraux, ambres et ébènes,
 
et voluptueux parfums de toute espèce,
 
le plus possible de voluptueux parfums;
 
va dans beaucoup de villes égyptiennes,
 
apprends, apprends encore, - près de savants.
 
Aie toujours Ithaque à l'esprit.
 
Y arriver est ton destin.
 
Mais ne presse nullement le voyage.
 
Mieux vaut qu'il dure de longues années
 
et que tu sois vieillard en abordant dans l'île,
 
riche de ce que tu auras gagné en chemin,
 
n'escomptant pas qu'Ithaque te donne des richesses.
 
 
 
Ithaque t'a donné le beau voyage.
 
Sans elle tu ne te serais pas mis en route.
 
Elle n'a plus rien d'autre à te donner.
 
 
 
Même si elle t'apparaît pauvre, Ithaque ne t'aura pas déçu.
 
Ainsi devenu sage, avec tant d'expérience,
 
tu as sans doute compris ce que signifient les Ithaques.

In het Duits zijn nog steeds geen ‘Anekdota’ vertaald. Er zijn twee complete vertalingen van de 154 gedichten. Eén van Helmut von den Steinen die, als hij geen last van rijmdwang had, bondig vertalen kon. Zijn werk werd verspreid uitgegeven. Wolfgang Josing en Doris Gundert zagen in hun vertaling36. van rijmen af. In een verantwoording schrijven zij onder meer: ‘Die vorliegenden Übersetzungen erheben nicht den Anspruch von “Nachdichtungen”, sondern stellen das Bemühen um eine möglichst textgenaue Wiedergabe über das vergebliche Unterfangen, im gleichen Zuge die Qualitäten formaler Vielfalt eines Meisters der griechischen Sprache kongruent im Deutschen abbilden zu wollen.’ Niettemin zijn hun weergaven tòch dikwijls mooie Duitse gedichten geworden.

Het meest uitgebreid is de keuze voor wie in Engelse vertaling Kavafis wil lezen. In 1951 verscheen de eerste complete uitgave in deze taal: de vertaling van John Mavrogordato.30. Algemeen is de waardering voor deze uitgave gering. Zelfs E.M. Forster, van wie nu eindelijk een hartewens werd vervuld, was niet echt enthousiast.1. In 1932 had Kavafis aan Mavrogordato een uitgave geschonken.43. In 1937 is hij begonnen met zijn vertaling waarover hij zegt ‘I have always tried to keep my versions as literal as possible, translating line for line, and as far as possible word for word’. Rae Dalven kwam voor het eerst in 1961 met haar ‘The complete Poems of Cavafy’ die een inleiding door W.H. Auden meekreeg. In de ‘expanded edition’44. zijn vertalingen van de 154 gedichten, van 72 anekdota en van 24 verloochende gedichten opgenomen. Haar vertalingen zijn veel bekritiseerd, maar zij heeft zo van alle vertalers tot nu toe het grootste aantal gedichten van Kavafis vertaald, net één meer dan G.H. Blanken. Grote lof wordt overal toegezwaaid aan de vertaling door Keeley en Sherrard.33. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat zij niet altijd beter slagen dan Mavrogordato en Dalven. In beknoptheid - zie de Tabel - winnen ze niet op alle fronten van Mavrogordato. Sommige van deze in toon en aanpak sterk variërende vertalingen zijn echter superieur, bijvoorbeeld ‘Caesarion’. Keeley en Sherrard vertaalden naast de 154 gedichten ook enkele anekdota. Beiden hebben belangrijke publicaties over Kavafis op hun naam staan.

 

Kavafis is in nòg veel meer talen vertaald. (Volledig in het Spaans en Catalaans. Gedeeltelijk in het Hebreeuws, Hongaars, Pools, Portugees, Roemeens en Zweeds). Hij is zo één van de meest gelezen en meest invloedrijke dichters van de moderne literatuur geworden. Massimo Peri stelde in zijn overzicht van Kavafis-vertalingen38. een lijst op met wat zijn meest vertaalde gedichten zijn: ‘In afwachting van de barbaren’ werd het meest gekozen, daarna ‘Ithaka’, dan ‘De Stad’ en ‘Heel zelden’.

Een soortgelijke lijst maakten Diana Haas en Michalis Pieris in hun Bibliografische Gids tot de 154 gedichten46. voor het aantal malen dat de afzonderlijke gedichten bestudeerd werden: daar kwam ‘Antonius door zijn god verlaten’ op de eerste plaats, gevolgd door ‘In afwachting van de barbaren’, ‘De stad’, ‘Muren’ en ‘Ithaka’.

 

‘Je zult mijn poëzie nooit kunnen begrijpen.’ Voor iedereen in het westen is er nu de mogelijkheid om deel te hebben aan zijn wereld, om iets van deze Alexandrijn te verstaan.

TABEL A B C D E F G H I J K
 
Kaarsen 88 95 100 93 109 87 91 93 100 88 94
 
Wanneer ze tot leven komen 46 53 51 49 48 40 49 45 56 48 48
 
Voor het beeld van Endymion 61 72 75 73 65 71 67 69 84 75 65
 
Verborgenheden 86 - - 99 - 74 - - 108 90 -
 
indexcijfer 100 113 116 112 114 97 106 106 124 107 106


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs