Maatstaf. Jaargang 32

[p. 70]

K.P. Kavafis Drie prozagedichten

Kavafis heeft niet veel proza geschreven. In de door G.A. Papoutsakis bezorgde bundel Proza uit 1963 vindt men artikelen uit verschillende bladen, dagboekaantekeningen en nog enkele notities. Van het eveneens in 1963 verschenen en door M. Peridhis bezorgde boek Onuitgegeven prozateksten was de zogenoemde ‘Ars poetica’ het belangrijkste onderdeel.

In één omslag echter - Kavafis-Archief F 21-22 - bleken zich een aantal interessante prozateksten te bevinden. Het waren de volgende:

1. Het einde van Odysseus. Ondertekend: Konst. F. Kavafis. (De F in plaats van P is een eerbewijs aan de familie van zijn moeder, Fotiadis) In 1894 geschreven. Eerste publikatie door G.P. Savidis in het tijdschrift ‘Dokimasia’, Joannina, 1974, p. 9-22. In een brief bracht Kavafis deze beschouwing eens ter sprake: ‘Mijn artikel “Het einde van Odysseus” is eenvoudigweg een filologische curiositeit en het enige wat ik wens is dat het niet vervelend is en dat de vertalingen niet al te slecht zijn.’ Onderwerp is Homeros' Odyssee en de invloed die onder meer Dante en Tennyson er van ondergingen.

2. De gedachten van een oude kunstenaar. Niet ondertekend. Waarschijnlijk omstreeks 1900 geschreven. Eerste publikatie door G.P. Savidis in het tijdschrift Tram, Thessaloniki, jrg. 1, nr. 5, 1972, p. 101-104. In de periode dat deze tekst ontstond begon een breekpunt in de ontwikkeling van de dichter. Hij wikt en weegt. Het komt tot een algehele kritische doorlichting van zijn werk. Eén gedachte komt steeds weer naar voren. In een aantekening van 16.9.1902 formuleert hij haar zo: ‘Bestaan Waarheid en Leugen? Of bestaan alleen Nieuw en Oud, - en is Leugen eenvoudigweg de ouderdom van de Waarheid?’ Dit soort vragen kwellen ook de protagonist in dit prozagedicht. Het wordt met verschillende verzen van Kavafis in verband gebracht zoals ‘Een oude man’, ‘De zielen van de grijsaards’. Vooral echter met het anekdoton ‘De Vijanden’. Savidis in zijn publikatie, F.M. Pontani in zijn Poesie nascoste, p. 102-103 en Renata Lavagnini in haar artikel ‘Kavafis en Théodore de Banville’ in dit nummer van Maatstaf op pag. 93, benadrukken laatstgenoemd verband zeer. De Vijanden werd in 1900 geschreven en luidt in vertaling als volgt:

Drie sofisten kwamen de Consul begroeten.
De Consul noodde hen nabij hem plaats te nemen.
Wellevend sprak hij met hen. Toen, als in scherts,
zei hij hen op te passen. ‘Faam schept
afgunstigen. De mededingers schrijven. U hebt vijanden.’
Een van hun drieën antwoordde met ernstige woorden:

‘Onze huidige vijanden zullen ons nimmer schaden.
Later zullen onze vijanden komen, de nieuwe sofisten.
Wanneer wij, zeer oud, ons in ellende zullen bevinden
en sommigen van ons naar de Hades zullen zijn gegaan.
Onze woorden en werken van vandaag zullen wonderlijk
(en vermakelijk misschien) schijnen, want de vijanden zullen
de sofistiek, haar stijl en strekking wijzigen. Net zoals ik
en zij daar, zoveel uit het verleden omwerken.
Alles wat wij als mooi en juist beschreven
zullen de vijanden als dom en nutteloos tonen,
hetzelfde weer (zonder grote moeite) anders zeggend.

[p. 71]

 

Zoals ook wij die oude woorden op andere wijs hebben gezegd.’

3. Het Regiment van het Genot. Niet ondertekend. Waarschijnlijk tussen 1894 en 1897 geschreven. Eerste publikatie door G.P. Savidis in het tijdschrift I Leksi, nr. 23, Athene, 1983.

4. Kledingstukken. Niet ondertekend. Waarschijnlijk tussen 1894 en 1897 geschreven. Eerste publikatie door G.P. Savidis in het tijdschrift I Leksi, nr. 23, Athene, 1983.

5. Bij klaarlichte dag. Niet ondertekend. Waarschijnlijk in 1895 of 1896 geschreven. Zie pag. 15-20.

6. Enkele bladzijden over de Sofisten. Ondertekend: K.F.K. Publikatie door Giannis Dallas in zijn 10 februari 1983 gehouden lezing ‘Kavafis en de tweede sofistiek’ afgedrukt in Kyklos Kavafi, Athene, 1983, p. 153-202. De tweede sofistiek kwam in de 2e eeuw na Chr. tot bloei, misschien zijn de sofisten uit het hiervoor geciteerde ‘De Vijanden’ er vertegenwoordigers van. Kavafis baseert zich in zijn - belangwekkende - beschouwing vooral op het werk van Philostratos.

Savidis meent dat twee andere teksten ook nog in hetzelfde omslag thuishoren.

7. De berg. Ondertekend: Konst. F. Kavafis. Gedateerd: 1893. Eerste publikatie door G.A. Papoutsakis in Proza, Athene, 1963, p. 180-185. Het betreft een uitleg van een allegorisch gedicht van Athanasios Christopoulos (1772-1847), een dichter waarover het heet ‘Modern Greek poetry had begun its history’ (Linos Politis: A History of Modern Greek literature, Oxford, 1975², p. 109). Er bestaat ook nog een tekstje ‘What I remember of my essay on Chrestopulus’ en in 1891 heeft Kavafis een gedicht ‘Athanasios Christopoulos’ geschreven dat verloren is gegaan.

8. Een avond in de Kalinder. Niet ondertekend. Niet gedateerd. Eerste publikatie door G.A. Papoutsakis in Proza, p. 186-191. In deze tekst beschrijft hij de mooie omgeving van het dorpje Nichori nabij Konstantinopel waar hij van 1882 tot 1885 verbleef. Het is een boeiende aanvulling op het jeugdgedicht ‘Nichori’.

Een negende tekst kan hier vermoedelijk aan toegevoegd worden. Deze is nog niet gepubliceerd, maar werd vorig jaar wel tentoongesteld.

9. De schepen. Ondertekend: Konst. F. Kavafis. Waarschijnlijk tussen 1893 en 1897 geschreven. De tekst beslaat drie vellen. Het is een uitgebreide allegorie, het midden houdend tussen essay en prozagedicht.

De drie teksten uit deze groep van negen waarvan wij menen dat ze het meest bijdragen tot het begrip voor Kavafis' dichtwerk en ideeën omstreeks 1900 volgen hieronder in vertaling.

‘De gedachten van een oude kunstenaar’, ‘Het Regiment van het Genot’ en ‘Kledingstukken’ zijn prozagedichten. C. Buddingh' over dit genre in zijn Lexicon der Poëzie: ‘als proza gedrukte tekst, die echter vele kenmerken van poëzie vertoont, o.a zorgvuldig uitgebalanceerde ritmen, alliteratie, binnenrijm, metaforen.’ De grondlegger van het genre zou Aloysius Bertrand zijn met zijn Gaspard de la Nuit (1842). Hij heeft echter zijn voorgangers. Een hoogtepunt in het genre bereikte Charles Baudelaire met zijn Le Spleen de Paris of Petits poèmes en prose (1869). Waarschijnlijk is via Baudelaire Kavafis met het genre in aanraking gekomen. De Petits poèmes en prose waren in een editie uit 1886 in zijn bibliotheek aanwezig. In zijn in 1892 gepubliceerde artikel ‘Lamia’ (zie Proza, p. 51-65) over het gelijknamige werk van Keats staat een zin waaruit mogelijk blijkt dat hij toen al weet van het prozagedicht had: ‘De kracht, de bezieling, de aan uitdrukking rijk gekleurde beelden maken (...) tot een waar gedicht in prozavorm.’ Kavafis' eigen prozagedichten voldoen vrij goed aan de definitie van Buddingh'. De taal maakt dikwijls een archaïsche en daardoor gekunstelde indruk. Het ritme wordt onder meer door herhaling van woorden en zinsdelen bereikt. Ook aan de klankkleur is merkbare zorg besteed.

[p. 72]

De gedachten van een oude kunstenaar

Oud werd de schrijver. Hij is tachtig jaar. Hij is enigszins verbijsterd door de roem van zijn prozawerken, zijn gedichten en door de ouderdom. Zijn diep innerlijk vertrouwen en de bijval van de wereld spannen samen om zijn oordeel af te stompen. Maar ze stompen het niet volkomen af. Hij bemerkt dat onder de hoogdravende bewondering bij de velen, een onverschillige koelheid bestaat bij de weinigen. Zijn werken worden niet zo bewonderd onder sommige jongeren. Hun school is niet zijn school, hun stijl is niet zijn stijl. Ze denken en schrijven vooral afwijkend. De oude kunstenaar leest en bestudeert gewetensvol hun werken en stelt ze beneden de zijne. En acht de nieuwe school geringer, in elk geval niet beter, dan de zijne. Hij meent dat hij, als hij wilde, op de nieuwe wijze zal kunnen schrijven. Maar, natuurlijk, niet meteen. Hij zal 8, 10 jaar nodig hebben om in te gaan tot de geest van de nieuwe stijl - en nu is de tijd nabij dat hij sterft.

Er komen ogenblikken dat hij de vernieuwingen misprijst. Wat voor belang hebben zij? Een klein aantal jongeren waarbij hij minder in de smaak valt! Maar al die miljoenen bewonderen hem. Hij merkt echter dat hij zich in spitsvondigheden verliest. Ook hij was zo begonnen. Hij was een van ongeveer vijftig jongeren die een nieuwe school stichtten, in een afwijkende stijl schreven en de mening veranderden van de miljoenen die sommige voorgangers en sommige oude kunstenaars eerden. De dood van de laatsten maakte zijn overwinning veel lichter. Uit dit alles leidde de oude schrijver af dat de kunst met haar modes die vaak veranderen een nutteloos ding was. Natuurlijk zal ook het werk van die jongeren van even voorbijgaande aard als het zijne zijn maar dat troost hem niet.

Door de ontwikkeling van zijn gedachten en zijn dromerijen bemerkt hij met bitterheid dat Verrukking en Dichterlijkheid van elke schrijver na nauwelijks 40 à 50 jaar zonderling of lachwekkend beginnen te lijken. Misschien - het biedt enige hoop - houden ze op zonderling of lachwekkend te zijn na 150 à 200 jaar - wanneer ze klassiek zullen worden in plaats van démodés te zijn.

Enige twijfel bevangt hem over de absolute of abstracte waarde van vele van zijn veroordelingen. Die schrijvers die hij veroordeelde toen hij jong was en in hun plaats trad, misschien veroordeelde hij hen omdat hij hen niet begreep - niet vanwege een gebrek aan begaafdheid, maar omdat waarschijnlijk de kracht van inzicht wordt aangetast door eigentijdse omstandigheden of liever gezegd modes. Uiterlijk lijkt de veroordeling door hem veel op zijn veroordeling door de hedendaagse jongeren. Hij veranderde niet van mening - tenminste in de meeste opzichten niet. Zeer veel van die vroegere kunstenaars veroordeelt hij vandaag net zo als 60 jaar geleden. Maar dit is zeker niet een sterk bewijs dat de veroordeling van hen juist is. Het is een bewijs dat hij, geestelijk, dezelfde jongeman is als toen.

Het regiment van het genot

Spreek niet over schuld, spreek niet over verantwoordelijkheid. Wanneer het Regiment van het Genot voorbijgaat met muziek en vaandel, wanneer de zinnen sidderen en beven, is onverstandig en oneerbiedig hij die zich verre houdt, hij die zich niet haast naar de goede veldtocht die tot de verovering van de genietingen en de hartstochten leidt.

Alle wetten van zeden - slecht doordacht, slecht toegepast - kunnen geen moment blijven staan, wanneer het Regiment van het Genot voorbijgaat met muziek en vaandel.

Zie niet af van enige lommerrijke deugd die je beheerst. Geloof niet dat enige verplichting je bindt. Jouw plicht is dat je zwicht, dat je altijd zwicht voor de Begeerten, die de volmaaktste scheppingen van de volmaakte goden zijn. Jouw plicht is dat je je als een betrouwbaar soldaat met eenvoud des harten in laat lijven, wanneer het

[p. 73]

Regiment van het Genot voorbijgaat met muziek en vaandel.

Laat je niet opsluiten in je huis, laat je niet misleiden door denkbeelden omtrent gerechtigheid, door bijgelovigheden van de slecht gemaakte maatschappij over beloning. Denk niet: zoveel is mijn moeite waard en zoveel ben ik verschuldigd wegens mijn genoegens. Zoals het leven een erfenis is en je niets deed waardoor je het als beloning verdiende, zo moet ook het Genot een erfenis zijn. Laat je niet opsluiten in je huis, maar houd de vensters open, wijd open, opdat je de eerste geluiden hoort van de doortocht der soldaten, wanneer het Regiment van Genot aankomt met muziek en vaandel.

Laat je niet bedriegen door de lasteraars die je zeggen dat de dienst gevaarlijk en moeizaam is. De dienst van het genot is een duurzame vreugde. Het vermoeit je, maar het vermoeit je met heerlijke roes. En wanneer je je ten slotte op weg begeeft, ook dan is jouw lot benijdenswaardig. Wanneer jouw begrafenisstoet voorbijgaat, zullen de Gestalten door jouw begeerten geschapen lelies en witte rozen naar je baar werpen, zullen jonge Goden van de Olympos je op hun schouders heffen, en je begraven op de Begraafplaats van het Ideale waar de mausolea van de dichtkunst wit glanzen.

Kledingstukken

In een kist of in een meubel van kostbaar ebbehout zal ik de kledingstukken van mijn leven leggen en bewaren.

De blauwe kleren. Vervolgens de rode, die meest mooie van allemaal. Daarna de gele. Ten slotte weer blauwe, maar deze veel meer verschoten dan de eerste.

Ik zal ze bewaren met eerbied en met veel droefenis.

Wanneer ik zwarte kleren zal dragen en zal wonen in een zwart huis, in een duistere kamer, zal ik soms het meubel openen met vreugde, met verlangen, en met vertwijfeling.

Ik zal de kleren zien en zal mij herinneren het grote feest - dat zal dan voor eens en altijd afgelopen zijn.

Voor eens en altijd afgelopen. De meubels ordeloos verspreid door de zalen. Borden en glazen gebroken over de vloer. Alle kaarsen opgebrand tot het eind. Alle wijn gedronken. Alle genodigden vertrokken. Enkele vermoeide figuren zullen er helemaal alleen zitten, zoals ook ik in mijn duistere huis - anderen nog vermoeider zullen zijn gaan slapen.