Maatstaf. Jaargang 32

[p. 56]

K.P. Kavafis Vijf onvoltooide gedichten

Renata Lavagnini - verbonden aan de Universiteit van Palermo - bereidt een uitgave voor van de ‘Onvoltooide Gedichten’ van Kavafis. Er zijn dertig onvoltooide gedichten in handschrift bekend, daterend uit de periode 1918-1932.

Vijf van deze gedichten zijn hieronder in de vertaling van Hans Warren en Mario Molegraaf afgedrukt. Het gaat om gedichten waarin Julianos Apostata, bekend uit enkele andere gedichten van Kavafis een rol speelt.

Deze keizer heeft Kavafis minstens vanaf 1896, toen hij ‘Julianos bij de Mysteriën’ schreef, tot op zijn sterfbed, toen hij bezig was aan ‘In de omgeving van Antiochië’, bezig gehouden. Van de twaalf Julianos-gedichten die er nu van hem bekend zijn, werden er tien tussen 1920 en 1933 geschreven.

Kavafis staat met zijn belangstelling voor Julianos Apostata (en voor Apollonios van Tyana) niet bepaald alleen. In 1896 verscheen de roman van Dimitri Merezjkovski Julianus Apostata die in vele talen werd vertaald (in 1927 in het Nederlands). Ibsen had in 1873 zijn twee toneelstukken Kejser og Galioeer geschreven. De eerste opvoering vond in 1903 plaats, maar in Leipzig waren de stukken in 1896 al opgevoerd in vertaling. Het tweede stuk is Kejser Julian. Dan is er nog Kavafis' tijdgenoot, de Duitse historicus Johannes Geffcken (1861-1935) die in 1914 zijn Kaiser Julianus publiceerde en die ook veel aandacht schonk aan de Afvallige in zijn hoofdwerk: Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums. (1920¹, 1929², vertaling 1978: The last days of Greco-Roman Paganism). Kavafis kende P. Allards Julien l'Apostat van 1902 en de uitgaven van J. Bidez, ook diens La vie de l'empereur Julien uit 1930. Bidez is vaak andere meningen toegedaan dan Geffcken.

De twaalf Julianos-gedichten zijn, in volgorde van ontstaan: Julianos bij de Mysteriën, Grote processie van priesters en leken, Athanasios, Bisschop Pegasius, Julianos geringschatting ziende, De redding van Julianos, Julianos in Nikomedia, Hunc deorum templa, Julianos en de Antiochiërs, Je begreep niet, Vijftien jaar zijn voorbij gegaan en In de omgeving van Antiochië.

Renata Lavagnini publiceerde de hier volgende gedichten in een artikel in Byzantine and Modern Greek Studies, volume 7, 1981, p. 55-88. Zij bespreekt daarin de handschriften waaruit zij de gedichten, waar Kavafis dus nog niet klaar mee was, kon reconstrueren.

Voor elk gedicht dat hij schreef legde Kavafis een soort dossier aan waarin hij onder meer soms de door hem gebruikte bronnen samenvatte. In de commentaren bij de afzonderlijke gedichten vindt men hierover meer.

[p. 57]

Athanasius

In een boot op de grote Nijl,
met twee trouwe bevriende monniken,
was Athanasius, vluchteling en zwaarbeproefd
- de deugdzame, de vrome, de volger van het rechte geloof -
in gebed. Hem vervolgden de vijanden
en gering was de hoop op zijn redding.
De wind was tegen
en moeizaam bracht de wrakke boot hen vooruit.

Toen hij het gebed beëindigd had
wendde hij zijn bedroefde blik
naar zijn vrienden - en was verbaasd
bij het zien van hun vreemde glimlach.
Terwijl hij bad hadden de monniken
geschouwd wat gebeurd was
in Mesopotamië: de monniken
wisten dat op hetzelfde ogenblik
het stuk vuil Julianos de geest gaf.

Bisschop Pegasius

Zij betraden de prachtige tempel van Athena
de christelijke bisschop Pegasius
de christelijke prins Julianos.
Ze bekeken met verlangen en genegenheid de beelden;
ze spraken echter aarzelend,
met toespelingen, met dubbelzinnige woorden,
met zinnen vol voorbehoud,
want de een was niet zeker van de ander,
en daardoor vreesden zij zich bloot te geven,
de valse christelijke bisschop Pegasius
de valse christelijke prins Julianos.

[p. 58]

De redding van Julianos

Toen razend de soldaten de verwanten
van de gestorven Konstantijn vermoordden
en er tenslotte door de vreselijke uitbarsting
van hun woede ook gevaar ontstond voor het
jonge kind - zes jaar - van Kaisar Julios Konstantios,
vonden de christelijke priesters, de barmhartigen hem
en brachten hem naar de vrijplaats der kerk.
Zo redden zij de zesjarige Julianos.

Het is echter noodzakelijk te zeggen dat
dit berichten zijn uit christelijke bron.
Maar heel niet onwaarschijnlijk dat het waar is.
Niets paradoxaals in historisch
opzicht: priesters van Christus
die een onschuldig christelijk kind redden.

Als het waar is heeft misschien de zeer
filosofische Augustus er ook over gezegd:
‘vergetelheid mag komen voor die duisternis’.

Hunc deorum templa

Was jij oude blinde vrouw in geheim heiden?
Of was je christen? Je woord
dat waar is gebleken - dat hij die binnenkwam
luid toegejuicht in Vienne, de roemvolle
Kaisar Julianos, was voorbestemd
de heiligdommen van de (valse) goden te dienen -
je woord dat waar is gebleken, sprak jij,
oude blinde vrouw, het met vreugde of met smart?

[p. 59]

Vijftien jaar zijn voorbij gegaan.

Het was het eerste jaar van Theodosios.
In een zaal van zijn vaderlijk huis
wachtte een Alexandrijnse jongeman
op een bezoek van zijn beminde vriend.

Teneinde de tijd lichter te doen verstrijken
nam hij het eerste het beste boek en las.

Het was van een zeer toornige sofist
die, om de christenen te vernederen,
de uitspraak van Julianos aanhaalde.

‘Zeker’ fluisterde de Alexandrijnse jongeman,
‘eerst Mattheus, eerst Lukas’.

Om die andere trivialiteiten van Julianos
- Homeros en Hesiodos - glimlachte hij alleen.

Athanasius - commentaar.

Het dossier van dit gedicht omvat zeven vellen. Kavafis heeft vanaf 1920 tot 1929 aan dit gedicht gewerkt. Op één vel schreef hij: ‘Athanasius stayed some time in Hermopolis and Antinoe, preaching / and openly performing his duties, as if on an ordinary visitation tour; but at mid-summer he received fresh warning that he was in danger, and /Theodore came again with another abbot to entreat him to conceal himself in Tabenna. He embarked in a covered boat with / the 2 monks; but the wind was against them, and it became necessary to tow / the boat with painful slowness. Athanasius was for some time absorbed / in prayer, and did not observe the faces of his 2 companions. At length he / turned to them and began “If I am killed” - but / broke off as a curious smile passed between the 2 monks, who / thereupon informed him that even while he prayed they had received / a supernatural intimation that Julian was no more. Julian was, in fact, / slain on the field of battle on June 26, 363.’

(De vele afkortingen in dit citaat zijn uitgewerkt.)

Het is een samenvatting van E.L. Butchers boek The Story of the Church of Egypt, volume 1, p. 184-185, Londen, 1897; duidelijk de bron van dit gedicht. In november 1929 tekende Kavafis aan dat het vers niet gehandhaafd kon blijven omdat in betrouwbaarder bronnen het verhaal niet bevestigd werd.

Athanasius werd omstreeks 295 geboren en hij stierf in 373. Als bisschop van Alexandrië was hij een belangrijk leider van de orthodoxie en een bestrijder van het Arianisme. Hij kwam vaak in conflict met wereldlijke autoriteiten. Dat kwam hem op vele verbanningen te staan. In 362 werd hij verbannen door Julianos Apostata, keizer van 361 tot 363. Julianos betoonde zich een bestrijder van het christendom. In de nacht van 26 op 27 juni 363 stierf hij aan verwondingen, opgelopen bij een gevecht met Perzische troepen te Maranga. Onmiddellijk mocht Athanasius zijn positie in Alexandrië weer innemen.

[p. 60]

Bisschop Pegasius - commentaar.

Het dossier van dit gedicht omvat zes vellen. Kavafis heeft vanaf 1920 tot na 1930 aan dit gedicht gewerkt. Op een vel schreef hij: ‘Il arriva à Ilion avant midi, à l'heure où, pleine de monde, la grand'place de la ville ressemblait à une ruche bourdonnante. Bientôt, il vit venir à sa rencontre l'évêque du lieu, un certain Pégase, qu'on lui avait dépeint comme un iconoclaste, auteur de déprédations et de profanations odieuses. Julien lui déclara qu'il venait visiter les curiosités du pays. Ce n'était qu'un prétexte, car, en réalité, il n'avait qu'un désir, c'était de pouvoir vénérer les sanctuaires païens dont la ville était remplie. De bonne grâce, l'évêque se chargea de servir à Julien de guide, et il lui fit ouvrir les portes de tous les monuments qu'il souhaitait de voir.

Mais laissons Julien raconter comment l'évêque et lui s'observèrent l'un l'autre pendant la promenade qu'ils firent ensemble, ou plutôt - pour nous exprimer à sa manière - écoutons les dires et les faits qui prouvent que le prêtre chrétien n'ignorait pas les égards que l'on doit aux dieux. Il se trouve à Ilion - c'est Julien qui parle - un herôon d'Hector... j'y reconnus une intention délicate.

[uit de brief van Julianos] Il est naturel que les tombeaux des héros aient continué à attirer les pèlerins du paganisme à une époque où, nous l'avons vu, la fierté des Hellènes était de nouveau ranimée. Ce pieux usage répondait d'ailleurs à un sentiment religieux qui, vers le même temps, favorisait, dans l'Eglise, la vénération des saints et des martyrs. Il est piquant de voir ici un évêque expliquer la dévotion païenne avec les considérations mêmes dont allait se servir bientôt pour justifier le culte des reliques.

Mais Julien n'a pas fini de nous conter les épisodes de sa curieuse rencontre:

Que fîmes-nous ensuite? Poursuit-il. Allons disje vers l'enceinte sacrée d'Athéna Ilienne. Il mit beaucoup d'empressement à m'y conduire... allons nous lui en tenir rigueur?

[uit de brief van Julianos] Aux allures de l'évêque, Julien a donc deviné ses sentiments: il le suit du regard en lui posant des questions insidieuses. De son côté, Pégase initié sans doute aux secrets des mystères, mithriaques ou autres, était assez près de Pergame et d'Ephèse pour connaître ce que le public ignorait, et il se montra plein de tact, tout en intéressant le prince par la finesse de ses réparties.’ Dit is een samenvatting van J. Bidez' boek La Vie de l'Empereur Julien, p. 101-103, Parijs, 1930. Behalve op deze bron baseerde Kavafis zich ook op een brief van Julianos Apostata.

Het gedicht speelt in 354, in de buurt van Ilion waar een beroemde tempel van Athena was. Pegasius is een crypto-heidense bisschop van Ilion. De in 331 geboren Julianos kreeg een christelijke opvoeding. Tijdens een verblijf van 352 tot 354 in het niet zo ver van Ilion gelegen Nikomedia werd Julianos definitief voor het heidendom gewonnen. Maar hij kon dit niet openlijk laten blijken, zoals in dit vers en in Kavafis' gedicht ‘Julianos in Nikomedia’ naar voren komt.

De redding van Julianos - commentaar.

Het dossier van dit gedicht omvat zeven vellen. Kavafis heeft vanaf 1923 aan dit gedicht gewerkt. Bronnen van dit gedicht zijn P. Allards boek Julien l'Apostat, Parijs 1902 en Gregorius van Nazianze Orat. iv, 21. De uitspraak in de laatste regel is een uitspraak van Julianos, hier met ‘Augustus’ aangeduid, betreffende een terugblik op zijn christelijk geloof, genomen uit zijn Orat. iv, 1.

Keizer Konstantijn de Grote stierf in 337. Na zijn dood braken over zijn opvolging twisten uit; tijdens een bloedbad vonden onder meer caesar Julios Konstantios (vader van Julianos Apostata en halfbroer van Konstantijn de Grote) de dood. Julianos en zijn oudere stiefbroer Gallus bleven ongedeerd, naar het schijnt door toedoen van Konstantijn II (die volgens sommige bronnen de aanstichter van de massamoord was teneinde de macht te verwerven). Een andere versie wil dat christelijke priesters de jonge Julianos in veiligheid brachten.

[p. 61]

Hunc deorum templa - commentaar.

Het dossier van dit gedicht omvat twee vellen. Kavafis heeft vanaf 1926 aan dit gedicht gewerkt en hij gaf het in handschrift de niet correcte titel ‘Hunc Deorum Templis’ mee. Bron van het gedicht is Ammianus Marcellinus xv 8, 22: ‘tunc anus quaedam orba luminibus cum percontando quinam esset ingressus, Iulianum Caesarem comperisset, exclamavit hunc deorum templa reparaturum.’

Ammianus Marcellinus is een Romeins geschiedschrijver, werkzaam in de staf van generaal Ursicianus. In 355 was Julianos tot caesar benoemd. Aan het eind van dit jaar begon hij onder meer door Ursicianus bijgestaan een reis door Gallië. Hij deed ook Vienne aan, een plaats even ten zuiden van Lyon.

Ammianus laat in het midden of de oude vrouw met vreugde of verdriet de voorspelling doet dat de heidense tempels weer in gebruik genomen zullen worden.

Vijftien jaar zijn voorbijgegaan - commentaar.

Het dossier van dit gedicht omvat één vel. Aannemelijk is dat Kavafis aan het eind van zijn leven - misschien in 1932 - heeft gewerkt aan dit vers. Het eerste jaar van Theodosius' regering is 379. Over hem heet het in Der Kleine Pauly, kolom 701: ‘Th., für die Christen der zum Schutz des Glaubens verpflichtete Kaiser von Gottes Gnaden, hat 380 dem Grundsatz des Glaubenszwanges verkündet’.

In 391 verbood hij het bezoek aan heidense tempels. De tijd van Julianos is nu voorgoed voorbij! De vrome christen in dit gedicht begrijpt zijn bedoelingen niet eens meer. De in de derde strofe bedoelde uitspraak van Julianos - de keizer die in 362 het onderwijs uit heidense auteurs aan christenen had verboden - werd gedaan in een brief van hem. Hij betoogde daarin dat christenen vanwege hun afkeer van de goden af moesten zien van onderwijs uit Homeros en Hesiodos. De christenen hadden immers, zo spot hij, Mattheus en Lukas. Die spot wordt in de tijd waarin dit gedicht speelt niet meer verstaan. Op het idee van Julianos dat christenen niet de heidense auteurs mochten lezen werd ook door Gibbon in zijn History of the Decline and Fall of the Roman Empire ingegaan. Hij vat Julianos' opvatting over de christenen aldus samen: ‘that if they refuse to adore the gods of Homer and Demosthenes, they ought to content themselves with expounding Luke and Mathew’. Juist bij deze passage maakte Kavafis een notitie - zie Diana Haas' artikel uit Folio Neohellenica, band iv, 1982, ‘Cavafy's reading notes on Gibbon's “Decline and Fall”’, p. 49-51.