Maatstaf. Jaargang 32

[p. 13]

Julian Barnes De ogen van Emma Bovary

De verteller, ongeveer zestig jaar oud, is gepensioneerd arts, een weduwnaar die een manie voor Flaubert heeft ontwikkeld...

Laat ik u vertellen waarom ik een hekel aan critici heb. Niet om de gebruikelijke redenen: dat ze mislukte scheppende kunstenaars zijn (gewoonlijk zijn ze dat niet; ze kunnen mislukte critici zijn, maar dat is een andere zaak), of dat ze van nature muggenzifters, jaloers en ijdel zijn (gewoonlijk zijn ze dat niet; als men ze al ergens van wil betichten kan men hen beter te grootmoedig noemen: ze blazen reputaties op zodat hun fijnzinnige onderscheidingsvermogen wint aan bijzonderheid en importantie). Nee, de reden dat ik een hekel aan critici heb - althans bij tijd en wijle - is dat ze zinnen schrijven als: ‘Flaubert bouwt, anders dan Balzac, zijn karakters niet op aan de hand van een objectieve beschrijving van het uiterlijk; hij gaat met betrekking tot hun uiterlijke verschijning zelfs zo nonchalant te werk dat hij Emma de ene keer bruine ogen geeft (14), een andere keer diep-zwarte (15) en bij weer een andere gelegenheid blauwe (16).’ De opstelster van deze precieze en geen enkele hoop latende acte van beschuldiging is wijlen dr. Enid Starkie, lectrix emerita in de Franse letterkunde aan de universiteit van Oxford en auteur van de meest uitputtende Engelse biografie van Flaubert. De cijfers in de tekst verwijzen naar voetnoten, waarmee ze de schrijver uitvoerig met redenen omkleed aan de paal nagelt.

Ik heb dr. Starkie ooit een lezing horen houden en in zekere zin verheugt het me u te kunnen melden dat ze een afgrijselijke uitspraak van het Frans had: een van die voordrachten die bol staan van op de jongedamesschool opgedaan zelfvertrouwen en gekenmerkt worden door een absoluut gebrek aan gehoor. Natuurlijk deed dit niets af aan haar competentie om college te geven aan de universiteit van Oxford, omdat men er in dat oord tot voor tamelijk kort de voorkeur aan gaf met moderne talen om te springen als betrof het dode: dit maakte ze respectabeler, deed ze meer denken aan de vergelegen volmaaktheid van het Latijn en het Grieks. Niettemin trof het me als merkwaardig dat iemand die van de Franse literatuur leefde er op zo rampzalige manier niet in slaagde de meest fundamentele woorden van die taal op de zelfde wijze te laten klinken als ze geklonken hebben toen haar onderwerpen, haar helden en heldinnen (en haar broodheren en -dames, zou men kunnen zeggen) ze oorspronkelijk uitspraken.

U kunt dit een goedkope wijze vinden om wraak te nemen op een vrouwelijke criticus, die immers niet meer gedaan heeft dan er op wijzen dat Flaubert een weinig nauwkeurig beeld had van de ogen van Emma Bovary. Ik hecht dan ook niet erg aan het adagium de mortuis nisi nil bonum (ik ben nu eenmaal arts); het is trouwens hoe dan ook moeilijk de gevoelens van irritatie te onderschatten die zich van iemand meester maken als men zijn aandacht op een dergelijk punt vestigt. Deze geïrriteerdheid is niet gericht tegen dr. Starkie, niet in eerste instantie in ieder geval - ze deed, zoals men dat zegt, alleen maar haar werk - maar tegen Flaubert. Dus dat angstvallig nauwgezette genie heeft niet eens kans gezien de kleur van de ogen van zijn beroemdste personage consistent te houden? Ha. En vervolgens, omdat u niet lang boos op hem kunt blij-

[p. 14]

ven, richt u uw gevoelens op de criticus.

Ik moet bekennen dat mij gedurende de hele tijd dat ik Madame Bovary zat te lezen, geen moment de regenboogogen van de heldin zijn opgevallen. Hadden ze me moeten opvallen? Zouden ze u zijn opgevallen? Werd ik misschien te zeer in beslag genomen door zaken die aan de aandacht van dr. Starkie ontsnapten (hoewel ik op dit moment niet zou kunnen bedenken welke zaken dit geweest kunnen zijn)? Om het anders te formuleren: bestaat er ergens een volmaakte lezer, een totale lezer? Voelt dr. Starkie bij het lezen van Madame Bovary alles wat ik voel als ik het boek lees zodat mijn lezen om zo te zeggen zinloos is? Ik hoop het niet. De wijze waarop ik lees is wellicht zinloos in termen van de geschiedenis van de literaire kritiek, maar niet in termen van genieten van het boek. Ik kan niet aantonen dat lekenlezers meer plezier hebben dan professionele critici, maar ik kan u wel een punt noemen dat we op ze voor hebben. We kunnen vergeten. Dr. Starkie en haar soort gaan gebukt onder de vloek van het geheugen: de boeken waarover ze college geven en schrijven kunnen eenvoudigweg niet uit hun hersenen verdwijnen. Ze worden leden van de familie. Wellicht is dit de reden waarom sommige critici zich na verloop van tijd een lichtelijk neerbuigende toon tegenover hun onderwerpen eigen maken. Het is alsof Flaubert of Milton of Eliot vervelende, in schommelstoelen gezeten oude tantes zijn, omgeven door de geur van een uitgewerkte poederlaag, die over niets anders dan het verleden praten en al jaren niets nieuws meer hebben gezegd; natuurlijk: het is haar huis, en iedereen woont er zonder huur te hoeven betalen, maar toch, werd het - ja natuurlijk werd het - zo langzamerhand niets eens, eh, tijd?

Terwijl het de gewone doch hartstochtelijke lezer vergund is te vergeten: hij kan weggaan, overspel plegen met andere schrijvers, terugkeren en opnieuw in vervoering raken. Het huiselijk verkeer hoeft in het geheel geen afbreuk te doen aan de relatie: het hoeft maar sporadisch plaats te vinden, maar als het plaatsvindt gebeurt het altijd intens. Het heeft niets routineus of gezapigs, niets van de dagelijkse rancunes die zich ontwikkelen als mensen samenwonen. Het gebeurt me nooit dat ik op vermoeide toon Flaubert eraan herinner dat hij het badmatje op moet hangen of de wc-borstel moet gebruiken. En dat doet dr. Starkie wel: het is sterker dan zij. Bruine ogen? Blauwe ogen? Maar luister eens even, schrijvers zijn niet volmaakt, wil ik roepen; evenmin als echtgenoten en echtgenotes volmaakt zijn. De enige onfeilbare regel luidt dat als ze volmaakt lijken, ze het niet kunnen zijn. Ik herinner me een voorval in Matlock, kort nadat ik voor de eerste keer was getrouwd... Maar nee, laat ik dat voor een andere keer bewaren.

Ik zal me, in plaats hiervan, een andere lezing herinneren die ik eens bijwoonde, enkele jaren geleden, tijdens het Cheltenham Literary Festival. Hij werd gegeven door een hoogleraar uit Cambridge, Christopher Ricks, en het was een glanzend optreden. Zijn kale schedel glansde, zijn zwarte schoenen glansden, en ook zijn voordracht was een glanzend geheel. Het thema was ‘Fouten in de Literatuur en Doen Deze Ertoe’. Jevtoesjenko had bij voorbeeld in een van zijn gedichten een verschrikkelijke fout gemaakt met betrekking tot Amerikaanse nachtegalen; Poesjkin had er helemaal naast gezeten wat betreft het soort militaire uniformen die op bals werden gedragen; John Wain had een fout gemaakt in het geval van de piloot die de bom op Hiroshima had gegooid; Nabokov had zich - nogal verbazingwekkend - vergist in de fonetiek van de naam Lolita. Er waren nog andere voorbeelden: Coleridge, Yeats en Browning, herinner ik me, waren enkele van de mensen die erop werden betrapt dat ze geen havik van een duif konden onderscheiden of überhaupt niet wisten wat een havik was.

Twee voorbeelden zijn me in het bijzonder bijgebleven. Het eerste was een opmerkelijke ontdekking met betrekking tot The Lord of the Flies. In het beroemde tafereel waar de bril van Piggy wordt gebruikt voor de herontdekking van het vuur is William Golding wat de optica betreft de bocht uit gegaan. Maar dan ook volkomen. Piggy is bijziend en de bril die hij voor deze afwijking voorgeschreven zou hebben gekregen kan eenvoudigweg niet als brandglas worden ge-

[p. 15]

bruikt. Hoe je hem ook houdt, hij zou niet in staat zijn geweest de zonnestralen te laten convergeren.

Het tweede voorbeeld heeft betrekking op Tennysons ‘The Charge of the Light Brigade’. ‘Met zeshonderd betraden ze/De Dodenvallei.’ Ieder van ons herinnert zich deze passage nog. Maar wat Tennyson aanvankelijk had geschreven, toen de kranteverslagen van de Krim binnenkwamen en hij zat te denken hoe hij er publiekelijk op zou reageren, luidde ‘Met vijfhonderd betraden ze/De Dodenvallei’. Dit was het aantal soldaten dat, naar hij dacht, aan de aanval had deelgenomen. Enkele dagen later werd het officiële cijfer echter herzien en verhoogd en zo werden de vijfhonderd er zeshonderd. Tennyson had op het nippertje een Fout in de Literatuur hersteld.

Of liever gezegd: wel en niet. Ik bedoel: hoeveel soldaten namen er werkelijk deel aan wat Camille Rousset later ce terrible et sanglant steeple chase noemde? Zeshonderddrieënzeventig. Dat ligt inderdaad dichter bij zeshonderd dan bij vijfhonderd; maar ook zeshonderd vormt rekenkundig gezien een niet te verwaarlozen fout, als het tenminste dat is wat je interesseert. ‘Met zeshonderddrieënzeventig betraden ze/De Dodenvallei.’ Loopt niet ècht lekker, hè? Ofschoon ik wel denk dat het metrisch gesproken een nieuwe uitdaging zou zijn.

Niet zeshonderddrieënzeventig in plaats van zeshonderd schrijven kan je naar mijn idee nauwelijks een ‘fout’ noemen. De wankele optische kennis van Golding moet daarentegen zeker als een fout worden aangemerkt. De volgende vraag luidt ‘Doen ze Ertoe?’ Voor zover ik me de lezing van professor Ricks herinner betoogde deze dat als de feitelijke kant van de literatuur onbetrouwbaar wordt het gebruik van wendingen als ironie en fantasie moeilijker wordt. Als je niet weet wat waar is, of voor waar door moet gaan, vermindert de waarde van wat niet waar is of niet voor waar door moet gaan. Dit lijkt me een erg zinnige gedachtegang, zij het dat ik me afvraag op hoeveel gevallen van literaire fouten ze eigenlijk betrekking heeft. In het geval van Piggy's bril zou ik denken dat (a) maar heel weinig mensen, afgezien van oogartsen, opticiens en hoogleraren Engels, hem zouden opmerken en (b) dat als ze hem zouden opmerken ze de fout simpelweg tot ontploffing zouden brengen - als het laten ontploffen van een kleine bom waarbij de explosie onder controle wordt gehouden. Bovendien leidt deze explosie (die op een verlaten strand plaatsvindt, met een hond als enige getuige) er niet toe dat andere delen van de roman vlam vatten.

Fouten als die welke Golding maakt zijn ‘externe fouten’ -verschillen tussen wat volgens de bewering in het boek gebeurt en hoe, naar we weten, de werkelijkheid in elkaar zit; dikwijls wijzen ze uitsluitend op een gebrek aan specifieke technische kennis bij de auteur. Deze zonde is te vergeven. Wat, echter, in het geval van ‘interne fouten’, als de schrijver twee dingen beweert die binnen zijn schepping niet te verenigen zijn? Emma's ogen zijn bruin, Emma's ogen zijn blauw. Dit kan helaas uitsluitend worden aangemerkt als incompetentie, als het er op na houden van een nonchalante literaire werkwijze. Gisteren las ik een veelgeprezen romandebuut waarin de verteller - die zowel maagd als een liefhebber van Franse literatuur is - op komische wijze voor zichzelf repeteert wat de beste manier is om een meisje te kussen zonder op een barse afwijzing te stuiten: ‘Trek haar met een trage, sensuele, onweerstaanbare kracht naar je toe terwijl je haar diep in de ogen kijkt met een blik alsof je net een exemplaar van de eerste, verboden druk van Madame Bovary ten geschenke hebt gekregen.’

Ik vond dat goed geformuleerd, amusant zelfs. Het enige probleem is dat er niet zoiets bestaat als een ‘eerste, verboden druk van Madame Bovary’. De roman - ik dacht dat dit een welbekend feit was - verscheen oorspronkelijk als feuilleton; daarna werd er een klacht over ingediend wegens obsceniteit, en pas na het proces werd hij in boekvorm gepubliceerd. Ik vermoed dat de jonge romancier (het zou niet sportief zijn zijn naam te noemen) de ‘eerste, verboden druk’ van Les Fleurs du Mal voor ogen heeft gehad. Ongetwijfeld zal hij het tijdig voor de tweede druk corrigeren - als er een tweede druk komt.

[p. 16]

Bruine ogen, blauwe ogen. Doet het ertoe? Niets doet het ertoe als de schrijver zichzelf tegenspreekt, maar doet het ertoe welke kleur ze überhaupt hebben? Ik voel medelijden met schrijvers als ze melding moeten maken van de ogen van vrouwen: er is zo weinig keus en tot welke kleur ook wordt besloten, het brengt onvermijdelijk banale implicaties met zich mee. Haar ogen zijn blauw: onschuld en helderheid. Haar ogen zijn zwart: hartstocht en diepte. Haar ogen zijn groen: wildheid en jaloezie. Haar ogen zijn bruin: betrouwbaarheid en alledaagsheid. Haar ogen zijn violet: de roman is geschreven door Raymond Chandler. Hoe ontkom je aan dit alles zonder moeizame uitweidingen over het karakter van de dame in kwestie? Haar ogen zijn modderkleurig; haar ogen veranderden van tint al naar gelang de blik van de bezitster; hij kéék haar helemaal niet in de ogen. Kiest u maar. De ogen van mijn vrouw waren blauwachtig-groen. Ik vermoed dus dat de schrijver, als hij voor zijn werk deugt, waarschijnlijk zal toegeven dat het zinloos is ogen te beschrijven. Langzaam bouwt hij een beeld op van het karakter, giet het in een bepaalde vorm en daarna - waarschijnlijk het laatste wat hij doet - douwt hij een paar glazen ogen in die holle kassen. Ogen? O ja, ze moet natuurlijk wel ogen hebben, overweegt hij minimaal geïnteresseerd.

Is het dan zo verbazend als ze van tijd tot tijd een fout maken? Graham Greene zet in een van zijn romans een zeekapitein neer die aanvankelijk met blauwe ogen op het toneel verschijnt en dan, honderd pagina's verderop (ik tel op de Tennysoniaanse wijze) weer opdraaft, ditmaal met bruine ogen. Het lijkt me een triviale overtreding; een snoepje dat hij de recensenten toewerpt zoals passagiers op Kanaalboten de overvliegende meeuwen zeentjes van hun sandwiches toewerpen.

Ik weet niet welke kleur ogen Enid Starkie had; het enige dat ik me van haar herinner is dat ze gekleed was als een matroos, liep als een rugby-halfback en een afgrijselijke uitspraak van het Frans had. Maar ik zal u nog iets vertellen. De lectrix emerita in de Franse letterkunde aan de universiteit van Oxford en honorair medewerkster van het Somerville College - die ‘vermaard is om haar studies over het leven en de werken van schrijvers als Baudelaire, Rimbaud, Gautier, Eliot en Gide’ (ik citeer het stofomslag, eerste druk vanzelfsprekend), en die twee dikke boeken en vele jaren van haar leven aan de auteur van Madame Bovary heeft gewijd, heeft als frontispice voor haar eerste boek een portret van ‘Gustave Flaubert door een onbekende schilder’ gekozen. Het is het eerste wat we zien; het is, zo u wilt, het moment waarop Enid Starkie ons aan Flaubert voorstelt. Het enige probleem is dat hij het niet is. Het is een portret van Louis Bouilhet, zoals iedereen, te beginnen bij de gardienne bij Croisset, u kan vertellen. Wat moeten we hier nu uit concluderen, als we uitgegrinnikt zijn?

Misschien denkt u nog steeds dat ik bezig ben met een wraakexpeditie tegen een dode geleerde die zelf niet kan reageren. Misschien is dat ook wel zo. Maar quis custodiet custodies? En ik zal u nog iets vertellen. Ik heb Madame Bovary juist herlezen.

...dat hij Emma de ene keer bruine ogen geeft (14), een andere keer diep-zwarte (15) en bij weer een andere gelegenheid blauwe (16).

En de moraal van dit alles is: laat je nooit intimideren door een voetnoot. Ik geef u nu namelijk de zes zinnen waarin Flaubert in het boek naar Emma's ogen verwijst. Het onderwerp houdt de schrijver duidelijk bezig.

1.	Emma's eerste optreden in het boek: ‘Voor zover ze mooi was lag deze schoonheid in haar ogen: hoewel ze bruin waren leken ze zwart onder haar wimpers.’
2.	Beschreven door haar aanbiddende echtgenoot kort na hun huwelijk: ‘Haar ogen leken hem groter, in het bijzonder wanneer ze ontwaakte en haar oogleden enkele malen achtereen opende en neersloeg; in de schaduw waren ze zwart en in het volle daglicht donkerblauw; en ze leken de ene laag kleur boven de andere te bevatten: in de diepte dikker van tint, lichter naarmate ze dichter aan de emaille-achtige oppervlakte kwamen.’
3.	Op een bal bij kaarslicht: ‘Haar zwarte ogen leken nog zwarter.’

[p. 17]

4.	Bij haar eerste ontmoeting met Léon: ‘Hem strak aankijkend met haar grote, wijd geopende zwarte ogen.’
5.	Zoals Rodolphe haar ziet als hij haar voor het eerst - binnenshuis - onderzoekt: ‘Haar zwarte ogen.’
6.	Als Emma - binnenshuis - 's avonds in de spiegel kijkt; ze was juist door Rodolphe verleid: ‘Haar ogen waren nog nooit zo groot, zo zwart geweest of hadden zo'n diepte gehad.’

Hoe omschreef de critica het ook weer? ‘Flaubert bouwt, anders dan Balzac, zijn karakters niet op aan de hand van een objectieve omschrijving van het uiterlijk; hij is met betrekking tot hun uiterlijke omschrijving zelfs zo nonchalant dat...’ Het zou interessant zijn de tijd die het Flaubert gekost heeft om zich ervan te verzekeren dat zijn held in de zeldzame en moeilijke ogen van een tragische echtbreekster had te vergelijken met de tijd die dr. Starkie heeft besteed aan haar gemakkelijke en denigrerende uitlatingen over deze maniakaal nauwgezette romancier. Wat een schoolmeesterachtige onachtzaamheid jegens een schrijver die, hoe men het ook bekijkt, een flink aantal van haar gasrekeningen heeft betaald. Het maakt me woest, heel eenvoudig. Begrijpt u nu waarom ik een hekel aan critici heb? Ik zou kunnen proberen u de uitdrukking van mijn ogen op dit moment te beschrijven, maar ze zijn te zeer verkleurd door woede.