Maatstaf. Jaargang 31

[p. 1]

[Nummer 12]

Jeannette E. Koch Louis Couperus' koningsromans in Frankrijk en Italië

‘Majestueux et calme, amenant avec lui un jour nouveau, le soleil se levait sur la mer immense, grande coupe d'azur, resserrée entre les montagnes s'estompant peu à peu dans la brume.’^1.

Zo begint de Proloog van Paix Universelle, de Franse vertaling van Wereldvrede, dat samen met de andere koningsroman Majesteit nog altijd Couperus' meest vertaalde boek is^2.. De Franse uitgaven van deze romans zijn van de hand van L.B., achter welke initialen zich Louis Bresson verschuilt, Waals predikant in Rotterdam^3..

Over deze vertalingen, en met name over de kwaliteit ervan, is nooit veel gezegd. Van Booven beoordeelt ze ondanks enkele bedenkingen niet onvriendelijk: ‘L.B. (...) heeft zich in het algemeen met zorgvuldigheid van zijn taak gekweten. Hier en daar zijn zwakheden. De vertaling is dan slechts een benadering. (...) De vertaling van Wereldvrede ook getuigt wel van begrip en goed verstaan, maar soms is de Fransche overzetting te wijdlopig en niet direct genoeg.’^4. Zijn opmerking ‘Dikwijls moeten Couperus' lange zinnen in het Fransch uit elkander genomen worden’^5. toont begrip voor de problemen waarvoor een vertaler van dit proza van Couperus^6. zich geplaatst kan zien.

De schrijver zelf moet echter van L.B.'s werk niet veel hebben. We lezen dit in een terugblik op latere leeftijd: ‘Ik herinner me dat Plon en Nourrit te Parijs Majesté en La Paix Universelle in zeer slechte vertaling uitgaven’^7.. Maar zijn oordeel over Paix Universelle wordt al duidelijk uit een klacht die hij ruim een jaar na het verschijnen ervan geuit heeft tegen zijn Italiaanse collega Verga^8., en deze deelde kennelijk Couperus' mening: ‘(...) quel traduttore francese non deve aver capito nulla del testo, e certo non lo fa capire agli altri. Se ne lagnava lo stesso autore.’^9.

Geen jubeltonen dus. En inderdaad, enkele regels na de toch niet onbevredigende aanzet van Paix Universelle blijkt dat het Nederlands van L.B. te kort schiet, want hij slaat een wel opmerkelijke flater.^10.. In plaats van ‘tinnenrand’ (r. 9)^11. leest hij ‘tinnen rand’, voorziet een kasteel van tinnen bekleding en moet dan een akrobatische toer uithalen - die tinnen platen noemt hij ‘fonkelend’ in plaats van ‘kartelend’^12. - om hier (en in de volgende regel) binnen de onzin een nieuwe logica te scheppen. En wat te denken van L.B.'s vertaling als hij een romantische ‘zwerm van goudgeel onkruid’ (r. 11) platweg omzet in ‘plantes rouges’?

Daarnaast zijn er niet zelden typische vertaaldelikten te konstateren, zoals verduidelijkingen en stilistische verbeteringen van passages van het oorspronkelijke werk. In een sintagma als ‘eene oneindigheid van horizonnen van zilveren zee en zilveren lucht’ (r. 6) voegt de vertaler, die naar het schijnt behoefte voelde om Couperus' beelden exakter weer te geven, maar liefst drie plaatsbepalingen in: ‘là bas’, ‘au loin’, ‘entre’, en om de herhaling van het adjektief ‘zilver’ te vermijden voelt hij zich tot een omschrijving gedwongen. In plaats van iets als ‘une infinité d'horizons de mers (argentées) et de lueurs argentées’ vinden wij dan: ‘une infinité d'horizons, là bas, au loin, entre le ciel argenté et la mer reflétant la couleur du ciel.’

Ook laat L.B. wel eens in dit eerste gedeelte van de Proloog een sintagma onvertaald: ‘de forsch gespierde en kantige realiteit’, ‘in den droom van den dag’ (r. 10)^13., ‘de valleiachtige hellingen’

1. De Franse vertalingen van de koningsromans: Louis Couperus, Majesté, trad. du Hollandais par L.B., précédé d'une étude de M. Maurice Spronck. Paris, Plon, Nourrit & Cie, 1898. Id., Paix Universelle, trad. par L.B. Paris, Plon, Nourrit & Cie, 1899.

2. De Italiaanse vertalingen die ter sprake zullen komen: Louis Couperus, Maestà, Préf. [e trad.] di A. Franchi. Milano, Treves, 1900, 1902² (dat A. Franchi Maestà ook vertaald heeft blijkt uit Couperus' correspondentie met Veen - n. 3 -, zie o.a. cit. n. 25). Id., Pace Universale, preceduto da uno studio di G. Verga, trad. [di D. di Sordevolo] autorizzata dall'autore. Milano, Treves, 1902, 1903² (de roman is dus niet vertaald door Verga en evenmin slechts uitgekomen in 1903, zoals wij lezen in W.J.L. Simons, Louis Couperus. Brugge, Utrecht, 1963, p. 56; dat D. di Sordevolo Pace Universale vertaald heeft blijkt uit Verga's correspondentie met deze vertaalster - n. 9 -, passim. Andere vertalingen van Majesteit verschenen in Engeland, 1894; in de V.S., 1894; in Spanje, z.j. (1894); in Zweden, 1895; in Duitsland, 1895 en 1900; in Noorwegen, 1896; van Wereldvrede in Duitsland, 1895 en een ed. z.j.; in Zweden, 1927.

3. Waarde heer Veen. Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever. Ingel. en van aant. voorzien door F.L. Bastet. i (1890-1902). 's Gravenhage, 1977; Amice. Id. ii (1902-1919). 's Gravenhage 1977 (Achter het boek, xii 1-3). Verder geciteerd als C-V. Verwezen zal worden naar de nummering van de brieven in deze editie. L.B., die misschien wel wegens zijn predikantenambt de anonimiteit heeft willen bewaren, is dus niet L. Baud zoals men wel leest, bijv. in W.L.J. Simons, Louis Couperus, p. 56 of in de elders geciteerde publicaties van P. Delsemme (n. 51, 53).

4. H. van Booven, Leven en werken van Louis Couperus. Velsen, 1933, p. 138.

5. Ibid.

6. Ik spreek van ‘dit’ proza om uitspraken over de vertaalbaarheid van Couperus in het algemeen te vermijden.

7. André de Ridder, Bij Louis Couperus. Amsterdam, 1917, p. 48.

8. Giovanni Verga (Catania 1840-1922). Couperus en de Siciliaanse schrijver hebben, zoals hier en verderop blijkt, een aantal brieven gewisseld. Is hier nog iets van bewaard gebleven? Aan Nederlandse zijde slechts een kranteknipsel dat Verga Couperus toestuurde (zie n. 89). Het Verga-Archief, dat in Rome berust bij het Centro Nazionale di Studi Verghiani, is om verschillende redenen niet voor publiek of studiosi toegankelijk.

9. ‘(...) die vertaler moet niets van de tekst begrepen hebben en hij maakt hem zeker niet aan anderen duidelijk. De schrijver klaagde er zelf ook over.’ G. Verga, Lettere a Dina, testo integrale a cura di G. Raya. Roma, 1962 (Collana ‘Narrativa’, 6), brief 69 (Catania, 91 '01). Verder geciteerd als V-D, waarbij verwezen zal worden naar de nummering van de brieven in deze editie. Op het onbegrip van de vertaler komt Verga vaker terug, zie bijv. V-D 70 (Catania, 9/101 '01), en elders noemt hij de Franse vertaling ook ‘proprio sciatta (rommelig): V-D 83 (Catania, 18 ii '01).

10. In de opzet van dit artikel beoog ik geen uitgebreide vertaalanalyse te geven maar slechts enkele indrukken, gebaseerd op het criterium van semantische en stilistische gelijkwaardigheid aan de grondtekst.

11. De nummering verwijst naar de eerste twaalf regels van de (Nederlandse tekst van de) Proloog. De geciteerde Nederlandse tekst is uit de eerste druk van de roman (Amsterdam, L.J. Veen, 1895).

12. ‘étincelant’.

13. Ned.: (...) en zware cactusmassa's, als bladeren uit blauwachtig metaal, groeiden aan die lijsten in den droom van den dag op met een forsch gespierde en kantige realiteit... Fr.: (...) et tout autour poussaient de lourds massifs de cactus, aux feuilles bleuâtres, taillées comme dans du métal.

[p. 2]

(r. 12), of ook wel een deel daarvan: ‘rondere’ (r. 3), ‘eene wulpschheid van’ (r. 11) (maar daarover kan men wellicht van geval tot geval verschillend oordelen).

Als Couperus al over zijn toeren was toen een zetter met ‘arrogante eigendunkelijkheid en brutaliteit’ door een heel boek de salon veranderde in het salon^14., zal hij ook geen al te grote vrijheden in de vertaling van zijn teksten hebben verdragen; dergelijke fouten, slordigheden en soms nodeloze uitweidingen en verkortingen zullen zijn mening over Majesté en Paix Universelle wel bepaald hebben.

Dat juist deze vertalingen zouden moeten dienen als basis voor de Italiaanse uitgaven van de koningsromans kon dan voor Couperus toch nauwelijks een garantie heten. Uitte hij geen bezwaren, verzette hij zich niet ‘tegen het vertalen van een vertaling’ omdat het resultaat daarvan ‘natuurlijk niet zoo goed kan worden als eene direct uit het oorspronkelijke’^15.? Dit is tenminste nog in 1896 zijn mening, als hij en zijn vrouw het voorstel van Veen om een Noorse roman via het Duits te vertalen afwijzen^16., een kriterium dat voor Couperus dan toch ook wel geldig kan zijn geweest ten aanzien van vertalingen van zijn eigen werk.

Als wij echter een ogenblik stilstaan bij de relatie van Couperus tot het verschijnsel tussenvertaling, dan zien wij dat hij het al gauw - nog geen jaar later - minder nauw neemt: hij zal Veen dan zelf vragen om voor diens fonds Gontscharow via het Duits en, weer later, om Meresjkowski via het Frans te mogen vertalen^17.. Natuurlijk waren er destijds in Nederland nog altijd gemakkelijker vertalers uit het Noors dan uit het Russisch te vinden - en misschien zag hij, letterlijk, meer brood in Gontscharow en Meresjkowski dan in de Noorse auteur -, maar misschien deed zich bij Couperus toch ook een verschuiving van standpunt voor, namelijk van een strikt artistiek principe naar een meer realistische houding, en deze veranderde houding zal wellicht ook tussenvertalingen van zijn eigen werk gegolden hebben. Werd immers één van zijn buitenlandse uitgaven de basis van een editie in een anders minder toegankelijk taalgebied, dan kwam dit uiteraard de internationale bekendheid ten goede, wat weer tot andere vertalingen kon leiden en onverwacht financieel voordeel brengen. Wie zou zich hiervoor, zolang het de spuigaten niet uitliep, louter om de luxe van een artistiek principe a priori afsluiten? Couperus leefde immers van de pen.

Couperus kan realistischer (opportunistischer) zijn geworden naarmate hij meer thuisraakte in de materie van vertalingen van zijn werk. Hij had in Nederland geen tijdgenoten die anders dan incidenteel werden vertaald, vooral niet in de jaren '90^18.. Hij zou zelf, soms samen met Veen, op basis van eigen ervaringen zijn houding bij de verschillende onderhandelingen moeten bepalen, de literaire konjunktuur in zo'n land leren peilen, inzien of de vraag naar zijn werk een reële appreciatie tot achtergrond had (Engeland, Duitsland) of eerder als modeverschijnsel te klassificeren was met alle tijdelijkheid van dien (Frankrijk, zie hieronder). Dit laatste is hem niet altijd gelukt.

Een probleem was dat Nederland, zolang andere vaderlandse auteurs geen hoge ogen gooiden in het buitenland, geen belang had om zich aan te sluiten bij de Berner Conventie die het auteursrecht internationaal regelde^19.. Couperus was hierdoor afhankelijk van gentlemen's agreements, waarbij in het beste geval de vertaler zijn royalties met hem deelde. Wat Couperus nu tot een realistischer houding kan hebben geïnspireerd zal de omstandigheid zijn geweest dat het niet altijd gentlemen waren die zijn pad kruisten: soms ontving hij niets voor een vertaling, werd hem ook niet om de autorisatie ervan gevraagd, werd hij onverwacht met het bestaan van zo'n buitenlandse editie gekonfronteerd. Het valt ons op dat Couperus het in zo'n geval toch belangrijk vond om, hoe dan ook, vertaald te worden en naast redenen van roem en literaire carrière mogen wij ook wijzen op het tegenwicht dat vertalingen hem boden tegenover de moralistische kritieken van zijn landgenoten, ze sterkten zijn zelfrespect^20.. Dit behoeft ook daarom nadruk omdat wel gesteld is dat het Couperus niet om ‘de eer’ maar uitsluitend om het slijk der aarde ging, dat hij daarom een Noorse vertaling van

14. C-V 250 (Nice, 6 x '00).

15. C-V 153 (Parijs, 25 xi '96).

16. Het ging hier om Dyre Rein (1896) van Jonas Lie (1833-1905).

17. C-V 172 (Heidelberg, 6 viii '97); 267 (Nice, 12 iv '01).

18. P.M. Morel, Bibliographia Neerlandica (...). ii Voll. The Hague, 1962, vangt echter pas aan bij het jaar 1900; vóór 1900: A.J. van Huffel, Nederlandsche schrijvers in vertaling (...). Leiden, 1939. Suppl. 1946.

19. Nederland sloot zich hierbij pas in 1912 onvoorwaardelijk aan. Zie J. Kooy, ‘Couperus en Engeland’, in Merlyn, jg. 2 n. 5 (1964), p. 17.

20. ‘Laat het maar eens drukken, dat de twee boeken vertaald worden: dan zien mijn preutsche landgenooten, dat ze me in het buitenland nog wel mogen...’ C-V 253 (Nice, 28 x '00). Zie voor Couperus' gedwongen tolerantie t.a.v. onbetaalde vertalingen ook: ‘Financieel geeft het wel nooit iets, maar daar leg ik mij maar bij neer.’ C-V 229 (Den Haag, 28 v '00), en: ‘Enfin, laat ze maar! Wij kunnen er zoo weinig aan doen, en onzen tijd beter gebruiken dan met ons het land op te jagen over die vertalingen.’ C-V 291 (Nice, z.j.); zie ook, hieronder in de tekst, Couperus' reactie op de niet gehonoreerde Italiaanse vertaling van Majesteit.

[p. 3]

één van zijn werken, die hem niets opbracht, zou hebben afgewezen^21.. In werkelijkheid meen ik dat het in dit geval ging om een Noorse vertaling van Majesteit waarmee Couperus - hierop door Veen opmerkzaam gemaakt - bij verrassing gekonfronteerd werd en waarbij, ondanks onlustgevoelens over een gemiste financiële kans, de eer toch de doorslag lijkt te geven: ‘(...) Het is heel aardig (...) Maar geeft het eenig geldelijk voordeel? Zeker niet. Dan moeten we ons maar troosten met den roem! En dat zoû wel gaan, als de tijden maar wat beter waren, maar die zijn vrij beroerd tegenwoordig.’^22. Wat de financiën betreft heeft Couperus dus - uitzonderingen daargelaten - de realistische koers gevaren van de haalbare kaart. En de omstandigheden gaven hem wel gelijk. Zou bijvoorbeeld, om op de Milanese uitgaven van de koningsromans terug te komen, Wereldvrede ooit in het Italiaans vertaald zijn (en Couperus honderd lire hebben opgebracht^23.), als hij zich niet te voren had neergelegd

Giovanni Verga

bij een niet-gehonoreerde Italiaanse vertaling van Majesteit? Want met die editie - wéér een uitgave louter om de eer! - was het aldus verlopen: ‘(...) de Italiaansche uitgever wou geen geld geven, omdat De Amicis, wiens boeken bij hem uitkomen, ook zonder vergoeding in het Hollandsch vertaald wordt. Ik heb dus maar toegegeven: qu'y faire?’^24..^25..

Juist in een geval als dit, waarbij hij tòch niets voor Maestà ontving, had Couperus zijn toestemming voor de Italiaanse editie gemakkelijk kunnen onthouden op grond van zijn bezwaren tegen de kwaliteit van de Franse versie, maar hij stelde het uiteindelijk nog een trapje hoger om weer een nieuw land met zijn koninklijke hoogheden te veroveren... en dan nog wel zijn geliefde Italië.

Zo zal ook de Italiaanse vertaling van Paix Universelle hem hoe dan ook welkom zijn geweest^26.. Wel heeft hij zijn mening over de Franse versie niet onder stoelen of banken gestoken. We

Comtessa Dina Castellazzi di Sordevolo

21. Kooy, ‘Couperus en Engeland’, p. 17 (geen bronvermelding).

22. C-V 155 (Parijs, i '97).

23. Wat tegenwoordig zal neerkomen op een f 4000, - Indice i.s.t.a.t., 1983.

24. C-V 227 (Den Haag, 6 v '00). Dit demonstratief achterwege laten van een honorarium voor Maestà laat zien dat het buitenlandse uitgevers wel eens in het verkeerde keelgat schoot dat enkele minder correcte Nederlandse uitgevers en/of vertalers, ervan profiterend dat Nederland niet bij de Berner Conventie was aangesloten, zonder vergoeding hun schrijvers op de Nederlandse markt brachten. Slechts één Nederlands auteur kon van eventuele represailles werkelijk het kind van de rekening worden: Couperus.

25. Treves zal Couperus' deel (helft?) dus hebben ingehouden en aan de vertaalster haar financiële aandeel hebben gelaten. Anna Franchi (Livorno 1867 - Milaan 1954), schrijfster en journaliste, vertaalde niet uit pure liefde voor de literatuur maar, rijp en groen, om in het onderhoud te voorzien van haar kinderen en haar verwende moeder; zie La mia vita. Milano, 1940 (Franchi's auto-biografie, waarin Couperus of Maestà helaas niet ter sprake komen).

26. Het aanbod van deze vertaling, met gedeeld honorarium, valt op een moment dat Couperus geld nodig heeft: hij vraagt Veen dan juist om een lening van liefst f 5000, - C-V 253 (Nice, 28 x '00).

[p. 4]

lazen het reeds in voornoemde brief van Verga die als tussenpersoon voor de vertaalster optreedt; en dan legt hij het hoofd maar in de schoot en wacht af wat het worden zal^27.. Achteraf zal het resultaat ervan hem nog meevallen ook. Als hij enkele maanden later, voor de formele autorisatie, het manuscript van Pace Universale onder ogen krijgt, schrijft hij Veen: ‘Ik heb u verteld van mijn Italiaansche gravin: contessa di Sordevole^28., die vertaalt (onder toezicht van Verga) Wereldvrede in het Italiaansch, maar... uit het Fransch. Het is toch nogal goed geworden’^29..

Hij stelt de Italiaanse gravin dan nog wel voor - naar wij mogen aannemen om de ergste problemen, type ‘tinnen rand’, op te lossen - om Weltfrieden naast de Franse tekst te leggen. Met een ‘Quanto all'aiutarti della traduzione tedesca, potrai dire che non conosci la lingua’^30. suggereert Verga het antwoord dat zij hierop moet geven, met die wat betuttelende toon die hij nogal eens tegenover de twintig jaar jongere vertaalster aanneemt.

Deze contessa, Dina Castellazzi di Sordevolo^31. die ik hier gemakshalve maar Dina noemen zal, heeft met de Siciliaanse schrijver tot zijn dood een hechte relatie onderhouden, waarin, gezien de afstand die hen scheidt - Verga woont in Catania, Dina achtereenvolgens in Milaan, in Florence en in Rome -, het epistolaire aspekt van groot belang is geweest. De van Verga bewaard gebleven brieven^32. gunnen ons een blik in het leven van beiden over een periode van dertig jaar (1893-1922) en van Verga kunnen wij zo onder meer volgen hoe hij aan het begin van deze eeuw doet wat hij kan om Dina, die het financieel niet zo breed heeft^33., aan vertalingen te helpen. Wereldvrede is de eerste van deze reeks.

Hoe komt het dat de keus juist op Couperus, juist op Wereldvrede gevallen is? Een duidelijk antwoord geven Verga's brieven hier niet op, maar ze maken het ons wel mogelijk om de zaak vanaf het begin te volgen. Zo komen wij bijvoorbeeld te weten dat Verga, een week of vijf voor hij, in september 1900, aan Couperus zijn verzoek richt om autorisatie van de roman, zich te Pallanza bevindt aan het Lago Maggiore in de Villa van zijn uitgever Treves^34., waar hij evenals enkele andere uitverkoren schrijvers perioden van vrijwel onbeperkte gastvrijheid kon genieten^35.. Hij maakt van de gelegenheid gebruik om een goed woordje te doen voor Dina om haar voor de uitgeverij wat literair vertaalwerk uit het Frans te bezorgen^36..

Het boek Wereldvrede schijnt Verga zelf geopperd te hebben^37.. Het is mogelijk dat hij op Couperus kwam omdat hij deze in de jaren '90 al eens ontmoet had in Pallanza, waar Couperus ook wel heeft vertoefd, in elk geval in september of oktober van 1893^38.. Daarnaast zal het redelijk sukses van Maestà, dat in de loop van dat zelfde jaar 1900 bij Treves uitkwam - sukses waartoe, zoals wij zullen zien, ook bijkomstige omstandigheden in Italië zullen hebben bijgedragen -, Verga op het idee van juist deze roman gebracht hebben.

Kan het zijn dat Treves niet onwelwillend van dit voorstel kennis neemt (en een maand of twee later ook nog belangstellend informeert of er eigenlijk al antwoord is van de auteur van Paix Universelle^39.), maar dat hij misschien wel een afwachtende houding in deze zaak aanneemt vanwege Dina's gebrek aan ervaring op dit terrein? Hij heeft met Verga tenminste geen bindende afspraken gemaakt over de vertaling, want als Pace Universale haar voltooiing nadert blijkt Verga toch onzeker ten aanzien van zijn uitgever. En als bij Verga het vermoeden rijst dat Treves misschien niet zoveel voor de roman zal geven als hij hoopt, stelt hij Dina nog de vraag - en hij is te zeer heer om het breken van een overeenkomst zelfs maar in ovetweging te nemen - of hij soms een andere uitgever zal zoeken^40.. Hij zal dit niet doen.

Natuurlijk niet. Tenslotte is Casa Editrice Fratelli Treves, bloeiend ook in een periode dat de collega's ‘magere zaken’ doen^41., een gerenommeerde uitgeverij met al het prestige van dien. De eerste die altijd publicatiemogelijkheden heeft geboden aan jong talent van eigen bodem, met dus de bekendste eigentijdse Italiaanse auteurs in haar fonds zoals G. d'Annunzio, E. De Amicis, L. Capuana, A. Negri, U. Ojetti en niet te vergeten Verga zelf, vrijwel vanaf het prille be-

27. Zie cit. n. 9.

28. Lees: di Sordevolo.

29. C-V 268 (Nice, 22 iv '01).

30. ‘En wat hij schrijft over het raadplegen van de Duitse vertaling kun je zeggen dat je die taal niet kent.’ V-D 91 (Catania, 16 iii '01).

31. Dina (Francesca Giovanna Annunziata) Castellazzi (Torino 1860 - Roma 1945), echtgenote van Alessandro Brucco, conte di Sordevolo, leerde Verga na haar huwelijk in 1881 in Rome kennen. Een geregelde correspondentie begon pas na het overlijden van haar echtgenoot.

32. Dina's brieven zijn, op twee na, resp. van 1914 en 1920 (C-V 429 en 510), in opdracht van Verga door diens vriend F. De Roberto vernietigd. C-V, G. Raya, ‘Introduzione’, p. ix.

33. Later ook zal Verga tot zijn dood Dina maandelijks honderd lire sturen. C-V, G. Raya, ‘Introduzione’, p. viii.

34. Uit de correspondentie V-D blijkt niet op welke der gebroeders Treves, Emilio of Giuseppe, Verga doelt. Wel was het Emilio die ten aanzien van beslissingen en public relations het meest op de voorgrond trad. M. Grillandi, Emilio Treves. Torino, 1977 (La vita sociale della Nuova Italia, vol 26), passim.

35. In Pallanza staat Giuseppe Treves' Villa Cordelia; in Belgirate, eveneens aan het Lago Maggiore, Emilio Treves' Villa Maria. M. Grillandi, E. Treves, pp. 463-468.

36. V-D 44 (Pallanza, 20 ix '00).

37. Verga heeft Treves overtuigd, niet omgekeerd: ‘Ti rammenti quel che dovetti fare per Pace Universale, e sì che aveva già publicato Maestà, dello stesso autore!’ (Weet je nog wat ik allemaal niet voor Pace Universale moest doen, en hij had al Maestà uitgegeven, van dezelfde schrijver!). V-D 129 (Cantania, 14 i '02).

38. Couperus laat daar in de brief C-V 66 (Bex, 23 ix '93) zijn correspondentie Poste Restante heensturen en kan in Pallanza zijn geweest in een periode die valt tussen voornoemde datum en die van de daarop volgende brief uit Florence: C-V 67 (21 x '93).

39. V-D 67 (Catania, 31 xii '00).

40. V-D 112 (Pallanza, 26 ix '01); 113 (Pallanza, 28 ix '01).

41. Ibid.

[p. 5]

gin van zijn schrijversloopbaan^42.. Dat Verga voor deze uitgever werkelijk een alternatief had willen zoeken ligt dus noch om persoonlijke, noch om zakelijke redenen voor de hand.

Kan de uitgeverij zich door haar positie een zekere selektiviteit veroorloven, onder meer bij de keuze van haar medewerkers^43., wat ons in de eerste plaats interesseert is, dat deze zich ook uitstrekt tot de serie romans van de ‘Biblioteca Amena’, waarin zowel reeds gevestigde auteurs uitkomen als ruime plaats wordt ingeruimd voor veelbelovende jongeren^44., en waarin ook Couperus' koningsromans zouden verschijnen. In een van Verga's brieven in een toespeling op de vertaling Pace Universale lezen wij: ‘Treves non prenderebbe a cuore una traduzione se non di un libro famoso.’^45. Opnieuw worden wij zo gekonfronteerd met de vraag die wij ons stelden: waarom juist Couperus? ‘Famoso’...?

Het brengt ons een opmerking van Anna Franchi in herinnering. In haar Voorwoord van Maestà stelt zij dat dit boek de schrijver roem heeft gebracht. ‘(...) Lo ha sollevato tra i più grandi’ zegt zij zelfs^46.. Hoeveel overdrijving er volgens ons ook in zo'n konstatering mag schuilen, de vraag naar Couperus' bekendheid in Zuid-Europa dringt er zich toch eens te meer door op.

Couperus' naam werd in Italië geïntroduceerd via Frankrijk, het land waarop de Italiaanse letterkundige wereld volgens de trend van die dagen haar blik had gericht^47.. Vandaar dat een uitgeverij als Treves een vestiging in Parijs had^48. (Emilio Treves had daar ook persoonlijke kontakten^49.) en dat een hoog percentage van de ‘Biblioteca Amena’ uit Franse schrijvers bestond^50.. De destijds in Frankrijk heersende mode van het literair kosmopolitisme^51. vinden wij in deze serie romans weerspiegeld in een keur van Engelse, Amerikaanse, Duitse, Russische schrijvers met daarnaast een enkele Pool, Deen of... Nederlander^52.. Overbodig te zeggen dat een en ander Italië bereikte via een Franse vertaling.

Hoe kon nu een Italiaan die de literatuur van zijn tijd volgde Couperus in Frankrijk, via uitgaven of kritieken, leren kennen?

Aan het begin van de periode van het literair kosmopolitisme was dit nog niet mogelijk: in de tweede helft van de jaren '80 (toen Couperus overigens zelf nog maar aan het begin van zijn schrijversloopbaan stond) werd alle aandacht geabsorbeerd door de Russische letterkunde, en dan voornamelijk door werken van Tolstoj, Dostojewski en de in Parijs wonende Toergenjev. Maar in de jaren '90, als de daarop volgende rage voor Scandinavische literatuur wat over haar hoogtepunt heen begint te raken, blijkt er opeens ruimte voor de exotische smaak van onbekende literaturen als, onder meer, de Nederlandse. Van onze landgenoten is het vooral Couperus die hierbij op de voorgrond treedt. Dit niet in het minst dank zij de oprechte waardering voor zijn werk die hem te beurt valt van de zijde van een der sleutelfiguren van deze kosmopolitistische stroming in Frankrijk, de publicist - en Couperus' vriend - Teodor de Wyzewa^53.. Inderdaad komen wij vanaf 1894 werk van Couperus tegen in verschillende Franse tijdschriften. De vertalingen overlappen elkaar enigszins: er zijn er twee van Een zieltje (Une petite âme)^54., eveneens twee van Kleine Raadsels (Petites énigmes)^55. - waarvan één onvolledig -, terwijl zich ook twee vertalers over fragmenten van Majesteit gebogen hebben^56..

Om op het lot van Couperus' werk in Frankrijk vooruit te lopen: vanaf de publicatie van Majesté van L.B. in de Revue Hebdomadaire in het voorjaar van 1898, mogen wij wel spreken van een explosie van mogelijkheden voor Franse vertalingen van zijn romans en novellen. In zijn brieven aan Veen lezen wij maar liefst over de autorisatie van Eline Vere, Noodlot, Psyche, Fidessa, Langs lijnen van geleidelijkheid en De stille kracht, voornamelijk uit te voeren door betrouwbare vertalers als De Wyzewa en G. Khnopff, die voor eventuele uitgaven weer kontakten hebben met respektievelijk de Echo de Paris en de Parijse uitgever Ollendorf^57.. Waarom is toch van dit alles niets gekomen? Verkeerde Couperus soms in de veronderstelling, hierop gebracht door de uitgaven van Majesté en Paix Universelle, dat zijn kostje in Frankrijk nu wel gekocht was, en is dit soms de periode dat hij financieel al te veeleisend werd hoewel hij ‘als buitenlander toch zeker geen hogere eisen kon stellen dan Anatole

42. Casa Editrice Fratelli Treves is gesticht te Milaan in 1861 door Emilio Treves, oorspronkelijk een journalist met politieke belangstelling. Zijn broer Giuseppe, voorzien van goede neus, dito administratieve gaven en geld, voegt zich in 1872 bij hem en helpt de firma zich op te werken tot een unicum in de geschiedenis van de Italiaanse uitgeverswereld. Bekende dag- en weekbladen zijn van Treves' persen gerold, alsmede ettelijke prestige-uitgaven en series over uiteenlopende onderwerpen (reizen, mode, enz.). Van de romanseries, zowel Italiaanse romans als vertalingen, is de ‘Biblioteca Amena’ de bekendste geworden. M. Grillandi, E. Treves, passim. De uitgeverij, die zich vertild schijnt te hebben aan de uitgave van de Enciclopedia Italiana in de jaren '30, is tenslotte overgegaan in handen van de thans belangrijke firma Garzanti. Naar deze firma mij schriftelijk meedeelde zijn de archieven van Treves in de oorlog door brand verwoest, zodat er van deze zijde dus niet meer te hopen is op gegevens over Couperus' Italiaanse vertalers en vertalingen.

43. Getuige bijvoorbeeld de moeite die het Anna Franchi, de vertaalster van Majesteit, gekost heeft om bij deze firma een voet aan de grond te krijgen: ‘Zorg dat je naam maakt en kom dan terug,’ krijgt ze te horen. Haar antwoord is veelzeggend: ‘Hoe kun je naam maken zonder Casa Treves?’ en zij voegt eraan toe: ‘Zo was dat, indertijd.’ (‘Fatevi un nome, poi ritomate.’ ‘Come farsi un nome senza la Casa Treves?’ ‘Era cosi, allora’). A. Franchi, La mia vita, p. 235.

44. M. Grillandi, E. Treves, p.240.

45. ‘Treves zou zich niet om een vertaling bekommeren als het niet om een beroemd boek ging.’ V-D 129 (Catania, 141 '02).

46. ‘Het boek heeft hem in één keer een plaats bezorgd onder de grootste schrijvers.’ Anna Franchi, ‘Maestà ed il suo autore’ in L.C., Maestà, p. vi.

47. Zie bijv. N. Sapegno, Disegno storico della letteratura italiana. Firenze, 1948¹⁵, p. 548 e.v.

48. Volgens advertenties in Franse literaire tijdschriften van die tijd.

49. De uitgever heeft een periode in Parijs vertoefd en er ook, in 1878, een internationaal literair congres bijgewoond onder voorzitterschap van Victor Hugo. Grillandi, E. Treves, p. 365 e.v.

50. Een greep uit de catalogus: E. About, A. Achard, A. Amould, Balzac, A. Belot, F. Boisgobey, P. Bourget, A. Bouvier, Chabrillat, E. Chavette, V. Cherbuliez, G. Claretie,...

51. P. Delsemme, Teodor de Wyzewa et le cosmopolitisme littéraire en France d l'époque du Symbolisme. Bruxelles, 1967 (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres, xxxiv).

52. Weer een greep: E. Bellamy, G. Boothby, Miss Braddon, Broughton, E. Bulwer, Wilkie Collins, Hugh Conway, F.M. Crawford, Max Nordau, A. Friedmann, O. Moeller, C. Meyer, F. Dostojevski, L. Tolstoj, I. Toergenjev, H. Sienkiewicz, H.C. Andersen, L. Couperus...

53. Teodor de Wyzewa, ps. van Théodore Etienne Wyzewski (Kalusik 1862 - Parijs 1917). Hij was een der weinigen waarmee Couperus geregeld contact had toen hij in 1891 in Parijs was: Van Booven Leven en werken..., p. 118. Zie, behalve P. Delsemme, op cit., ook Id., ‘Découverte des lettres néerlandaises par les français à la fin du xixe siècle’, NTg, jg. 55 (1962), pp. 10-20.

54. 1) L. Couperus, Une petite âme (ongesign. vert.), in Revue des Revues, t. 9 (1894), pp. 475-485. Zowel P. Delsemme, ‘Découverte...’ p. 16 als C-V n. 95 spreken ten onrechte van een vertaling van 1894 in voornoemd tijdschrift van Petites Enigmes van G. Khnopff. 2) L.C. Une petite âme (vrijwel compl. vert.) in de kritiek van J. Béraneck, ‘Un romancier Hollandais contemporain. Louis Couperus’, in Bibliothèque Universelle et Revue Suisse, a. 100, t. lxviii (1895), pp. 317-328.

55. 1) L.C., Petites Enigmes (vert. van twee Raadsels) in de kritiek van J. Béraneck, ‘Un romancier Holl. contemporain...’, pp. 313-317.
2) L.C., Petites Enigmes (trad. G. Khnopff) in L'Ermitage, janv. févr. (1900).

56. 1) L.C., Majesté (versch. fragm.) in de kritiek van J. Béraneck, ‘Un romancier Holl. cont....’, pp. 545-573.
2) L.C., Majesté (fragm., trad. G. Khnopff) in L'Aube, juillet (1896) (vlgs P. Delsemme, T. de Wyzewa... p. 290).

57. Aanbiedingen om werk van Couperus in het Frans te vertalen: Anna Lopez Suasso-Aletrino: Noodlot (C-V 187, Berlijn 23 ii '98); A. Grandmont: Psyche (C-V 194/195, Den Haag 8/16 iv '98); G. Khnopff: Eline Vere, Noodlot, Psyche (C-V 210, Brussel, z.j.) Fidessa (C-V 229, Den Haag, 28 v '01), De stille kracht, Langs lijnen... (C-V 257, z.j.), het hele oeuvre(!) (C-V 268, Nice, 22 iv '01); T. de Wyzewa: Langs lijnen... (C-V 253, Nice, 28 x '00; 257, z.j.).

[p. 6]

France’?^58. In dat geval is deze overschatting van de eigen situatie een gemiste kans geweest. Eind 1901 keert zich in Frankrijk een nationalistische reaktie heftig tegen het ‘invalsleger’ der buitenlandse letterkundigen en ook, met name, tegen onze arme ‘M. Couperus, à la tête d'un détachement hollandais’^59.. Het zal tot 1922, 1923 duren voor we weer een artikel of een vertaling van Couperus in een Frans tijdschrift tegenkomen^60.. Misschien had hij het kunnen weten. Majesté en Paix Universelle waren in Frankrijk tenslotte ook pas na veel moeite van de grond gekomen: ‘Ne se trouvera-t-il donc personne en France pour faire connaître Majesté et de découvrir le roman hollandais comme on a découvert le roman russe?’ had iemand al eens verzucht^61..

Aan Couperus zal het aanvankelijk niet gelegen hebben, hij doet wat in zijn mogelijkheden ligt om tot Franse vertalingen van zijn eigen werk te komen. Hij stimuleert Veen^62., praat met Maurice Spronck van de Journal des débats,^63. is bereid zich met exemplaren van Engelse vertalingen van Extaze en Majesteit bij Parijse uitgevers te pousseren^64.. En tenslotte vestigt hij al zijn hoop op een gunstige uitwerking van een lovend artikel van De Wyzewa over Wereldvrede^65.. ‘De Wyzewa kan niets in die dingen: hij is er niet practisch genoeg voor,’ zal Couperus ruim een jaar later schrijven^66., maar de vertalingen Majesté en Paix Universelle dankt hij wel degelijk aan deze vriend; diens besprekingen van zijn werk hebben Sproncks aandacht getrokken^67. en dit heeft de bal aan het rollen gebracht.

Als deze romans eenmaal op de markt verschenen zijn, hoe is dan de ontvangst? Helaas... ik zal de laatste zijn om te beweren dat iedere Fransman ze op zijn nachtkastje had liggen. De Wyzewa merkt in het voornoemde artikel op, drie jaar vóor Paix Universelle uitkomt, dat dit boek in zijn omslachtigheid - hij doelt met name op de nauwkeurige beschrijvingen erin, de vele verklaringen, voorbereidingen en herhalingen - zó typisch Nederlands is dat hij het onvertaalbaar acht. Geen Fransman zou zoiets slikken^68.. Of het aan voornoemde omslachtigheid gelegen heeft laat ik in het midden. Zeker is dat het sukses niet van dien aard was dat het de uitgever tot een herdruk heeft doen besluiten. Kritieken naar aanleiding van de vertaling zijn mij niet bekend^69..

En toch... Couperus trad in Franse ogen op als generaal van een literair invalsleger. Verga en Franchi zinspelen op zijn roem. Treves zag wel degelijk brood in hem. Wie kende Couperus dan wèl, en hoe? Laten wij eens zien wat in Frankrijk in het gunstigste geval de image van Couperus en zijn romans Majesté en Paix Universelle kan zijn geweest.

In het kader van het literair kosmopolitisme wordt Couperus' ster onmiskenbaar als rijzend ervaren: ‘la vogue qui l'accompagne’ zegt éen der vertalers^70.. De Wyzewa, maar ook anderen^71. loven zijn soepele stijl, zijn psychologisch indringingsvermogen, de gave vooral om de roerselen van de kinderziel te treffen, en ook zijn levendige dialoog die de aanleg van een voortreffelijk toneelschrijver verraadt. Hij heeft voor de Fransman een zekere herkenbaarheid. Hij is zonder meer te vereenzelvigen met een in Frankrijk aktueel type schrijver, die van de ‘eigen tijd’: met belangstelling voor het bovennatuurlijke, het mysterieuze, met soms neiging tot klinisch psychologiseren en, vooral, behept met de literaire wisselvalligheid waarmee zo'n ‘moderne jongere’ steeds andere letterkundige richtingen volgt die die jaren in heel Europa als paddestoelen uit de grond zijn geschoten. Scholen die ook Couperus volgt. Niet uit gebrek aan schrijverspersoonlijkheid, maar veeleer uit gebrek aan vertrouwen in de gehanteerde genres.

Wat dit laatste betreft, ook in Nederland ging men Couperus, vooral toen Majesteit uitkwam, houden voor iemand ‘die erop uit is te schrijven in de manier en over onderwerpen, die juist in de mode zijn’^72.. En inderdaad, wat waren Majesteit en Wereldvrede anders dan een zich voegen in een Frans romantype - dat der koningsromans^73. - dat, reeds in 1879 ingezet door Alphonse Daudet, in de jaren '80 en '90 waardige vertegenwoordigers vond in een aantal nu merendeels vergeten maar destijds gevierde schrijvers als Elémir Bourges, Catulle Mendès, Jules Lemaitre en ook wel Paul Bourget, Paul Adam, P.-H. Rosny, e.a.^74..

58. J.G. Kooy, C. en Eng., p. 17. Waar heeft Kooy dit citaat vandaan?

59. H. Bordeaux, ‘L'invasion étrangère dans la littérature française’, in Le Correspondant, 25 déc. 1901, p. 1161.

60. A. Lautère, ‘L'âme latine de M. Louis Couperus, romancier Hollandais’, in Le monde nouveau, a. 4 (1922), pp. 661-677. L.C., Le cheval ailé, trad. F. Barbier, préf. J. Benda. Paris, 1923.

61. Deze ‘cri de coeur’ stond, zo lezen wij in de Revue Hebdomadaire van 16 apr. 1898, onlangs ( =?) in het tijdschrift De Vlaamsche School.

62. C-V 151 (Parijs, z.j.).

63. En niet ...des Débuts zoals vermeld in C-V 155 (Parijs, i '97).

64. C-V 149(Parijs, 24 ix '96).

65. C-V 152 (Parijs, 22 xi '96).

66. C-V 195 (Den Haag, 16 iv '98).

67. Aldus M. Spronck in zijn voorwoord in Majesté, p. vi

68. T. de Wyzewa, ‘Deux romanciers: M. Louis Couperus et M. Marcellus Emants’, in Revue des deux mondes, a. 66 (1896), p. 699 e.v. (ook in Ecrivains étrangers. Paris, 1896, p. 267 e.v.).

69. De door mij hierna geciteerde Franstalige reacties op Majesteit en Wereldvrede (n. 71) die vóór 1898, (resp. 1899) zijn verschenen zullen op de Nederlandse uitgaven gebaseerd zijn (Wyzewa en Béraneck kenden Nederlands), terwijl Spronck Majesteit las in het manuscript van de vertaler L.B.- Dat mij geen kritieken bekend zijn die ná de Franse edities uitkwamen wil nog niet zeggen dat ze er niet geweest zijn: De Couperusbibliografie is nog altijd lacuneus wat betreft buitenlandse reacties op vertalingen, zoals ook nog buitenlandse kranten- of tijdschrift-uitgaven van Couperus' werk niet altijd resulteren. Zie bijv. Majesté in de Revue Hebdomadaire, a. vii (1898), 16 apr. pp. 289-321, 23 apr. pp. 433-461; 30 apr. pp. 577-605. Zie ook n. 89.

70. J. Béraneck, ‘Un romancier Holl. cont...’, p. 545.

71. Behalve in voomoemd artikel van J. Béraneck (die zich in zijn publicatie in de Revue Suisse gallocentrisch opstelt, reden om deze bij de Franse reacties te rekenen) en in Wyzewa, ‘Deux romanciers...’, leest men deze observaties in Louis van Keymeulen, ‘Un romancier Hollandais, M.L. Couperus’, Revue Encyclopédique, 5 févr. 1898, pp. 121-124, alsmede in de inleidingen op Majesté, resp. in de tijdschrifteditie, van N.N. (Clayeures?) Revue Hebdomadaire, 16 avr. 1898, pp. 429-431, en in de editie van Plon, van M. Spronck, ‘Un romancier Hollandais, M.L. Couperus’, p. (vii) - xxiii.

72. Citaat in W.J.M.A. Asselbergs, Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde. Antwerpen, Brussel, z.j., p. 167. Zie ook H. van Booven, Leven en werken..., p. 128 e.v.

73. Couperus zelf sprak van Keizerromans - o.m. C-V 148 (Den Haag, 3 ix '96) -, anderen wel van Paleisromans of Vorstenromans. Ik heb de indruk dat de term Koningsromans het meest ingeburgerd is (zo men al over deze romans spreekt of schrijft).

74. Voor dit Franse romantype en Couperus' verhouding daartoe maak ik hier gebruik van conclusies, getrokken in J.E. Koch Piccio, ‘I romanzi regali di Louis Couperus’ (De koningsromans van L.C.), dl 11, Annali, studi neerlandesi, studi nordici, I.U.O. Napoli, sez. Germanica, xx (1977) pp. 7-60. Op pp. 16-20 vindt men titels en korte inhoud van de belangrijkste van deze romans, waarvan ik noem: A. Daudet, Les rois en exil. Paris, 1879; C. Mendès, Le roi vierge. Paris, 1881; E. Bourges, Le crépuscule des dieux. Paris, 1884; J. Lemaitre, Les rois. Paris, 1893.

[p. 7]

Dat dit type roman juist in Frankrijk kon bloeien hoeft geen verwondering te wekken. In dit republikeinse land met zo glorieus koninklijk verleden is, met het opnieuw opkomen van de monarchistische beweging - later uitmondend in aktiviteiten van Ch. Maurras of die van Jules Lemaitre en François Coppée binnen ‘La Patrie Française’^75. - de diskussie over dit onderwerp (weer eens) aktueel aan het worden. Dat de toen recente erfelijkheidstheorieën aan deze diskussie nieuw voedsel hebben gegeven, heeft tot gevolg dat ook de romans van dit type niet denkbaar zijn zonder verwijzing naar het verschaalde bloed, de dientengevolge zwakke gezondheid en de symptomen van psychische onevenwichtigheid (variërend van wankelmoedigheid tot bestialiteit) van de koninklijke telgen, die van Couperus niet uitgezonderd^76.. Die theorieën kon vooral een Parijzenaar in zijn dagelijks leven bevestigd zien, want in deze periode van wankelende tronen biedt juist die stad menig wonderbaarlijk (exotisch, tragisch) toneel van soms krampachtig opgehouden, soms ook openlijk vervallen grandeur van hier vertoevende, verbannen vorsten, terwijl de Parijse Beau Monde gefrekwenteerd wordt door enkele kroonprinsen in zo'n staat van degradatie dat de herinnering aan koninklijk, respektievelijk kroonprinselijk leed erdoor levend wordt gehouden.

De voornoemde schrijvers hoefden inderdaad slechts uit de werkelijkheid te putten. Daudet en Bourges inspireerden zich respektievelijk op de verbannen vorstenhuizen van Napels en van Brunswijk; Mendès schilderde enkele eigenaardigheden van Ludwig ii; Jules Lemaitre reconstrueerde verschillende lezingen van het drama van Mayerling, enz.^77..

Zo is het ook bekend dat Couperus aanvankelijk uitging van de Russische Nicolaas ii. Hij had diens portret op zijn bureau staan^78., getroffen als hij was door de blik van de jonge vorst, waarin hij het drama van diens eenzame positie meende te lezen. Het inspireerde hem tot de roman Majesteit die, ondanks de vele her en der geleende koninklijke faits divers, minder een realiteit schilderde dan wel een bespiegeling was over het bestaan van een vorst in die woelige tijden. En dat was nu voor de Franse (en Italiaanse) tijdgenoten het voortreffelijke van deze roman^79..

Ondanks hun eigen uitgangspunt passen Couperus’ koningsromans, wat algemene thematiek en deelmotieven betreft, zonder meer in het Franse romantype. De grootste gelijkenis tonen zij echter met het tegelijk met Majesteit verschenen Les Rois van Lemaitre. Iets waar Spronck in zijn voorwoord van Majesté het eerst de aandacht op vestigt^80.. Aangezien gebleken is dat schrijvers van koningsromans behalve uit de werkelijkheid ook putten uit de werken van hun voorgangers in het romantype, Couperus niet minder dan Lemaitre (voortbordurend op hun voorgangers Daudet en Mendès^81.), is de overeenkomst tussen beide boeken minder raadselachtig dan men wel eens heeft willen konstateren^82..

Literair gezien ‘hoort’ Couperus er in Frankrijk dus gewoon bij. Alleen: de bloei der koningsromans is in de tweede helft van de jaren '90 alweer op haar retour, de betere roman in dat genre maakt plaats voor werk van het tweede plan^83.. Vermoedelijk zijn Majesté en Paix Universelle in Frankrijk te laat op de markt verschenen om nog als werkelijk aktueel ervaren te worden en dat zal een beduidend aantal potentiële lezers gescheeld hebben. Wie echter de literatuur van zijn tijd van dichtbij volgde kon er zeker, en wel in positieve zin, van gehoord hebben. Zoals bijvoorbeeld de gebroeders M.-A. Leblond die nog in 1912, in een artikel waarin de Franse specimina van het type romans geanalyseerd worden, Couperus - in degelijk gezelschap van Tolstoj en Heidenstam - bestempelen als buitenlands vertegenwoordiger bij uitstek van dit soort boeken^84.. Of een uitgever als Emilio Treves... om op Italië terug te komen. Voor deze laatste komt er nog bij, dat er in De Wyzewa's artikel over Wereldvrede nogal wat aandacht wordt besteed aan een parallel tussen Couperus en G.d'Annunzio, wiens ster in Frankrijk in die jaren eveneens rijzend was^85.: zowel hun persoonlijkheid als schrijver als ook de laatste romans van hen beiden (namelijk enerzijds Wereldvrede, anderzijds Trionfo della morte en Le vergini delle rocce) worden onderling vergeleken^86..

Tellen wij, last but not least, bij dat alles nog het

75. Ch. Maurras, Enquête sur la monarchie, uitgegeven te Parijs door de Gazette de France, deed aan het begin van deze eeuw veel stof opwaaien. Lemaitres politieke iter, o.a. in G. Lanson, Histoire de la littérature Française. Paris, 1912¹², pp. 1119,1120.

76. Erfelijkheid in Couperus' koningsromans: J.E. Koch Piccio, ‘I romanzi regali di L.C.’, dl 1, op. cit., xviii (1975) pp. 58-60; in de Franse koningsromans en Maj./Wvr.: Id., dl ii, pp. 21-22, 25-26, 33-35.

77. Voor de veronderstelde achtergronden in deze romans: J.E. Koch Piccio, ‘I romanzi regali di L.C.’ iii (in voorbereiding) waarin o.a. verwezen wordt naar, voor Les Rois en exil, ‘La clef des Rois en exil’, in Gazette Anecdottque, a. 4, t. 11 (1879), pp. 226-273; voor Bourges: E. Marsan, ‘E.B. ou les deux voix de l'âme’, in L'Action Française, 10 mai 1923, p. 2; voor Lemaitre, G. Durière, J.L. et le theâtre. Paris, 1934, pp. 251, 254-255.

78. Dit portret bevindt zich in het Letterkundig Museum.

79. Béraneck, ‘Un romancier Holl. cont....’, pp. 545-546.

80. Zie ook Van Booven, Leven en werken..., pp. 132-133.

81. J.E. Koch Piccio, ‘I romanzi regali...’, ii, pp. 39-60.

82. Van Booven, Leven en werken..., pp. 132-133. Invloed van Les rois op het twee jaar later uitgekomen Wereldvrede acht ik echter niet uitgesloten.

83. Met satirische aanpak, op zichzelf toch nog wel aardig, in M. Donnay, Education de Prince. Paris, 1895; of met al dan niet gerealiseerde driehoeksverhoudingen waarbij de gekroonde staat van elkaar niet beminnende echtelieden beletsel tot echtscheiding vormt, in P. Bourget, Une idylle tragique. Paris, 1896, of in J.-H. Rosny, Une reine. Paris, 1901.

84. M.-A. Leblond, ‘Le sang des rois’, in Mercure de France, 16 mars 1912, pp. 226-293; Couperus: p. 293. Het is niet duidelijk welke Heidenstam hier bedoeld wordt, O.G. de - of Verner von -.

85. Deze Franse belangstelling voor D'Annunzio is tekenend voor de nieuwe aandacht in Frankrijk voor de Italiaanse letterkunde die voortvloeit uit de verbeterende politieke verhoudingen tussen beide landen. In de jaren '80 is een belangrijk schrijver als Verga in Frankrijk vrijwel doodgezwegen. P. Delsemme, T. de Wyzewa..., pp. 329-334

86. Trionfo della morte. Milano, 1894; Le vergini delle rocce, Milano, 1896.- T. de Wyzewa, in Ecrivains étrangers, pp. 279-282; meteen hierna volgt een bespreking van de door Treves uitgegeven bundel interviews met gezaghebbende Italiaanse auteurs, nl. van U. Ojetti, Alla scoperta dei letterati. Milano, 1895, want de Wyzewa volgde eveneens met aandacht de literaire ontwikkelingen in Italië.

[p. 8]

internationale sukses van Majesteit en Wereldvrede, zoals dat blijkt uit de vele vertalingen - en sukses trekt nu eenmaal sukses -, dan is het beeld van Couperus' koningsromans in Zuid-Europa misschien iets duidelijker geworden en dus ook de reden waarom Treves er niet onwelwillend tegenover stond.

Maestà zal goed lopen: het lot is zo vriendelijk om niet te lang na het verschijnen ervan een anarchistische aanslag op het leven van de Italiaanse koning Umberto i te bewerkstelligen en aldus een overeenkomst met de lotgevallen in Couperus' roman te scheppen die niet onopgemerkt is gebleven^87..

En wat Pace Universale betreft, daarvoor zorgt Verga.

Wij mogen inderdaad wel zeggen dat hij al zijn energie in het tot stand komen van deze Italiaanse editie heeft gestoken. Behalve dat hij de eerste kontakten legde, is hij het ook geweest die verschillende kranten benadert om deze roman, naar het gebruik van die dagen, vóór de boekuitgave als feuilleton geplaatst te krijgen, wat hem - na bot te hebben gevangen bij de Corriere della Sera^88. - tenslotte lukt, een tot dusver onbekend feit, bij de Siciliaanse krant L'Ora^89..

Ook regelt hij de financiële aspekten van beide uitgaven. De helft van de editie Treves is voor Couperus, maar deze staat de totale opbrengst van het feuilleton aan Dina af^90..

Hierna schrijft Verga nog een Voorwoord in het boek^91.. Het wekt wat verbazing dat hij daaraan zo weinig zorg heeft besteed. Hij citeert slechts ‘un critico arguto che primo fece conoscere quel romanzo di Couperus’^92., wat er op neerkomt dat hij drie alinea's uit Anna Franchi's Inleiding van Maestà in omgekeerde volgorde weergeeft^93. zonder deze vertaalster met name te noemen. Daarop wekt hij de lezer op, om nu zelf maar eens te gaan zien hoe Othomar in Wereldvrede zijn problemen het hoofd biedt. Dat is al. Is dit voorwoord om wille van de publiciteit geschreven, om Verga's naam aan het boek te verbinden, en wel op verzoek van de uitgever Treves?^94.

Hoe dit ook zij, uit deze inleiding lijkt de konklusie gewettigd dat Verga zelf eigenlijk niet zoveel interesse had voor de roman^95.. De juistheid van deze veronderstelling kunnen wij misschien uit zijn correspondentie met Dina opmaken. Het valt ons dan meteen op, dat zijn ‘toezicht’ bij de vertaling, waarvan Couperus spreekt^96., verre van een frase een ernstige zaak is; en met alle eerbied voor Dina's ‘lieve, mooie, met inkt bevlekte handjes’^97. mogen wij het resultaat ervan toch ook voor een belangrijk deel op rekening van de Siciliaanse schrijver zetten. Verga voelt zich kennelijk verantwoordelijk tegenover Couperus en Treves. Het klad dat Dina hem bij gedeelten toestuurt corrigeert hij nauwgezet: ‘Io ho mutato qua e là forse un pò troppo’ verontschuldigt hij zich eens^98. (en als Dina de definitieve tekst uiteindelijk in het net gaat schrijven schoolmeestert hij: ‘E bada bene alla punteggiatura, che ha una grande importanza per chiarire il senso dello scritto.’^99.). Hij heeft dus ruimschoots de gelegenheid gehad zich over de roman als geheel en, voor zover de Franse tussenvertaling dat toeliet, over de taal ervan een mening te vormen. Wat dan opvalt is, dat hij er eigenlijk wel heel weinig over zegt.

Het is voor Dina dat hij zich dit allemaal, en met alle liefde, heeft aangehaald en als zij er maar geld en voldoening van heeft is hij tevreden: dat is de indruk die men krijgt omdat zijn vaag-welwillende opmerkingen over de roman altijd vergezeld gaan van financiële en morele opwekkingen^100.. Oók als hij het boek wel eens tegenover Dina - die het soms te machtig schijnt te worden - verdedigt .Hij uit zich slechts wat positiever over Wereldvrede (hoewel niet minder vaag), als hij het vergelijkt met een ander boek^101.: ‘In confronto la Paix è un gioiello’^102. en: ‘Più leggo gli altri, e più ammiro Couperus’^103.. Omdat hij andere schrijvers^104. die in de korrespondentie ter sprake komen soms wèl, en met grote beslistheid, negatief beoordeelt kun je misschien stellen dat Wereldvrede er in zijn ogen toch nog wel mee door kan.

Het kan wel zijn dat Verga een zekere ambivalentie koesterde ten opzichte van de roman^105.. Enerzijds moet de fantasiewereld van Wereldvrede nauwelijks in de smaak zijn gevallen bij de verist Verga die allang iedere vorm van romantische abstraktie achter zich heeft gelaten. Ander-

87. D. Mantovani, ‘Pace Universale’, in Stampa di Torino, 9 sett. 1902; idem in Illustrazione Italiana, a. 39, n. 41 (1902), p. 301.

88. Hoewel de directeur Verga goede hoop had gegeven op de publicatie van Pace Universale in zijn blad, bleek deze uiteindelijk niet opgewassen tegen zijn schoondochter die alle vertalingen uit het Frans voor de Corriere... voor zichzelf claimde. V-D 60 (Catania, 8 xii '00).

89. R. de Mattei, ‘La Pace Universale di Luigi Couperus e di Giovanni Verga’, in La parola e il libro, nn. 11/12 (1976) pp. 27-31, stelt bijvoorbeeld dat Verga óók tevergeefs bij L'Ora aangeklopt heeft. Uit de correspondentie V-D blijkt de gang van zaken niet duidelijk, ook al omdat de inleider Raya aan deze mogelijkheid geen aandacht besteedt. Ik heb kunnen constateren dat Pace Universale wel degelijk in deze Palermitaanse krant is gepubliceerd, van 6/7 juli t/m 27/28 aug. 1901. In tegenstelling tot de editie-Treves is de vertaling door Dina di Sordevolo ondertekend. Bovendien is hier de aan de oorspronkelijke tekst voorafgaande Verklaring (Dichiarazione) van Couperus opgenomen, die men in de ed.-Treves tevergeefs zoekt. Tussen beide uitgaven zijn verder enkele onbetekenende verschillen waar te nemen in Verga's voorwoord. Van dit Voorwoord (d.d. 6/7 juli 1901) heeft Verga Couperus een knipsel gestuurd (thans in bezit van M. Galle).

90. Verga veronderstelde dat Couperus, zoals gangbaar, aan Dina het honorarium van de kranteneditie zou laten (V-D 91; Catania, 16 iii '01). Dit lijkt het geval te zijn geweest, want Couperus ontvangt van Dina uiteindelijk L. 100 (C-V 291; Nice, z.j.), terwijl wij vernemen dat Treves in die tijd voor een vertaling, bijv. van werk van Octave Mirbeau, L. 200 uitbetaalde. En dat, terwijl Verga oorspronkelijk op een L. 300 hoopte (V-D 113; Pallanza, 28 ix '01).

91. Milano, Treves, pp. (vii)-IX; Palermo, L'Ora, 6/7 juli 1901.

92. ‘een criticus die deze roman van Couperus in Italië het eerst bekendheid gaf.’

93. Namelijk: Verga p. vii = Franchi p. viii; Vg. p. viii/ix = Fr. p. vi/vii. Vg. p. ix = Fr. p. vi/vii.

94. Verga en Dina stellen het zich aanvankelijk anders voor. Verga raadt Dina aan, met het oog op ‘later’, om de vertaling te ondertekenen: V-D 103 (Tebiti, 5 V '01), en daar zij dit bij de editie van L'Ora inderdaad gedaan heeft kan men concluderen dat zij daar geen bezwaar tegen had. Zou het verkeerd zijn te veronderstellen dat Treves het haar niet heeft toegestaan? (‘Fatevi un nome...’, n. 43).

95. R. de Mattei, ‘La Pace Universale...’, p. 29.

96. C-V 268 (Nice, 221 v '01).

97. ‘Quelle care manine belle macchiate d'inchiostro!’ V-D 44 (Pallanza, 20 ix '00).

98. ‘Ik heb hier en daar misschien wel wat te veel veranderd’ V-D 70 (Catania, 9/101 '01).

99. ‘En let goed op de interpunctie die erg belangrijk is om de betekenis van de tekst te verduidelijken’ V-D 88 (Catania, 7 iii '01).

100. Bijv.: ‘Wereldvrede is niet zouteloos, zoals jij zei, en het zal tussen de krant en de boekuitgave altijd een L.300 opbrengen.’ V-D 82 (Catania, 14 ii '01). Zie ook V-D 79 (Catania, 7 ii '01), V-D 95 (Catania, 4 iv '01).

101. Zoals bijv. met M. Prévost, Automne d'une femme of met E. Rod, Mademoiselle Annette.

102. ‘Daarbij vergeleken is Paix... een juweeltje.’ V-D 84 (Catania, 2611 '01).

103. ‘Hoe meer ik de anderen lees, des te meer bewonder ik Couperus.’ V-D 95 (Catania 41 v '01).

104. Voornoemde Prévost (n. 101) of ook wel Octave Mirbeau.

105. De Mattei, ‘La Pace Universale..., p. 29 (zie noot 89).

[p. 9]

zijds heeft het lot van de hoofdpersoon hem misschien aangesproken, een figuur die zich met hart en ziel inzet voor een ideaal dat hij niet verwezenlijken kan, omdat machtiger krachten hem tegenwerken. Het is een thema dat wij ook tegenkomen in zijn romans als I Malavoglia of Mastro-don Gesualdo.

Gaat Verga soms nog ergens in op de taal of op het vertalen van Wereldvrede? Al wat hij hiervan zegt staat weer in het teken van Dina's goede moreel en is verpakt in loftuitingen. Naast de schriftelijke zoen die hij haar geeft voor ‘la delicatezza con cui hai tradotto il passaggio scabroso a pag. 84’^106., prijst hij vooral de ‘wonderen’ die zij verricht heeft ten aanzien van de Franse tekst, een tekst die hem soms stapeldol maakt, vooral als ‘Couperus de gebaande wegen een beetje verlaat’ - zoals Verga het uitdrukt -; hij beschouwt het als Dina's verdienste dat zij niettemin orde op zaken heeft kunnen stellen, het Nederlandse origineel - voor zover hij dat bekijken kon... - dichter heeft kunnen benaderen dan de Franse vertaler, terwijl zij hiervoor slechts op haar intuïtie af kon gaan^107..

Op dit punt gekomen wordt de lezer herinnerd aan Couperus' gunstige eindoordeel over de Italiaanse vertaling. Mogen wij dus nu, met Couperus en Verga, met de konklusie eindigen dat Pace Universale, deskundig aangepakt van Italiaanse zijde, ondanks de handicap van een gebrekkige tussenvertaling nog een aanvaardbaar werk is geworden?

Een blik op de Italiaanse vertaling toont ons, aan het begin van de Proloog, zelfs verbeteringen ten aanzien van de Franse tekst: de abusieve tinnen platen zijn van het kasteel gedemonteerd zodat de kartelende tinnenrand weer vrijgekomen is (r. 9)^108.; de ‘zwerm goudgeel onkruid’, in het Frans tot ons ongenoegen tot ‘plantes rouges’ gereduceerd, heeft tenminste haar oorspronkelijke kleur weer aangenomen (r. ii)^109.; hier en daar is een in het Frans onvertaald gebleven woord of sintagma ingevoegd^110.; enkele zinnen volgen nauwkeuriger de struktuur van het origineel dan die van de Franse vertalingen^111..

Uiteraard is dit niet aan Dina's intuïtie te danken maar aan een ingrijpen van Couperus zelf^112.. Hij krijgt het handschrift van Pace Universale onder ogen; het is hem min of meer proforma door Dina ter lezing aangeboden, en tot haar schrik is hij op dat aanbod nog ingegaan óók^113.. En daar zij, zoals wij weten, nu eenmaal niet aan de hand van het Duitse Weltfrieden de fouten aan het begin van de Proloog kan verbeteren, heeft Couperus er de moeite voor over om dan maar zelf een gecorrigeerde Franse versie van dit tekstdeel te leveren^114.. En dit vindt Verga zo belangrijk dat hij de Italiaanse vertaling hiervan niet aan Dina toevertrouwt maar deze zelf op zich neemt^115..^116..

Aan de ene kant zijn, om deze achtergrond, deze twaalf regels natuurlijk geen representatieve steekproef te noemen voor wie het om een uitputtende vertaalanalyse zou gaan. Aan de andere kant is er, afgezien nog van de literair-anekdotische waarde van juist dit stukje tekst, geen bladzijde in het boek waaraan meer aandacht is besteed. Er ligt ten slotte, waarschijnlijk, over een substraat van Dina-Verga's oorspronkelijke vertaling een door de auteur verbeterde, goedgekeurde versie aan ten grondslag, die op haar beurt weer met uiterste zorg in het Italiaans is omgezet. Je zou dus ook kunnen stellen: als híer veel op de vertaling aan te merken is... waar dan níet.

Verga heeft de indruk - op grond van Couperus' korrekties neem ik aan - dat de auteur nogal op een letterlijke weergave van zijn tekst gesteld is en hij tracht daarom, zo schrijft hij Dina, de struktuur en uitdrukkingswijze van Couperus' vertaling zo precies mogelijk te volgen^117.. Dat is duidelijk te zien aan zijn weergave van het sintagma ‘horizonnen van zilveren zee en zilveren lucht’ (r. 6) waar het Frans drie verduidelijkingen en een stilistische verbetering invoegde, terwijl de Italiaanse tekst, met een chiasme, in simpele eenvoud luidt: ‘orizzonti di mari argentei e di argentei chiarori.’

Maar Couperus' mededeling over de cactussen die groeien ‘in den droom van den dag op met een forsch gespierde en kantige realiteit...’ r. 10) (waar in het Frans, zoals wij zagen, weinig van overbleef), wordt bij Verga ‘nel sogno di quell'aurora, con una realtà vigorosamente ner-

106. ‘zoen voor de kiesheid waarmee je de scabreuze passage op bladzij 84 hebt vertaald.’ (Het gaat hier om een toespeling in het boek op de liefdeshandeling.) V-D 82 (Catania, 14 ii '01).

107. V-D 70 (Catania, 9/10 i '01); 72 (Cat., 12 i '01); 83 (Cat., 18 ii '01); 91 (Cat., 16 iii 01).

108. ‘La linea a zig-zag dei merli’.

109. ‘fiori gialli’ (altijd nog ‘bloemen’, geen ‘onkruid’).

110. Bijv. ‘più mollemente arrotondate’ (rondere, r. 3).

111. Bijv. r. 6, r. 7, r. 9a.

112. V-D 87 (Catania, 4 iii '01).

113. V-D 91 (Catania, 16 iii '01).

114. Om welk tekstdeel het precies gaat, daarover verkeert Verga eerst in onzekerheid: hij spreekt van ‘la pagina’ (de bladzij), dan van ‘quelle prime pagine’ (die eerste bladzijden): V-D 94/95 (Catania, 1/4 iv '01). De lezer wordt het uit de correspondentie niet geheel duidelijk, maar hij kan het altijd nazoeken in de Biblioteca Comunale van Catania waar dit stukje vertaling, bij Verga's brieven, ter inzage ligt. Een vergelijking van de Proloog in de drie talen toont aan dat het gaat om de inleidende landschapsbeschrijving in het boek, twaalf zinnen waarvan de laatste eigenlijk alweer geheel afhankelijk van het Frans lijkt.

115. V-D 105 (Vizzini, 11 v '01).

116. Nu wij weten in hoeveel harmonie er, met Couperus' hulp, een fout in de vertaling voorkomen is, kunnen wij een passage beoordelen in M. Grillandi, E. Treves, pp. 519, 520 (zie noot 42): Couperus zou Verga een verontwaardigde brief hebben geschreven naar aanleiding van een afschuwelijke fout in Treves' editie van Pace Universale (de tinnen rand!), een fout die Verga op zijn beurt Dina hoogst kwalijk neemt terwijl half Italië vol leedvermaak in zijn vuistje lacht; dit is dan een slag die Treves manmoedig draagt, maar wel zal hij voortaan twee maal nadenken voor hij wéér een vertaling via een andere taal laat maken. (Een fraai staaltje van onzorgvuldigheid.)

117. V-D 105 (Vizzini, 11 v '01).

[p. 10]

vosa ed acuta’, een vertolking die in haar letterlijkheid lelijk Italiaans oplevert. Zou Couperus als hij die taal beter gekend had daarmee nu zo blij zijn geweest, had L.B. misschien niet gelijk dat hij in dit tekstdeel drastisch snoeide?

Op een andere plaats beoefent Verga toch wel de kunst van het afkappen. In het begin van de Proloog: ‘Calmo e sereno nell'aurora nascente, il sole sorgeva sulla distesa del mare che dava idea d'una coppa gigantesca’ (r. 1) is een belangrijk gedeelte onvertaald gebleven, namelijk: ‘tussen de wegwazende wanden der bergen’, ‘vol blauw’. Het resultaat is efficiënter dan dat van L.B., vlakker misschien, minder ‘Couperus’ om eens een subjectief maar uiteindelijk beslissend kriterium te noemen.

Verder is in dit tekstdeel, zonder dat ik er goede reden voor zie, Couperus' niet onaardige beeldspraak van de ‘zilveren linten’ van de eucalyptus (r. 12) (Fr. ‘rubans argentés) niet gehandhaafd:

Verga's schrijftafel, met het marmeren handje van zijn vriendin de comtessa

‘le foglie sottili e argentee’; en is de boomsoort ‘olijven’ (r. 12) (Frans ‘oliviers’) nodeloos verzwaard tot ‘piantagioni di olivi’. En voor wie deze bezwaren te licht zijn wil ik er wel van groter gewicht aan toevoegen: ‘cactus’ (r. 10) (Fr. ‘cactus’) wordt in het Italiaans ‘aloe’, terwijl Couperus' ‘paarsche anemonen’ (r. 11) (Fr. ‘anémones violettes’), wegens foutieve interpretatie van het kleuraanduidend adjektief, verandert in twee verschillende bloemsoorten: ‘anemoni, violette’. Die laatste fouten in deze overgecontroleerde tekst begrijp ik niet goed.

Mijn indruk over deze twaalf regels ‘Prologo’ van Pace Unïversale is, dat in deze vertaling, evenals in die van Paix Universelle, niet teruggeschrikt is voor - al te dikwijls nodeloze, want niet als uitzondering maar als regel toegepaste - kunstgrepen als stilistische verbeteringen, inhoudelijke verduidelijkingen, hier verkortingen, daar uitweidingen, soms niet handhaven van beeldspraken, parafraseringen tout court. Misschien is de Italiaanse tekst, ondanks Dina's ‘wonderen’, iets minder goed dan Couperus en Verga dachten. Misschien heeft daarentegen de Franse tekst toch nog enkele kwaliteiten die maken dat wij er voorlopig - een eindoordeel over de vertalingen laat ik graag aan anderen over - beter aan doen niet met Couperus', maar met Van Boovens gematigder oordeel erover, rekening te houden. Dat ik de vertalers niet postuum voor de Nijhoffprijs zal voordragen (gesteld dat dit al mogelijk was) is nu wel duidelijk. We moeten ze echter in hun tijd zien; en dan stemt het tot vreugde te kunnen constateren dat de maatstaven van literair vertaalwerk na tachtig jaren (toch!) hoger zijn gaan liggen.

Wie het soms bij enkele dubieuze punten in deze vertalingen en gesteund door de vele financiële toespelingen in de brieven van Couperus en Verga even door het hoofd mocht hebben gespeeld, dat het schrijver en vertalers op een koel plekje in hun achterhoofd slechts om het geld gaat en dat de rest bijzaak is, die leze Verga's brieven aan Dina er nog eens op na om zich rekenschap te geven hoeveel ‘imponderabilia’ er in zo'n vertaling geïnvesteerd zijn - hoop, teleurstelling, liefde, literair geweten - en hoe dus het

[p. 11]

vertalen van dergelijke bellettrie voor deze Siciliaanse gentleman en zijn gravin een uiterst serieuze aangelegenheid is geweest.

Wij zien dat ze, zonder enig cynisme, met volledige inzet doen wat binnen de spelregels van hun bestaan in hun mogelijkheden ligt. Mogelijkheden die hun capaciteiten en connecties hun bieden en die voor Verga als literaire persoonlijkheid duidelijk groter zijn dan voor de naamloze vrouw Dina di Sordevolo. Maar hij buit ze genereus jegens haar uit.

Wij zien ook hoe beiden, kinderen van hun tijd, even profiteren van een toevallig moment binnen een algehele konstellatie van konvergerende grotere lijnen als de nieuwe literaire oriëntatie van Italië op Frankrijk, de welwillendheid in Frankrijk zelf jegens buitenlandse literaire produkten, de kortstondige bloei in Frankrijk van een bepaald type roman. Een konstellatie die op zichzelf weer samenhangt met politieke achtergronden, met momentane raakpunten of verwijdering tussen twee landen, met wankelende tronen en wankelmoedige kroonprinsen elders, terwijl zich tegelijk de invloed laat gelden van fascinerende nieuwe erfelijkheidstheorieën die zoveel lijken te verklaren.

Van dit grotere, verwarde lijnenspel weer terug naar Dina's mooie, lieve, met inkt bevlekte handjes is maar een stap.

[p. 15]