Maatstaf. Jaargang 31

[p. 125]

Bart Tromp Aantekeningen over de polemicus Marx

De polemicus Marx: er blijft vrijwel niets anders over. Daarom is het eigenlijk onmogelijk een essay te schrijven over dit onderwerp. Het Groot Woordenboek der Nederlandse taal definieert polemiek als ‘pennestrijd of twistgeschrijf, inzonderheid op wetenschappelijk gebied’. Met de mogelijke uitzondering van Lenin is er geen politieke denker die er zozeer recht op kan doen gelden de polemicus par excellence te worden genoemd. Niet alleen is al het bij zijn leven gepubliceerde en ongepubliceerde werk van Marx uiterst polemisch van toon, een niet onaanzienlijk deel ervan is helemaal opgezet en uitgevoerd als ‘pennestrijd’ en ‘twistgeschrijf’.

De eenvoudigste weg om deze karakteristiek van het oeuvre te verklaren is op zoek te gaan naar het karakter van de man die het schreef. De eenvoudigste weg, maar ook de gemakkelijkste.

Een van de geliefkoosde familiespelletjes van de Victoriaanse burgerij was het elkaar afnemen van de biecht: elk familielid moest dan opschrijven wat zijn (of haar) favoriete deugd, ondeugd, schrijver, dichter, naam, kleur, held, bezigheid, enzovoorts was. Ook in huize Marx heeft men elkaar zo de maat genomen. In de confessio van Marx toont hij zich een kind van zijn tijd (Uw favoriete deugd in een vrouw: zwakheid). Als zijn voornaamste karaktertrek noemt Marx in datzelfde lijstje ‘doelgerichtheid’; en ‘te strijden’ zijn idee van geluk. De combinatie doet ironisch aan: zijn hele leven streefde Marx één doel na, maar hij liet er zich onmiddellijk van afleiden zo gauw er wat ‘te strijden’ viel. Wat hebben wij dan nog te graven en te boren als Marx zelf zo helder de sleutel tot zijn polemistenroeping tekent? Maar er is meer aan de hand, want de polemische inslag van Marx kwam hem wel uiterst goed te stade in het intellectuele milieu van de Jong-hegelianen waarin hij geestelijk rijpte.

Voor hen was taal, discours, de hoogste manifestatie van de samenleving, van de werkelijkheid. Kritiek op de maatschappelijke verhoudingen werd dwangmatig opgevat als kritiek op filosofische betogen over de maatschappij. ‘Maatschappijkritiek’ (een germanisme dat in de jaren zestig in Nederland werd geïntroduceerd) kon maar op één manier beoefend worden: als tekstkritiek. Deze gedachtengang is niets anders dan logisch. Ze gaat uit van een origineel fenomenologisch gezichtspunt: de wereld is niet; ze doet zich aan ons voor. En de hoogste, meest rationele vorm waarin dat gebeurt is de filosofische voorstelling van die wereld, zoals die op een bepaald moment in de geschiedenis toonaangevend is. Als dit het ene uitgangspunt van de Jong-hegelianen is, dan is het andere dat in de tekst die gekritiseerd wordt, een verborgen waarheid ligt; verborgen voor de auteur, die niettemin uitdrukking geeft aan een feitelijke stand van zaken. Het gaat er voor de kritische kritici dus om deze verborgen waarheid als de eigenlijke kern uit de tekst te destilleren. Het model van deze werkwijze werd geleverd door de kritiek van Feuerbach op Hegel. Voor Marx was deze een bevrijding: zo werd het hem mogelijk tegelijk Hegel te kritiseren én de voornaamste uitgangspunten van Hegel blijvend te accepteren. Maar de invloed van Feuerbach had nooit zo groot kunnen zijn, als Marx en zijn vrienden al niet hadden zitten wachten op een vertoog als dat uit Das Wesen des Christentums. Het zou te ver gaan

[p. 126]

het bovenstaande verder uit te leggen aan lezers die noch Hegel, noch Marx, noch Feuerbach kennen. Misschien verduidelijkt een daarvan onafhankelijk voorbeeld de methode van polemiek bij de Jong-hegelianen.

Marx schreef zijn ‘proefschrift’ (in Nederland zou gesproken zijn van een ‘doctoraalscriptie’) over de wijsbegeerte van Democritus en Epicurus. Beide Griekse filosofen leefden na Plato en Aristoteles, en beiden lieten slechts brokstukken na. Onverveerd componeerde Marx uit die brokstukken twee complete filosofieën over de wereld. Hij doet dat vooral om een principieel verschil tussen Democritus en Epicurus te demonstreren. Aan de feitelijke teksten (en wat daarvan ontbreekt) liet Marx zich weinig gelegen liggen. Het gaat er niet om, zo schrijft hij met zoveel woorden, wat deze of gene filosoof zelf gezegd of geschreven heeft, en nog minder om wat in den gemene doorgaat voor zijn leer. Het gaat erom wat ‘het wezen’, de kern, van die filosofie is. Marx schrijft dit vóór hij heeft kennisgemaakt met Feuerbachs werk. Maar hier vindt men al de, om zo te zeggen, methodologische grondslag van de polemische inslag in zijn hele werk.

De polemiek dient om de verborgen waarheid over de wereld aan het licht te brengen. Voor het eerst, en in een in zekere zin nog weinig bewuste vorm, brengt Marx dit uitgangspunt in praktijk bij de al genoemde studie over Democritus en Epicurus. Nadat hij, als al zijn Jong-hegeliaanse vrienden, door de ‘vuurbeek’ was gelouterd (zoals de poëtische Engels het later zou uitdrukken), paste hij deze transformationele methode van Feuerbach toe op Hegel. Hij deelde Hegels conclusie dat diens filosofie de hoogste en meest bewuste uitdrukking was van de toenmalige maatschappelijke werkelijkheid. Daaruit volgde dat die werkelijkheid het best bekritiseerd kon worden door de filosofie van Hegel aan te vallen. Maar die kritiek was geen kritiek in de betekenis waarin Kant dat woord had gebruikt: onderzoek naar de vooronderstellingen van de filosofie van Hegel. Integendeel: die vooronderstellingen, en het hele filosofische stelsel van Hegel aanvaardde Marx in grote lijnen. Het moet echter op z'n kop worden gezet, 180 graden worden gedraaid. Dan pas blijkt het waar te zijn.

Deze methode blijft Marx de rest van zijn leven toepassen: op de denkbeelden van andere socialistische denkers, op de theorieën van de political economists. Dit zou men de rationele kern van zijn polemische woede kunnen noemen. Het gaat niet helemaal op, maar veelal handhaaft Marx op dit niveau van polemiseren een beschaafde toon, en spreekt met achting over de auteurs van door hem bekritiseerde stelsels als Hegel, Ricardo of Saint-Simon. Zij zijn bovendien dood, en dat blijkt een zekere, zij het niet afdoende bescherming te bieden tegen het vitriool dat Marx anders in het rond spoot.

De transformationele kritiek is echter niet de enige rationele kern van de polemiek in het werk van Marx. Er is een tweede: Karl Marx was een leerling van Antonio Gramsci. Hij werkte naar een aantal inzichten die hij nooit met zoveel woorden formuleerde - dat zou Gramsci een halve eeuw na zijn dood doen. Die inzichten waren ongeveer de volgende: een politieke theorie, al is die nog zo ‘waar’ of ‘goed’, redt het nooit op eigen houtje. Het is niet genoeg haar op te schrijven en uit te geven, en dan maar rustig af te wachten tot de stem van de rede wordt verstaan. De strijd der ideeën is wezenlijk, en de grote slag moet eerst op het ideologisch slagveld worden gestreden, voordat politieke denkbeelden tot ‘materiële’ kracht kunnen worden. De ideologische strijd heeft twee componenten. Allereerst moeten concurrenten en pretendenten aan de eigen zijde worden uitgeschakeld, zodat de eigen theorie als enige overblijft. In de tweede plaats gaat het om de slag met de tegenstander. Deze kan alleen gewonnen worden door het verwerven van de ideologische hegemonie: de uitslag van de strijd moet zijn dat ook de tegenstander de superioriteit van deze politieke theorie, aanvankelijk schoorvoetend, accepteert.

Naar dit recept krijgt polemiek een Clausewitziaanse grandeur. Schelden op papier wordt onderdeel van een groot, strategisch plan. Het leidt geen twijfel dat de polemieken van Marx voor een groot deel in dienst stonden van zo'n plan. Laten wij zijn kritiek op Hegel buiten beschou-

[p. 127]

wing - want die heeft een andere doel - dan is het eerste grote werk van Marx de polemiek tegen zijn voormalige vrienden en medestanders de Jong-hegelianen, vastgelegd in Die heilige Familie oder Kritik der kritischen Kritik en Die deutsche Ideologie. De oorspronkelijke opzet was een polemisch divertissement dat tegelijk de pas gesloten vriendschap met Friedrich Engels zou beklinken. Maar wat bedoeld was een pamflet te worden, groeide uit tot een omvangrijk boek - tot verbijstering van Engels, die na inlevering van zijn bijdrage van ongeveer twintig bladzijden, aan moest zien hoe Marx zijn eigenlijke doel (het schrijven van Das Kapital) onmiddellijk terzijde schoof voor deze volgehouden aanval. Dit was de eerste grote manifestatie van het permanente conflict tussen wat Marx zag als zijn voornaamste karaktertrek en zijn idee van geluk: doelgerichtheid en strijd. En vrijwel altijd gaf Marx de voorkeur aan het najagen van geluk. Maar er zat methode in zijn polemische orgieën. Het duidelijkst drukte Marx zich daarover uit tegenover zijn toenmalige uitgever die ondertussen zat te wachten op het grote, door Marx aangekondigde werk waarin de politieke theorie van het communisme uiteen zou worden gezet.

Marx stelde hem gerust. Dat boek kwam er zeker, maar het ging er nu eerst om de heersende ideeën over socialisme en communisme volledig in discrediet te brengen. Zijn polemische werk tegen de verschillende richtingen waarin de Jong-hegelianen zich politiek manifesteerden moest de ideologische ruimte scheppen waarin zijn grote werk als het enig mogelijke, want enig bestaande, geaccepteerd zou worden.

Daarna moet Proudhon het ontgelden, toentertijd de belangrijkste socialistische denker in het Franse taalgebied (Misère de la philosophie). Het Communistisch Manifest is vervolgens het polemische hoogtepunt in het oeuvre van Marx. Niet alleen veegt hij daarin alle andere socialistische denkers met forse halen van het toneel, hij gebruikt daarbij een retorische onderscheiding die buitengewoon effectief blijkt te zijn: de onderscheiding tussen ‘wetenschappelijk’ (Marx) en ‘utopisch’ socialisme (alle anderen). Maar ook in de vijfendertig jaar die hem daarna nog gegeven zijn, gaat Marx door met niets ontziende aanvallen op alle mogelijke politieke concurrenten, (waarvan het wemelt op het petri-schaaltje dat de binnenstad van Londen toen was).

Het tweede deel van zijn ideologische veldtocht is minder polemisch. Zijn politieke theorie moet zijn superioriteit bewijzen, ook in de ogen van de bourgeoisie. Dat kan alleen maar als ze niet alleen gekleed gaat in de dracht van de wetenschap, (want wetenschap was datgene wat de nieuwe burgerij boven alles respecteerde), maar ook nog blijkt de verborgen waarheid te zijn van de politieke economie, de wetenschap par excellence in Groot-Brittannië, de kernstaat van het kapitalisme. Ook hier is duidelijk sprake van een bewuste toeleg. Hier spreken de instructies die Marx gaf aan Kugelmann en Engels bij het schrijven van hun recensies van het eerste deel van Das Kapital boekdelen, net als die recensies zelf. Boven alles benadrukt Marx dat ze het gewicht moesten leggen op de hoogwaardige, superieur wetenschappelijke analyse die hier geboden werd, en die scherp onderscheiden moest worden van de politieke tendens die de auteur jammer genoeg ook in dit grootse werk had gelegd.

Maar ook als we het polemische karakter van het werk van Marx tot deze twee rationele motieven, het methodische en het strategische, terugbrengen, dan blijft er nog veel onverklaards over. Er zit iets mateloos, iets dat alle perken van redelijkheid te buiten gaat, in de wijze waarop Marx polemiseert, en ook in de mate waarin hij dit doet. Het duidelijkste voorbeeld van de onmatigheid waaraan hij zich kon overgeven is de affaire Karl Vogt.

Het is moeilijk de aanval van Marx op Vogt anders dan in psychologische motieven te duiden. Noch voor de uiteenzetting van zijn eigen theorie, noch ten behoeve van de ideologische strijd heeft het in de dichtbedrukte mew-uitgave al meer dan driehonderd pagina's tellende Herr Vogt ook maar enige betekenis. Op de publikatie van Zur Kritik der politischen Oekonomie in 1859, het eerste van zijn langverbeide uiteenzet-

[p. 128]

ting van de politieke theorie van het communisme, was een oorverdovende stilte gevolgd. Wilhelm Liebknecht, zijn trouwste aanhanger, had het gelezen en was in tranen van teleurstelling uitgebarsten. Dit, gevoegd bij geldzorgen en ziekten van zijn vrouw en hemzelf, bracht Marx in een staat van woedende frustratie, die hij begin 1860 ontlaadde op de obscure Karl Vogt, een Duits publicist met politieke aspiraties die in Genève doceerde. In 1859 hadden Duitse kranten in Londen en Leipzig berichten gepubliceerd waarin Vogt werd afgeschilderd als een betaalde agent van Napoleon iii. Marx ondersteunde die beschuldiging, ook toen degene die ze oorspronkelijk geuit had, alle betrokkenheid met de zaak loochende. Vogt bracht daarop een pamflet uit, Mein Prozess gegen die ‘Allgemeine Zeitung’, waarin hij Marx uitmaakte voor een heimelijke politieman, iemand die leefde op kosten van de werkende klasse, en die een terroristisch genootschap, de Schwefelbande of Bürstenheimers aanvoerde. (In werkelijkheid was de Schwefelbande de naam van een drinkclub in Genève, terwijl de Bürstenheimers een scholingsvereniging van arbeiders in dezelfde stad vormden.)

Zulke aanvallen en tegenaanvallen waren in deze tijden aan de orde van de dag, en een verstandiger man dan Marx zou Vogt genegeerd hebben, met al zijn stukken en pamfletten. In plaats daarvan begon hij een complete campagne tegen Vogt, spande rechtszaken aan tegen kranten die stukken van Vogt hadden gepubliceerd, of dreigden dat te doen, en slaagde er daarbij in een aantal van zijn schaarse vriendschappen - onder andere die met Freiligrath - in het verloop van de strijd te doen sneuvelen. Geen enkele uitgever in Duitsland wilde Herr Vogt publiceren; Marx deed het in Londen op eigen kosten. Het werd genegeerd; blijkbaar wist Marx ook nog een vertaling in het Frans voor elkaar te krijgen; deze werd door de keizerlijke censuur getroffen. Herr Vogt is een woeste, onsamenhangende scheldpartij, niet alleen tegen Vogt maar ook tegen tientallen grotere en kleinere echte of vermeende bijfiguren. Dit gebeurt met een grofheid die echter slechts ontstellend is voor wie met dit aspect van de polemicus Marx nog niet eerder te maken heeft gehad. Ik geef één, en ook niet meer dan één, representatief voorbeeld: een passage uit de bladzijdenlange aanval van Marx op de uitgever van de Daily Telegraph (waarin stukken van Vogt waren gepubliceerd) Joseph Levy. ‘Wie Edouard Simon mit aller Gewalt zur romanischen, will Levy durchaus zur angelsächsischen Race zählen. Wenigstens einmal jeden Monat greift er daher die unenglische Politik des Hernn Disraeli an, denn Disraeli, “das asiatische Rätsel” (the Asiatic mystery) stamme nicht, wie der “Telegraph”, von der angelsächsischen Race. Aber was nützt es dem Levy, den Herrn D'Israeli anzugreifen und ein Y für ein I zu machen, da Mutter Natur seinen Stammbaum in tollster Frakturschrift ihm mitten ins Gesicht geschrieben hat. Die Nase des geheimnisvollen Fremden des Slakebergius (s. Tristram Shandy), der sich die finest nose geholt hatte von promontory of noses, bildete doch nur das wochengespräch von Strassburg, während Levys Nase das Jahresgespräch der City von London bildet. Ein griechischer Epigrammatiker beschreibt die Nase eines gewissen Kastor, die ihm zu allen Dingen gedient habe, als Schaufel, Trompete, Sichel, Anker usw. Er schliesst die Beschreibung mit den Worten:

“Und so besitzt Kastor ein vielanstelliges Rüstzeug,

Tragend die Nase einher fügsam zu jeglichem Werk.”,

aber dennoch riet Kastor nicht, wozu Levy seine Nase braucht. Der englische Dichter kommt näher in den Zeilen:

“And 't is no miracle we may suppose,

No nastiness offends his skilful nose.”

Die grosse Kunst von Levys Nase besteht in der Tat darin, mit Faulgeruch zu kosen, ihn auf hundert Meilen herauszuschnüffeln und heranzuziehn. So dient Levys Nase dem “Daily Telegraph” als Elefantenrüssel, Fühlhorn, Leuchtturm und Telegraph. Man kann daher ohne Übertreibung sagen, dass Levy seine Zeitung mit seiner Nase schreibt.’ (Karl Marx: Herr Vogt, in. Marx Engels Werke, Band 14, 601-602.)

Het polemisch repertoire van de polemicus Marx is uiterst beperkt, zoals de bovenstaande

[p. 129]

passage al doet vermoeden. Tegenstanders hebben niet alleen verkeerde ideeën, ze zijn ook dom, te kwader trouw, betaalde agenten van weer andere tegenstanders, toegerust met onaantrekkelijke lichamelijke eigenschappen, ontrouwe vrouwen, lelijke dochters en zoons die niet deugen. (Overigens bleek later dat Karl Vogt 40.000 francs van Napoleon iii had gekregen.)

De ongebreidelde razernij van Marx als polemicus is er vanaf het begin: al in zijn proefschrift laat hij zich van zijn eigenlijke onderwerp maar al te graag afleiden voor een aanval op Plutarchus waarvan omvang en inhoud in geen verhouding staan tot het eigenlijke thema. Er zit iets tegenstrijdigs in deze overgave aan pennestrijd. Want een echte polemicus was Marx niet: het debat (en polemiek is hoe dan ook een vorm van discussie) was hem vreemd. Hij polemiseerde om te verdedigen of om aan te vallen, maar de zekerheid dat hij en alleen hij gelijk had, was nooit in het geding. Maar juist daarom is deze neiging tot zelfrechtvaardiging uiteindelijk zo raadselachtig. Een kleine vergelijking met Thomas Hobbes illustreert dit. Ook Hobbes was ervan overtuigd dat de politieke theorie die hij geconstrueerd had, de enige juiste was. Ook hij werd van alle kanten aangevallen en gekritiseerd. Maar juist omdat hij zo zeker was van zijn gelijk, zag hij geen noodzaak om met zijn bestrijders in debat te treden. In het voorwoord tot zijn antwoord aan de (ondertussen gestorven) bisschop Bramhall, die een boek tegen zijn Leviathan had geschreven, legde Hobbes even bedaard als zelfverzekerd uit waarom hij in het algemeen niet polemiseerde, en in dit geval wel. Omdat Bramhall, zo schrijft hij, geen enkele weerlegging van ook maar een argument uit Leviathan biedt, had hij er helemaal niet op hoeven ingaan. Maar in plaats van argumenten beticht de bisschop hem van atheïsme en oneerbiedigheid, en dat zijn woorden die in hoge mate lasterlijk zijn. Daartegen moet hij zich daarom, zeer tegen zijn zin, teweer stellen. Zo'n houding zou Marx zich nooit veroorloofd hebben. ‘Al met al is de mens niet veel, als hij alleen maar scheermes is,’ zei Heine van hem.