Maatstaf. Jaargang 31

[p. 60]

Ieme van der Poel Jules Vallès en zijn strijd tegen de schapescheet

In 1853 was de rechtenstudent Jules Vallès (1832-1885) betrokken bij een aanslag op de Franse keizer Napoleon iii. Het complot lekte uit en Vallès werd veroordeeld tot zes weken gevangenisstraf. Hij beschrijft het verblijf in de gevangenis, in gezelschap van zijn revolutionaire vrienden, als een adempauze in zijn eeuwigdurende strijd tegen de honger, de misère, maar hij raakte, als gevolg van zijn veroordeling, wèl zijn voornaamste bron van inkomsten kwijt. De bourgeoisie bezag huisleraren die de revolutie waren toegedaan met een wantrouwend oog. Vallès besloot zijn geluk elders te beproeven en belandde in de journalistiek.

In Le bachelier, het tweede deel van de autobiografische ‘roman Jacques Vingtras’, doet Vallès verslag van zijn eerste ervaringen in de wereld van de pers. Na zijn debuut als ‘copywriter’ voor een kledingmagazijn (in werkelijkheid schreef Vallès voor een blad voor schoenmakers) komt hij bij La nymphe terecht, de ‘krant voor de badhuisbezoeker’. Wanneer hij de eerste keer bij de redactie aanklopt, raakt de hoofdredacteur in opperste staat van opwinding, omdat hij hem voor de abonné aanziet. Het spreekt vanzelf dat het badorgaan van deze ene, trouwe lezer niet kan bestaan. De beginnende journalist wordt aangesteld als ‘demandeur de nymphe’, die de badhuizen afloopt om naar zijn favoriete blad te vragen. Wanneer het blad er niet is, ontsteekt hij in woede en loopt kwaad weg, in de hoop dat zijn reactie de groei van het aantal abonnementen gunstig zal beïnvloeden.

Vallès' burleske beschrijving van de journalistieke wederwaardigheden van Vingtras, geeft een aardige indruk van het reilen en zeilen van de ‘petite presse’ tijdens het Tweede Keizerrijk. De meeste van deze kranten beleefden niet meer dan een paar nummers omdat de censuur al spoedig verspreiding en verdere publikatie verbood. De literaire bladen gingen vaak het verst in hun kritiek op het heersende regime. Door hun schijnbaar a-politieke instelling slaagden zij er het beste in om aan de aandacht van de censor te ontsnappen.

Aan het begin van zijn journalistieke carrière liet Vallès zich nauwelijks in met politiek. Naar aanleiding van het proces tegen Les fleurs du mal (1857) schreef hij een artikel ten gunste van Baudelaire, dat ongehinderd de censuur passeerde. Allengs werden zijn stukken feller van toon. Hij wierp zich op als de verdediger van de arme massa van studenten en kunstenaars die, in weerwil van hun reputatie als bohemiens, een ellendig leven leidden.

Een aantal van deze portretten bundelde hij in Les réfractaires. Deze lofzang op onaangepastheid en een anti-autoritaire levensinstelling bezorgde Vallès zijn eerste succes. In hetzelfde jaar krijgt hij de gelegenheid om als gastredacteur een nummer van de Figaro te redigeren. Zijn ster rijst, en in 1866 krijgt hij een dagelijkse boekenrubriek in La liberté. De samenwerking duurt niet lang. Een oneerbiedige opmerking over een dode generaal wekt de woede van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. De krant ziet zich genoodzaakt een rectificatie te plaatsen en Vallès neemt ontslag.

Deze rol maakt een einde aan zijn carrière in de boulevardpers. Aan Villemessant, de hoofdredacteur van de Figaro, licht Vallès zijn besluit toe met de volgende woorden: ‘U zocht een

[p. 61]

amuseur, u kreeg een opstandeling. Een opstandeling zal ik blijven. Ik herneem mijn rang in het bataljon van de armen.’

Na enig zoeken vindt Vallès een plaats als medewerker bij de Courrier français. Drie thema's keren met grote regelmaat terug in zijn artikelen: zijn hang naar vrijheid, zijn afkeer van autoriteiten en zijn anti-militarisme. Vrijheid vatte Vallès op in de ruimste zin des woords. Hij maakt geen verschil tussen vriend en vijand. Tijdens de Commune van Parijs distantieert hij zich openlijk van zijn politieke medestanders, wanneer zij de conservatieve bladen de Gaulois en de Figaro willen verbieden.

‘Ik ben voor totale en ongelimiteerde persvrijheid. Derhalve betreur ik het zeer, dat de Figaro en de Gaulois niet meer mogen verschijnen, ook al steken ze de draak met onze kanonnen en maken ze ons uit voor plunderaars. Oeverloze vrijheid.’

In zijn artikelen en romans trekt Vallès fel van leer tegen de gevestigde orde. Traditie, de verering voor helden en kunstenaars uit het verleden, beschouwt hij als een groot gevaar. Zijn argwaan jegens grote namen gaat zo ver, dat hij ook de bewondering van zijn tijdgenoten voor Victor Hugo niet kan delen. Hij wantrouwt de academies en de scholen waar de ‘latinasserie’ hoogtij viert. later ergert hij zich aan het snorkerige proza van zijn mede-revolutionairen, zoals de republikein Jules Faure die, zeer tot ongenoegen van Vallès, in 1868 toetreedt tot de Académie Française.

‘Helaas, de frasen die we bij zijn inhuldigingsrede te horen kregen, zijn even hol en gezwollen als de blaasjes op het gezicht van een man met dun bloed.’

Zijn leven lang huldigt Vallès de wat naïeve overtuiging, dat intellect oprechtheid in de weg staat. Advocaten, politici, bestuurlijke ambtenaren, bij allemaal krijgt het opportunisme de overhand. Ze offeren hun idealen aan het eigenbelang: ‘de geur van de wedde is altijd aangenaam.’

Zelfs de republikeinse politicus Gambetta, die de Commune niet verloochende en in 1871 het belegerde Parijs per luchtballon verliet, stelde Vallès aan het einde van zijn leven teleur. Oprechtheid vindt hij alleen bij de onontwikkelde massa van arbeiders en boeren, aan wie hij vele, idyllische passages wijdt. Hij vervalt hierbij gemakkelijk tot sentimentaliteit. Een uitzondering vormt het indrukwekkende ‘le peuple’, dat op 4 februari 1869 als hoofdartikel in het eerste nummer van de gelijknamige krant verscheen. In dit prozagedicht beeldt Vallès de strijd om het dagelijks bestaan uit als een strijd tegen de elementen. Zijn lyrische, suggestieve taalgebruik vertoont overeenkomst met de wijze waarop Zola, in de Rougon-Macquartcyclus, de monsters van het industriële tijdperk beschrijft: de mijn, de stoomlocomotief, de beurs. Zij symboliseren tegelijkertijd het heil en de ondergang van de mensheid. De arbeiders leven bij de gratie van werk, dat hun gezondheid ondermijnt.

‘Deze dakdekker die van het dak valt als een dode vogel, deze glasblazer wiens leven met het glas in de vuurhaard wegsmelt, deze draaier die langzaam stikt in het koperstof, deze schilder, aangevreten door het loodwit, dit bakkersknechtje, bleek als het meel waarmee hij werkt, zij zijn het volk.’

Het was een grote teleurstelling voor Vallès, toen hij merkte, dat dit vreedzame, hardwerkende volk niets liever dan een oorlog met Duitsland wilde. Aan de vooravond van de Frans-Duitse oorlog (1870) heerste er in Parijs een ronduit bloeddorstige stemming. Wanneer Vallès in een café blijk geeft van zijn pacifisme, wekt hij zozeer de woede van de omstanders op, dat het bijna tot een handgemeen komt.

Vallès antimilitarisme vond vrijwel nergens weerklank. De dictionnaire Larousse vraagt hem om een bijdrage voor het artikel Waterloo. Vallès neemt de gelegenheid te baat om zijn persoonlijke overtuiging uit te dragen: ‘Nee! Ik breng geen eerbetoon aan dode helden, maar ik groet de levende werkers.’

De redactie wijst zijn artikel af.

Op 1 juni 1867 verschijnt het eerste nummer van het weekblad La Rue. Vallès is hoofdredacteur en weet zich te verzekeren van de medewerking van een aantal vooraanstaande kunstenaars, zoals Zola, de gebroeders Goncourt, Duranty en

[p. 62]

de karikaturist André Gill. De censuur legt Vallès van meet af aan allerlei beperkingen op. Het blad mag niet op straat verkocht worden en is geheel afhankelijk van het aantal vaste abonnés. Een artikel van Vallès, getiteld ‘Cochons vendus’, veroorzaakt de eerste rel (november '67). Vallès neemt het op voor de alom geminachte remplaçanten. Lijkt hun positie niet als twee druppels water op die van de hovelingen, dienaren, parasieten, die zich in ruil voor een beetje geld of eer, ophouden in de antichambres van de ministeries, de eetkamers van de rijken?

Hoewel La Rue zich niet met politiek mag bemoeien, laat Vallès zijn republikeinse tegenstanders geen ogenblik met rust. Vooral Thiers, de latere president, moet het ontgelden, evenals Eugène Pelletan (‘de capucijner monnik van de democratie’) en Jules Simon (‘schapescheet’). Vallès verwijt de republikeinen in de eerste plaats schijnheiligheid. Zij prediken de revolutie, maar hun gedraai, hun zalvende stemmen en vleierijen wijzen op typisch roomse onbetrouwbaarheid. Vallès' virulente anti-clericalisme richt zich ook op Baudelaire: ‘Zijn durf beperkt zich tot die van de slechte priester die, verteerd door heimelijke verlangens, zijn geweten probeert te sussen door zijn goddelijk geloof en zijn ongezonde nieuwsgierigheid gelijkelijk te bevredigen.’

Vallès' kritiek op het heersende regime neemt steeds openlijker vormen aan. Voor een deel had dit te maken met het veranderde politieke klimaat. Naarmate de machthebbers aan populariteit inboetten, groeide het verzet.

Een nummer, gewijd aan de socialist Proudhon, met illustraties van de revolutionaire schilder Courbet, betekende het einde van La Rue. Een artikel in de Globe, waarin hij de wandaden van de Parijse politie aan de kaak stelde, leverde Vallès opnieuw een veroordeling op. De overvolle Sainte Pélagie-gevangenis had in de nadagen van het Tweede Keizerrijk de functie van een socialistische salon. De gevangenen maakten zelfs een krant, die in de reguliere pers werd afgedrukt.

In 1870, na de val van het Tweede Keizerrijk, raakt Vallès steeds meer bij de politiek betrokken. Hij houdt redevoeringen en maakt als vertegenwoordiger van het 20e arrondissement deel uit van het Comité Central, dat de eerste aanzet vormt tot het latere, revolutionaire bewind van Parijs. Tijdens de Commune (18 maart - 28 mei 1871) leidt Vallès de belangrijkste krant, Le cri du peuple.

De artikelen uit deze tijd geven een goed inzicht in Vallès' schrijverschap. Hij is integer, geëmotioneerd op het larmoyante af en hij gebruikt graag realistische, rauwe beelden. Zijn stijl is poëtisch, maar altijd helder, met soms een neiging tot retoriek. In zijn woordkeus weerspiegelt zich de invloed van de Eerste Internationale (1864). Het achttiende-eeuwse citoyen (burger), maakt plaats voor travailleur (arbeider). Vallès roept op tot de verbroedering van de Elzasser straatvegers en de Parijse dienstmeisjes. Het volk is het voornaamste slachtoffer van deze zinloze oorlog. ‘Onder de smeulende as van Parijs blijft de haat tussen de klassen bestaan.’

Naar aanleiding van de verkiezingen op 26 maart trekt Vallès van leer tegen de vijanden van de Commune.

‘Sinds acht dagen houdt deze minderheid van plunderaars en moordenaars Parijs onder zijn bewind. Hoeveel gewonden, doden zijn er te betreuren? Hoeveel luiken ingetrapt? Geef antwoord, geboefte! Geef antwoord, stommelingen! U wilde dat de republiek op een brancard terechtkwam, maar wij hebben haar op het schild van de overwinning getild.’

Valles' laatste bijdrage aan Le cri du peuple dateert van 19 april. Op 2 april was de strijd met het leger van Thiers begonnen. De verdediging van Parijs neemt hem volledig in beslag. Tijdens de ‘semaine sanglante’ slaagt hij erin om, vermomd als legerarts, aan het bloedbad te ontsnappen. Het gerucht gaat, dat hij gefusilleerd zou zijn. Zo zegt de vrouw van de schilder Nora in haar herinneringen aan deze tijd: ‘Men bracht mij eerst naar Notre-Dame, daarna naar het Place du Châtelet. Op het plein zie ik hoe een jongeman met mooi zwart haar gefusilleerd wordt, van wie men zegt dat het Vallès was. Hij valt, terwijl hij roept: “Leve de Republiek!”’

Het drama van de Commune zal Vallès' verdere

[p. 63]

leven beheersen. In de artikelen die hij tijdens zijn Londense ballingschap schrijft, keren steeds de namen van zijn dode vrienden terug. Hij spant zich in om het lot van de gedeporteerden te verbeteren en vraagt de aandacht voor de familieleden van de slachtoffers, die in behoeftige omstandigheden verkeren. Hij beschikt nog steeds over een scherpe pen, zoals blijkt uit zijn aanval op minister van justitie Dufaure.

‘Waarom wordt de één de baas, de ander slachtoffer?’ vraagt hij zich af, wanneer hij het lot van Dufaure met dat van de socialist Blanqui vergelijkt. Hij put troost uit de gedachte dat Blanqui zal voortleven in zijn ideeën, terwijl Dufaure, een man van louter daden, bij zijn dood eenvoudig ophoudt te bestaan.

‘Als Dufaure sterft, laat hij een lege stoel na, flarden van oude portefeuilles en een rondslingerende advocatentoga.’

Na de amnestie in 1880 keert Vallès naar Parijs terug. Dank zij financiële steun van de journaliste Séverine en haar man Guebhard kan Le cri du peuple opnieuw verschijnen. Het blad voert campagnes voor vervolgde anarchisten en bepleit hervormingen op strafrechtelijk gebied.

In de laatste jaren voor zijn dood (14 februari 1885) trekt Vallès zich steeds meer terug in zijn herinneringen. Alleen de vijanden van vroeger zijn nog in staat om zijn oude woede op te wekken, zoals de schrijver en vriend van Flaubert, Maxime du Camp. Deze ‘hyena’, die in 1882 toetreedt tot de Académie Française, vertegenwoordigt alles wat Vallès zijn leven lang bestreden heeft. Met zijn minachting voor het volk, zijn pedanterie en hartstocht voor de klassieken, vormt hij de exponent van een ondeugdelijk schoolsysteem. Vallès eindigt zijn artikel met de verzuchting: ‘O, als er nog eens een hele schoolklas zou zijn, die en bloc weigerde om Latijn en Grieks te leren. (...) Dat zien en dan sterven!’

Literatuur

Jules Vallès, le Bachelier, coll. folio

Jules Vallès, l'Insurgé, coll. folio

Gaston Gille, Jules Vallès. Ses révoltes, sa maîtrise, son prestige (Parijs, 41).

‘Jules Vallès’ (speciaal nummer van Europe, '68).

Jules Vallès-Le cri du peuple. Préface et notes de Lucien Scheler. (Parijs, 1970).

La commune en images (Parijs, '82).

I. van der Poel, ‘Jules Vallès. Een aangeboren afkeer van autoriteiten.’ nrc/Handelsblad, 8-12-'78.