Maatstaf. Jaargang 31

[p. 13]

Hans Driessen Tsjaadajev en de schroothoop van de geschiedenis

In september 1836 verscheen in het Russische tijdschrift De Telescoop, de eerste van Tsjaadajevs Filosofische brieven aan een dame. Als wij Tsjaadajevs neef en eerste biograaf Zjicharjov moeten geloven, was de indruk die de brief maakte, verpletterend. ‘Sinds men in Rusland kan lezen en schrijven,’ schrijft hij, ‘sinds het boek er zijn intrede heeft gedaan, heeft nog nooit een gebeurtenis in literatuur of wetenschap, de dood van Poesjkin niet uitgezonderd, zulk een enorme invloed en zo'n overweldigend effekt gehad of heeft zulk een snelle en grote bekendheid gekregen. Ongeveer een maand lang was er in geheel Moskou geen huis te vinden waar niet over de zaak Tsjaadajev gesproken werd. Zelfs mensen die zich nog nooit met literatuur hadden beziggehouden, totale ignoranten, adellijke dames wier intellektuele niveau slechts in geringe mate verschilde van dat van hun keukenmeiden en kamermeisjes, door verduistering en corruptie diep gezonken klerken en ambtenaren, geretardeerde, onwetende, halfsnikke schijnheiligen, huichelaars en heilige boontjes, door dronkenschap, liederlijkheid en bijgeloof afgestompte grijsaards, zij allen spraken in een eendrachtig gehuil hun vloek en verachting uit over de man die het gewaagd had Rusland te beledigen.’ Tsjaadajev zegt zelf later in zijn Apologie van een krankzinnige, dat de Russische regering in het licht van de publieke opinie nog betrekkelijk gematigd handelde. Het tijdschrift werd verboden, de redakteur verbannen, de censor ontslagen en Tsjaadajev zelf werd door tsaar Nicolaas hoogst persoonlijk gek verklaard en onder medisch en politietoezicht geplaatst. Dat toezicht werd na een jaar opgeheven. Ook de straffen tegen de censor en de redakteur werden verlicht. Pjotr Jakovlevitsj Tsjaadajev werd waarschijnlijk in 1794 geboren. Zijn ouders stierven kort na elkaar in 1795 en 1797. Samen met zijn broer Michail werd hij opgevoed door een tante van moederszijde, Anna Sjtsjerbatova. Deze tante was een dochter van de politicus en historicus Michail Sjtsjerbatov die naast een zevendelige geschiedenis van Rusland een essay Over het verval der zeden in Rusland had geschreven dat niet gepubliceerd kon worden in het Rusland van Catherina de Grote. Dit essay wordt met zijn idealiserende beschrijving van het Rusland van vóór Peter de Grote wel beschouwd als een voorbode van de slavofiele beweging. De Russische schrijver en emigrant Aleksandr Herzen gaf het in 1858 in Londen uit, drie jaar vóór hij de Filosofische Brief van Sjtsjerbatovs kleinzoon Tsjaadajev opnieuw uitgaf.

Al op jeugdige leeftijd was Tsjaadajev een verwoed verzamelaar van boeken en al zijn biografen vertellen dat hij op veertienjarige leeftijd met de Parijse uitgever Didot over zeldzame boeken correspondeerde. Hij bezocht de universiteit, maar verliet die in 1812 om tegen Napoleon te vechten. In 1814 trok hij met de Russische troepen Parijs binnen. Van 1814 tot 1818 is hij vrijmetselaar. Terug in Rusland raakt hij bevriend met Poesjkin die drie gedichten aan hem heeft opgedragen. In 1821 vraagt en krijgt hij ontslag uit het leger. Hoewel Tsjaadajev goed bevriend was met vooraanstaande decembristen (een groep aristocratische officieren die in december 1825 in opstand was gekomen met het doel de autocratie af te schaffen) was hij niet bij die opstand betrokken. Hij was van 1823 tot 1826 in het buitenland.

[p. 14]

Helaas krijg je uit zijn brieven weinig idee wat hij van West-Europa vond. Van een éénjarig verblijf in Engeland vernemen wij bijvoorbeeld alleen dat Londen groot is, dat de ‘fog’ iets verschrikkelijks is en dat men op het platteland bordjes met lodgings in het raam ziet staan. Verder veel geklaag en zelfbeschuldigingen, die hij, eerlijk is eerlijk, soms op heel aardige wijze weet te combineren. Zo schrijft hij op 12 september 1823 uit Sompting (bij Brighton): ‘j'avoue que je suis un misérable indigne de voir le jour, même le jour voilé de l'Angleterre.’ Om aan geld te komen voor een reis door Italië verkoopt hij enige lijfeigenen als rekruut. Over deze kwestie schrijft Tsjaadajev aan zijn broer de volgende wel erg Dostojevskiaanse passage. ‘Je hoeft me niet te vertellen dat het een schoftenstreek is. Natuurlijk is het een schoftenstreek, maar ik hoop dat de boeren het me zullen vergeven en dat ik het later kan goedmaken. Als God de zondaars vergeeft, zouden de boeren en jij me dan niet vergeven.’

Veel zorgen maakt hij zich over mensen die hun zonden voor hun dood niet hebben kunnen boeten. Wanneer hem in Milaan het bericht van de overstroming van Petersburg bereikt, schrijft hij aan zijn broer: ‘Welk een gruwelijke gedachte dat van deze duizenden mensen die nu heen zijn zovelen zijn omgekomen terwijl zij zich schuldig maakten aan zondige handelingen of gedachten. Hoe zullen zij voor God verschijnen?’

Na Italië deed hij nog Duitsland aan. In Karlsbad ontmoette hij de idealistische filosoof Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling die in Rusland in die tijd nogal populair was. Tsjaadajev schreef hem later nog eens een brief, kreeg antwoord en liet Schellings brief overal trots zien. Bij zijn terugkeer in Rusland werd Tsjaadajev aan de grens verhoord over zijn betrekkingen met de decembristen en de vrijmetselarij. Terug in Rusland leidt Tsjaadajev een teruggetrokken bestaan. Tussen 1829 en 1831 schrijft hij de acht Filosofische brieven aan een dame. De dame was Jekaterina Dmitrievna Panova die met religieuze problemen rondtobde, daar, zo als te doen gebruikelijk in die tijd, ook ziek van werd en Tsjaadajev om raad vroeg. Tsjaadajev zette zich aan het schrijven, maar terwijl hij aan de brief werkte, verslechterden zijn betrekkingen met Panova zo, dat de brief niet echt verstuurd werd. Tsjaadajev handhaafde de briefvorm als literair middel.

Gedurende zijn reis door West-Europa en de daaropvolgende jaren in Rusland meende Tsjaadajev dat hij ziek was. Zijn broer en zijn dokter dachten daar anders over en het verhaal wil dat de laatste Tsjaadajev min of meer met geweld naar de Engelse Club gesleept heeft. De terugkeer van Tsjaadajev in de wereld van de salons maakte een eind aan zijn vermeende ziekte. Hij deed zelfs een enigszins merkwaardige poging om weer in staatsdienst te treden die trouwens op niets uitliep. Onderwijl circuleerden zijn brieven om het met een anachronisme te zeggen in samizdat. Pogingen om zijn werk gepubliceerd te krijgen in Rusland of Frankrijk liepen lange tijd op niets uit. Tot, zoals wij zagen, De Telescoop de eerste van zijn Filosofische brieven publiceerde. Wat de reacties waren, hebben wij al gezien. De overige brieven werden niet bij zijn leven uitgegeven. De geschiedenis van hun publikatie is nogal ingewikkeld, maar komt er in het kort op neer dat twee ervan in 1862 in Parijs door de Russische jezuïet Gagarin werden uitgegeven, terwijl de vijf overige brieven na lange tijd spoorloos te zijn geweest in 1935 door Dmitri Sjachovskoj, vóór de revolutie een vooraanstaand liberaal politicus, gepubliceerd werden. De eerste volledige uitgave van de oorspronkelijke Franse tekst verscheen in 1965 in Berlijn.

Sommige mensen beschouwen Tsjaadajev als een filosoof. Er is zelfs een Amerikaanse geleerde, Mary-Barbara Zeldin, die na eerst het begrip Russisch filosoof zo gedefinieerd te hebben dat Tsjaadajev er wel en een aantal voorgangers van hem er niet onder vielen, ontdekt heeft dat Tsjaadajev de eerste Russische filosoof was. Anderen, zoals de bezorger van de eerste volledige tekst Raymond T. McNally zien hem meer als een briljant essayist, die een aantal problemen zoals ‘Hoort Rusland bij het Oosten of het Westen’ en ‘Wat is Ruslands missie’ voor de eerste maal heeft geformuleerd. Mij trof in het werk van Tsjaadajev zijn gebruik van een aantal pole-

[p. 15]

mische trucs die een verpletterend effekt veroorzaken. Alvorens deze handgrepen van de geschoolde debater te behandelen, zal ik eerst proberen zeer in het kort Tsjaadajevs visie op het universum uiteen te zetten. Wie meer van Tsjaadajevs filosofische opvattingen wil weten, verwijs ik naar het boek van de Duitse jezuïet Heinrich Falk Das Weltbild Peter J. Tschaadajews nach seinen acht ‘Philosophischen Briefen’. Het aardige ervan is dat de auteur vanuit zijn eigen opvattingen hevig geïnteresseerd is in Tsjaadajev. Dat maakt zijn boek minder bloedeloos dan studies waarin trouwhartig de invloed van Schelling, Hegel etc. op Russische auteurs uit de negentiende eeuw wordt onderzocht.

In Tsjaadajevs denken staat de opvatting centraal dat de mens alleen nieuwe kennis kan opdoen door zich te onderwerpen aan een collectief bewustzijn, dat in laatste instantie van God afkomstig is. Mensen en volken dienen zich aan dat collectief bewustzijn te onderwerpen en zo tot eenheid te komen. Het ideaal van die eenheid wordt op aarde nog het best benaderd door de rooms-katholieke Kerk. Alles wat tegen die eenheid in gaat is fout. Dit resulteert in een idealisering van de middeleeuwen en in het afwijzen van de ideeën van Renaissance en Verlichting. Individuen of volkeren die los staan van het collectieve bewustzijn kunnen zich niet verder ontwikkelen. Het Russische volk is zo een volk.

Het heeft geen deel aan de Europese beschaving. Dit is mede veroorzaakt doordat Rusland zijn Christendom uit Byzantium en niet uit Rome betrokken heeft. Wil het met Rusland nog wat worden, dan moet het de hele Europese beschavingsgeschiedenis overdoen.

De eerste polemische truc van Tsjaadajev is dat hij van bepaalde akelige verschijnselen de indruk probeert te wekken dat zij typisch zijn voor Rusland. Nu noemt hij in zijn tirade een aantal dingen op, die dat inderdaad zijn. Dat iedereen in Rusland in zekere zin een slaaf is. En (wij schrijven 1829) dat Russen nog nooit enige wetenschappelijke ontdekking van belang gedaan hebben. En dat de Russen in de omgang met buitenlanders zo een merkwaardig minderwaardigheidsgevoel aan de dag leggen. Daarnaast komt hij echter met een aantal droevige uitspraken die je bij wijze van spreken sinds de schepping elke dag op de radio kan horen. Beweringen van het type ‘n onze gezinnen lijken wij wel vreemden’ of ‘Wij groeien wel, maar rijpen niet’. Ook wil hij ons wijsmaken, dat het komen aanwaaien van bepaalde ideeën, die enige tijd iedereen beheersen en dan zonder enig spoor na te laten weer vervangen worden door andere ideeën, een Russische uitvinding is.

Een andere truc die de geschoolde debater verraadt is het aanhalen van coryfeeën uit de filosofie ter ondersteuning van de eigen these zonder er acht op te slaan dat de geciteerde filosofen iets heel anders dan spreker bedoelen. Falk laat zien hoe Tsjaadajev met Pascal op de proppen komt om zijn theorie over het collectief bewustzijn te ondersteunen. Immers, zegt Tsjaadajev, sprak Pascal niet van het fenomeen dat alle na elkaar komende generaties mensen eigenlijk beschouwd kunnen worden als één mens. Nu zegt Pascal iets wat inderdaad sterk lijkt op wat Tsjaadajev hem laat zeggen. Alleen, bij Pascal staat het aan het einde van een passage waarin hij uiteenzet dat mensen in tegenstelling tot dieren niet alleen van hun eigen ervaringen maar ook van die van hun voorouders leren en dat de mensheid in die zin gezien kan worden als steeds dezelfde mens die voortdurend bijleert. Die gedachte heeft niets te maken met Tsjaadajevs collectieve bewustzijn waaraan men zich maar te onderwerpen heeft.

Nauw met het aanroepen van vermeende medestanders hangt Tsjaadajevs openlijke afkeer van feiten samen. Hij schrijft: ‘Dit is onze regel. Laten we nadenken over de feiten waarover we beschikken en laten we proberen ons hoofd te vullen met levende beelden en niet met dorre materie. Laat anderen zich vermoeien met het graven in het stof, wij hebben andere zaken te doen.’ Dit nadenken of peinzen over de geschiedenis leidt al gauw tot het op het spoor komen van vingerwijzingen Gods. Zo zag Tsjaadajev bijvoorbeeld het feit dat India en China in de negentiende eeuw een willoze prooi van buitenlandse mogendheden waren geworden als een teken dat niet-Christelijke beschavingen gedoemd

[p. 16]

zijn ten onder te gaan. Andere minder door Tsjaadajev gewaardeerde verschijnselen zoals het in zijn tijd al driehonderd jaar bestaande protestantisme zijn weer geen vingerwijzingen, maar betreurenswaardige vergissingen die op den duur gecorrigeerd zullen worden.

Behalve grote delen van Azië verdwijnen voor het oog van de verbijsterde lezer ook algemeen geachte personen als Socrates en Homerus op de schroothoop der historie. Tegen Socrates gebruikt Tsjaadajev behalve het uit de mond van een bijna-katholiek wat wonderlijke argument dat Socrates zijn reputatie voor een groot deel aan zijn dood ontleent ook het argument dat het een genotzoeker was. In een voetnoot verduidelijkt hij nog: ‘Als ik niet aan een vrouw zou schrijven, zou ik de lezer aanraden om Symposium te lezen om een idee te krijgen van wat ik bedoel.’ Bij Homerus aangekomen grijpt Tsjaadajev naar de methode van het overdonderen van het publiek. ‘Wat Homerus betreft,’ schrijft hij, ‘is het vandaag de dag een uitgemaakte zaak welke invloed Homerus heeft gehad op de menselijke geest.’ Hij stelt vervolgens Homerus verantwoordelijk voor het verheerlijken van de hartstocht en voor het vergoddelijken van de zonde en de misdaad. Hij moet toegeven ‘dat er een verbazingwekkende aantrekkingskracht in deze aardse poëzie schuilt’. Maar dat maakt het geloof ik voor Tsjaadajev alleen nog maar erger. Hij is van mening dat alleen een reusachtige boetedoening ons nog van de invloed van Homerus kan redden.

Ook verder is Tsjaadajev niet vrij van overdrijving. Over de Russische geschiedenis zei hij dat je er geen enkele sprekende gebeurtenis in tegenkwam. Dat werd zelfs de schrijver Aleksandr Poesjkin, die in principe sympathiseerde met Tsjaadajev - zoals alle fatsoenlijke mensen onder een diktatuur sympathiseren met iemand die kritiek durft te uiten - te bar. In een brief van 19 oktober 1836 wierp Poesjkin Tsjaadajev een reeks sprekende gebeurtenissen uit de Russische geschiedenis voor de voeten zoals de episode met Boris Godoenov en het optreden van Peter de Grote. Poesjkin verzond die brief trouwens niet, 16 naar men aanneemt omdat hij inmiddels had vernomen van de strafmaatregelen tegen Tsjaadajev en niet wilde meehuilen met de meute. De laatste debaterseigenschap van Tsjaadajev die ik wil noemen, is zijn zeer grote lenigheid. Als de juli-revolutie van 1830 hem als conversatief aan het twijfelen brengt of het in West-Europa wel de goede kant opgaat, trekt hij ineens een schitterende toekomst voor Rusland uit zijn hoed. Dat Rusland buiten de Europese beschaving staat, is ineens van een nadeel in een enorm voordeel veranderd. Hij is enthousiast over de afwezigheid in Rusland van belangengroeperingen, die in zijn zienswijze alleen maar een hinderpaal op weg naar de grote éénwording kunnen vormen.

In dit artikel ontbreekt iets. Het is de uitspraak van eerdergenoemde Herzen die de Eerste filosofische brief vergeleek met ‘een schot in de donkere nacht’. Dat ‘schot’ kom je in bijna elk boek over Rusland tegen. Minder vaak wordt verteld, hoe de allereerste reactie van Herzen op de Filosofische brief was. De post bracht De Telescoop en Herzen begon onmiddellijk het tijdschrift open te snijden. Filosofische brieven aan een dame, zag hij staan, vertaald uit het Frans. Dat kan nooit wat wezen, dacht hij. En Herzen las eerst alle andere dingen in het tijdschrift voor hij aan de Filosofische brief begon.