Maatstaf. Jaargang 31

[p. 160]

Henk Romijn Meijer Links van mij zat de prins: de poëzie van James Fenton

Slechte gedichten zijn er eigenlijk niet meer, evenmin als er nog slechte auto's bestaan. Vrijwel alles wat je leest loopt gesmeerd, is bewonderenswaardig, ‘knap’, vormvast enzovoort. We laten ons niet meer zo gauw verleiden om uit de band te springen, vertillen ons niet aan het gewicht van het gevoel en we overschreeuwen ons niet een twee drie. Wie blijft er nog steken in zijn ideeën vanwege een gebrek aan ‘techniek’? Groot is vaak het raffinement waarmee heimwee en droefenis in woorden worden gevat en waarmee de vroegere ernst, het fameuze ‘worstelen met de problemen’ wordt geparodieerd. Een geslepen techniek behoedt de dichter voor de gevaren van een te hevige emotie.

We hebben heel wat geleerd en de vaardigheid neemt zienderogen toe. Maar het onderwerp? Het echte onderwerp dat kruipt waar het niet gaan kan, hoge eisen stelt en onrust gaande houdt? Is het er nog, of houdt het zich wijselijk schuil?

De gedichten van de tot nu toe vrijwel onbekende Engelse dichter James Fenton riepen deze vragen bij me op. Hij is vierendertig jaar, zijn vorige bundels Terminal Moraine (1972) en Vacant Possession (1978) zijn vrijwel volledig onopgemerkt gebleven. Niettemin werd The Memory of War dat in 1982 verscheen een van de meest besproken bundels poëzie van de laatste tijd. In een bespreking in The New Review (V, 1 1978) van Peter Porters The Cost of Seriousness blijkt hoe Fenton zich bewust is van ‘het probleem van het onderwerp’. ‘The desire to write is often antecedent to the possession of a theme,’ schrijft Fenton daar. In het vroegste stadium is de dichter tevreden met het beschrijven van zijn fantasiewereld, maar in de puberteit verkeert het verlangen om te schrijven in ‘een verlangen om schrijver te zijn’ en bij voorkeur een die jong stierf, gek werd, zelfmoord pleegde of werd genegeerd. ‘This is the adolescent notion of an interesting life,’ zegt Fenton. Maar als de werkelijke ervaring de dichter-in-spe uit zijn droom helpt wordt het schrijven meer dan een spel. ‘Suddenly the very notion of writing becomes disgusting, an assault on the sincerity of his feelings,’ schrijft Fenton en hij voegt er aan toe:

I think that many writers fail at this point, not because they lack the talent to continue, but because they come to dislike the talents they possess. There is something deeply unattractive about much ‘confessional’ writing, as if the author has just been waiting for this or that catastrophe to happen before rushing into print.

Niet uitsluitend omdat ik veel van Fentons bedenkingen deel over zoveel confessionele poëzie die ons vooral vanuit Amerika wordt toegestuurd - alsof bekennen per se van moed getuigt en waanzin altijd even boeiend is - vind ik Fentons inleiding van belang. Fentons bespreking van Peter Porters niet-zo-eenvoudige poëzie begint met wat duidelijk een soort beginselverklaring is, een verdediging van poëzie die meer dan een luxe is en van de traditie als voedingsbodem van het nieuwe. ‘We should not think of conventions and traditions as restrictive,’ schrijft hij. ‘We should think of them as aids at our disposal - not forcing themselves on us, but always available should we need them.’

In Memory of War toont aan dat James Fenton in

[p. 161]

het bezit is van een onderwerp en dat hij schrijft vanuit het bewustzijn van het bestaan van een traditie, de traditie waarbij Eliot en Auden zich aansloten en waaraan ze het hunne toevoegden waarmee Fenton op zijn beurt zijn voordeel doet. En daarbij heeft Fenton eenvoudig iets meegemaakt dat de moeite waard is om over te schrijven.

Een gedicht als ‘Dead Soldiers’ bewijst dat. Het is naar mijn smaak een van de beste gedichten uit de bundel. In zijn aantekeningen bij het gedicht schrijft Fenton dat de gebeurtenis die het beschrijft plaatsvond in Cambodja in 1973 waar hij buitenlands correspondent was voor de New Statesman en de Guardian, en dat de prins bij wie hij te eten gevraagd werd de militaire gouverneur van de Komong Speu provincie is. De ‘gebeurtenis’ is even doodgewoon als absurd:

When His Excellency Prince Norodom Chantaraingsey
Invited me to lunch on the battlefield
I was glad of my white suit for the first time that day.

Het aanvaarden van de uitnodiging lijkt vooral journalistiek, dichterlijk, want over zulk eten valt vast wel te schrijven. Fenton heeft zijn keuze gemaakt, of het innerlijk conflict heeft zich gewoon geruisloos opgelost, want keuzen zijn doorgaans een fictie. De dichter walgt niet van zijn talent, maar gebruikt het om zijn witte pak uitvoerig met name te noemen. De zorgen op het slagveld zijn de zorgen van alle dag en etikette is etikette, zoals Buck Mulligan al wist toen hij over Stephen Dedalus zei: ‘He kills his mother but he can't wear grey trousers.’ Zou een principiële weigering om bij de prins aan te zitten de wereld vooruit hebben geholpen? Het gedicht zou in elk geval in de kiem zijn gesmoord. Het heeft een journalistieke kant, het brengt nieuws:

They lived well, the mad Norodoms, they had style.
The brandy and soda arrived in crates.
Bricks of ice, tied around with raffia,
Dripped from the orderlies' handlebars.

In het gedicht wordt dat ‘mad’ van die Norodoms niet echt verklaard. Waren ze werkelijk gek, volgens hun medicijnmannen, hun naaste omgeving, of gek in het oog van hun onderdanen, of alleen maar naar het oordeel van de schrijver die er niets van begrijpt? Waren ze het symptoom van een algemeen heersende idiotie? De ongerijmdheid van de situatie doet denken aan Joseph Conrad's ‘Heart of Darkness’ waarin de hoofdaccountant van een handelsonderneming in de Congo ‘the great demoralization of the land’ waarin hij niet thuishoort symboliseert in zijn minutieus gesteven boord, zijn witte manchetten, witte alpaca jas, sneeuwwitte broek, ‘heldere’ das en glad gepolijste schoenen. Fentons gedicht laat de waanzin zien van het als gewoon aanvaarden van een situatie waarin apcs (‘armoured personel carriers’, volgens de aantekening achterin) ervoor borg staan dat een maal van decadente verfijning ongestoord kan worden genuttigd:

And I remember the dazzling tablecloth
As the apcs fanned out along the road,
The dishes piled high with frogs' legs,
Pregnant turtles, their eggs boiled in the carapace,
Marsh irises in fish sauce
And inflorescence of a banana salad.

‘Dead Soldiers’ noemden de eters de lege flessen die zich ophoopten aan hun voeten. Fenton schetst het festijn met de afstandelijkheid waarmee de ware waanzin zich het best laat noteren:

[p. 162]

 

On my left sat the prince;

 

On my right, his drunken aide.

 

The frogs' thighs leapt into the sad purple face

 

Like fish to the sound of a Chinese flute.

 

I wanted to talk to the prince. I wish now

 

I had collared his aide, who was Saloth Sar's brother.

 

We treated him as the club bore. He was always

 

Boasting of his connections, boasting with a head-shake

 

Or by pronouncing of some doubtful phrase.

 

And well might he boast. Saloth Sar, for instance,

 

Was Pol Pot's real name. The alcs

 

Fired into the sugar plums but met no resistance.

De oorlog in Cambodja is een gruwelijke familieruzie waarin ‘...the prince was fighting Sihanouk, his nephew/And the Jockey Cap was ranged against his brother.’ De Jockey Cap was Fentons dagboeknaam voor de aide-de-camp van de prins.

Het gedicht eindigt zo laconiek als het begon:

I have been told that the prince is still fighting
Somewhere in the Cardamoms or the Elephant Mountains.
But I doubt that the Jockey Cap would have survived his good connections.
I think the lunches would have done for him -
Either the lunches or the dead soldiers.

In gedichten van deze metaforische kracht gaat de journalist Fenton op in de ‘dichter’, de waarnemer die achter het nieuws de oude waarheid ontdekt dat een bloedige strijd wordt gevochten om niets dan een persoonlijke gril. De kracht zit zowel in het weglaten als in de opeenhoping van details, in het bekend veronderstellen van iets dat niet bekend kan zijn, het langs-de-neus-weg vertellen van een absurditeit alsof het de gewoonste zaak is van de wereld: ‘...Invited me to lunch on the battlefield...’ Stond daar zo maar een huis, was net werkelijk op het slagveld, of alleen maar bij wijze van spreken? Maar deze nieuwsgierigheid is misplaatst, want elk gegeven detail zou de suggestie van absurditeit verzwakken die verderop in het gedicht zorgvuldig in stand wordt gehouden in de minutieuze opsomming van de gangen van het maal.

Hoewel een gedicht als ‘Dead Soldiers’ volkomen eigen is, is het duidelijk geschreven door iemand die de leerschool van W.H. Auden heeft doorlopen. En in de vroegste gedichten die Fenton in de bundel heeft opgenomen klinken de toon en het ritme van de latere Auden onmiddellijk door. In ‘A Terminal Moraine’ bijvoorbeeld:

It's simple but I find it hard to explain
Why I should wish to go from the moraine.

Below me in the wide plains I can see
Straight roads through flat fields, a measured sea...

En zakelijke woorden als ‘re-edification’ en ‘eradicated’ verraden in ‘South Park Roads’ gemakkelijk welke Meester Fenton zich heeft gekozen. Audens invloed is lang niet de slechtste, evenmin als die van de door Auden bewonderde Marianne Moore van wie ik in een vroeg gedicht als ‘The Pitt-Rivers Museum, Oxford’ al een spoor meen te herkennen:

Entering
You will find yourself in a climate of nut castanets,
A musical whip
From the Torres Straits, from Mirzapur a sistrum
Called Jumka, ‘used by aboriginal
Tribes to attract small game
On dark nights’, a mute violin,
Whistling arrows, coolie cigarettes
And a mask of Saaga, the Devil Doctor,
They eyelids worked by strings.

Eenzelfde verwonderde voorliefde als bij Marianne Moore voor wat buitenissig, exotisch is valt hier op, en een verwant gebruik van het citaat, het gevonden voorwerp dat in het gedicht een glans krijgt die het nooit eerder gehad heeft.

[p. 163]

In ‘Chosun’, een lang en prachtig gedicht over de vroeg Koreaanse beschaving dat veel materiaal aan secundaire teksten ontleent lijkt de invloed van Marianne Moore duidelijker en sterker:

So the Chosunes would imagine the earth to be flat,
‘Hooked into eternity in some way by the corners,’
And they marked their charts: volcanoes, no leisure,
One-eyed, great joy, long deserts, converging curves.

There were large people, white people, overflowing people, reciprocal people,
Immortal, cross-legged, perforated, hoary,
Among beautiful clouds, summer prefecture, breathing peace, perennial hemp,
There were sorcerers, deep-eyed, mulberry and pear, without entrails...

En hier is een fragment uit Marianne Moores gedicht over de woestijnrat ‘The Jerboa’:

Others could

build, and understood

making colossi and

how to use slaves, and kept crocodiles and put

baboons on the necks of giraffes to pick

fruit, and used serpent magic.

They had their men tie
hippopotami

and bring out dappled dog -

cats to course antelopes, dikdik, and ibex;

or used small eagles...

Het is niet alleen de wijze waarop, het ontlenen, het bewonderende vastleggen van wat hartversterkend eigenaardig is dat aansluit bij Moores poëzie die in Engeland zo lang is verwaarloosd. Fenton heeft ook iets gemeen met de moraliste Moore die streng is en niettemin haar stem zelden verheft.

De onafhankelijkheid van de woestijnrat, de vol-

[p. 164]

maakte aanpassing aan de barre oorden waar hij verkeert wordt afgewogen tegen de hebzucht en de verzameldrift van de mens. ‘Course/the jerboa, or/plunder its food store,/and you will be cursed...’

En zo werden, in Fentons gedicht, de christenen die zo zelden iets ongemoeid kunnen laten vervloekt bij het betreden van het domein, ondanks een uitdrukkelijk verbod:

Christians were especially forbidden to enter Chosun
But were not to be stopped. Disguised as mourners,
‘Under a vow of silence,’ their foreign faces veiled,
They passed through the Hermit Kingdom, the Land of Morning Calm,
Until the dogs smelled them out, and howled for their martyrdom.

Niet alleen het feit dat Fenton iets meegemaakt heeft, maar ook zijn vermogen tot inleving in wat hij niet meegemaakt heeft, onderscheidt hem van veel van zijn collega's. Het citaat uit Hobbes' Leviathan dat hij aan zijn German Requiem meegaf en waarin Hobbes uitlegt ‘that Imagination and Memory are but one thing’ is onthullend in dit verband. In deze reeks gedichten laat een Duitse oorlogsweduwe zich niet lang na de oorlog naar het kerkhof rijden waar haar man ligt begraven. ‘It is almost like a wedding, The way you clasp your flowers and give a little tug at your veil...’ Het is een van die ‘speciale dagen’ blijkbaar

When the boiled shirts gather at the graveside
And a leering waistcoat approaches the rostrum.
It is like a solemn pact between the survivors.

Hoewel Fenton te laat werd geboren om zo'n scène te hebben meegemaakt, overbrugt zijn verbeelding de kloof naar het verleden op een overtuigende manier in een gedicht dat tegelijk de oorlog verklaart aan onder andere Margaret Thatchers schrille Falkland heroïek.

Er staan in de bundel gedichten in een genre waarin Auden hem nog de baas is (‘Letter to John Fuller’) en een of twee gedichten waarvan ik niet precies weet of het aan Fenton ligt of aan mij en die ik dan ook niet zal noemen. Maar in het merendeel van de gedichten in The Memory of War toont Fenton zich een dichter van belang, intelligent en onsentimenteel en bovenal een dichter die gemakkelijke oplossingen evenzeer schuwt als grandioze uitspraken over de zaken van wezenlijk belang waarmee zijn poëzie zich bezighoudt en die nog steeds de bron zijn van een opzichtige publieke rhetoriek die harten weet te bewegen.

James Fenton: The Memory of War, Poems 1968-1982 (The Salamander Press, Edinburgh)