Maatstaf. Jaargang 31

[p. 140]

Hans Werkman Een koffer vol De Mérode

In 1970 was een mavo-leraar uit Krommenie op visite bij een neef van de dichter Willem de Mérode in Castricum. Het gesprek kwam op zolders en waardeloze en waardevolle rommel en de neef zei: ‘Ik heb op zolder nog een koffer vol ouwe boeken en schriften liggen. Ik geloof dat het van mijn vader is, maar 't kan ook wel van grootvader zijn, of van oom Willem, de dichter.’ De leraar toonde zich geïnteresseerd en zat even later met een deel van het verloren gewaande archief van Willem de Mérode op schoot.

Hoe was het ongeveer gegaan? Toen Willem de Mérode onderwijzer was in Uithuizermeeden, van 1906 tot 1925, schreef hij de gedichten die af waren, in dikke zwarte cahiers. De gedichten werden nauwkeurig gedateerd, compleet met het deel van de dag waarop ze ontstaan waren (‘Maandagavond 30 October 1911’).

In 1924 verdween De Mérode (‘meester Keuning’) uit Uithuizermeeden. Te nauwe relaties met jongens bezorgden hem op grond van art. 248-bis acht maanden gevangenisstraf. Tijdens deze afwezigheid werd er, waarschijnlijk door zijn broers, gerommeld in zijn persoonlijk archief. Later schreef hij hierover aan zijn vriend Reind Kuitert: ‘Ja, van mijn archief is een hoop verdwenen door onverstand en opzettelijke onwil. Duizenden brieven, al mijn dagboeken en manuscripten. Het heeft me jarenlang verdriet gedaan.’ (25 okt. 1936).

Na zijn gevangenschap was Willem een klein jaar in huis bij zijn broer Jo in Bergum. Daarna vestigde hij zich in Eerbeek, waar hij in 1939 overleed.

Wat in 1970 op de zolder in Castricum teruggevonden werd, was in 1925 in Bergum achtergebleven, hoogstwaarschijnlijk. Heeft De Mérode zelf zijn gedichtencahiers en recensies daar laten liggen? Ik kan het nauwelijks geloven. Heeft zijn broer Jo de spullen tijdens Willems gevangenschap in beheer genomen en buiten Willems bereik gehouden? Mogelijk. Jo Keuning stierf in 1956, zijn vrouw in 1962. Hun enige zoon nam o.a. een koffer met papieren mee naar zijn woonplaats Castricum, maar hij liet de inhoud voor wat die volgens hem was: oninteressante ouwe paperassen. Totdat de mavo-leraar ervan hoorde. Hij mocht de zaak meteen meenemen en liet er twaalf leerlingen van zijn vierde klas een projectje over maken. Het is achteraf bijna ongelooflijk, maar waar. Gerrit, Daan, Margreet, Astrid en nog acht andere mavo-ers sloegen aan het inventariseren, catalogiseren, zochten met behulp van De Mérodes bundels varianten, alles onder het mentoraat van hun leraar. Ze verschenen er zelfs, in het kader van ‘De jonge onderzoekers’ mee voor de televisie. De presentator vond het wel leuk, maar meesmuilde dat De Mérode wel dubbel en dwars tevreden zou mogen zijn als hij geweten had dat hij nog eens zo duchtig onderzocht zou worden. De man vond het kennelijk te veel eer voor zo'n dichter die hij niet kende. De mavo-leraar belde zijn nieuws door naar Ad den Besten, die het in een radiorubriek vertelde. Zo kwam ik de zaak op het spoor. Enkele telefoontjes en reizen naar de Zaanstreek overtuigden me ervan, dat hier een deel van De Mérodes verdwenen archief teruggevonden was. Maar niet de dagboeken en niet de brieven zaten in de koffer. Die zijn tot op de dag van vandaag spoorloos. Misschien in 1924 vernietigd uit angst dat er belastend materiaal aan ontleend zou worden?

[p. 141]

Het belangrijkste van de kofferinhoud was: een schrift met overgeschreven en ingeplakte recensies en vier zwarte cahiers met 457 gedichten, gedateerd van 1911 tot 1919. De mavo-ers, die hun werk echt verdienstelijk en voorzichtig gedaan hebben onder leiding van hun leraar, stelden vast dat 322 gedichten ongepubliceerd waren. In 1952 stelden Ad den Besten, Jaap Das en dr. K. Heeroma het derde deel samen van ‘Een keuze uit de gedichten van Willem de Mérode’. Dit deel bevatte de verspreide gedichten. Ze kenden de zwarte cahiers natuurlijk niet. Toch namen ze in dit deel vier niet eerder gepubliceerde gedichten op uit 1911-1912. Ze hadden namelijk de beschikking over het archief-Kuitert. In 1911 en 1912 gaf De Mérode van bijna al zijn gedichten een afschrift aan zijn Groninger vriend Reind Kuitert (overleden febr. 1983). Kuitert bewaarde ze zorgvuldig en bracht ze in de Tweede Wereldoorlog naar het archief van de ub van de Gemeentelijke Universiteit Amsterdam. Wat betreft de jaren 1915-1925 konden Den Besten c.s. putten uit een cahier dat De Mérode na 1925 had aangelegd en waarin hij alle in deze periode in tijdschriften verschenen gedichten overschreef. De grote rest was hij kwijt. Die werd pas in 1970 tijdens de visite teruggevonden.

Na het schoolonderzoek vroeg ik de familie Keuning of ik de schriften mocht inzien. Ze werden me grif toegestuurd en ik beloofde ze naar het Letterkundig Museum te brengen. Momenteel zijn ze nog bij mij thuis; in de komende maanden hoop ik er een selectie uit te maken die ik dan graag wil opnemen in de Verzamelde Gedichten van De Mérode. In de cahiers staan natuurlijk vele in bundels en tijdschriften gepubliceerde gedichten, maar ook de niet gepubliceerde zijn lang niet slecht. Ik vermoed dat ik er zeker een zestigtal van kan publiceren. Vele van die zestig komen ook voor in de verzameling van Reind Kuitert.

Den Besten, Das en Heeroma kozen er maar het schamele aantal van vier uit. Naar mijn gedachte zijn er veel meer goede tussen.

Op de volgende bladzijden publiceer ik, als voorproef van de toch hopelijk wel eens verschijnende Verzamelde Gedichten, acht niet eerder gepubliceerde verzen van de jonge Willem de Mérode. Vier ervan (Tireur, Avondrust, Sonnet en Lichte nacht) komen (ook) in het Kuitert-archief voor, de andere vier staan in de teruggevonden cahiers.

Het zijn verzen van een jeugdige dichter. De Mérode was in 1911 24 jaar. Invloed van Boutens en Van Eyck is aantoonbaar. Maar in de eerste plaats is De Mérode, als waarachtig dichter, aanwezig. Deze acht gedichten stammen alle uit de tijd voordat zijn eerste bundel ‘Gestalten en Stemmingen’, eind 1915, verscheen.