Maatstaf. Jaargang 31

[p. 85]

Enno Endt Ik word van huis gestuurd - Enkele aantekeningen bij Timmermans autobiografie

Nauwelijks twintig jaren oud, en toch het eigen leven al beschrijven? Zeker, er is niets onmogelijk, en als de schrijver een Rimbaud of Raymond Radiguet geweest was, een geniale jongere die zijn vrije schepping... Etcetera. Maar het ging helaas om een verplichte opdracht, en om onze brave Timmerman, de later zo geliefde leraar, de gezellige vertaler van de Ilias en Odyssee, de schrijver van de kleurige memoires: Tim's herinneringen (1938). Niemand, ook hijzelf niet, heeft ooit een begenadigd kunstenaar in hem gezien.

Het hierboven afgedrukte stuk mag dan geen document humain zijn, Aegidius kon wèl verdienstelijk schrijven, ook als twintigjarige reeds en (zoals hier) voor a priori onwelwillende lezers: de corpsleden die hem ontgroenden. Want zij, of om precies te zijn: de Senaatsleden van het Amsterdams Studenten Corps, waren zijn opdrachtgevers. Alle groepen (deftiger: novitii) moesten op de maandag van de tweede groentijdsweek hun autobiografie inleveren. Daarmee werd in 1878 een toen nog jonge traditie voortgezet, die evenwel bijna een eeuw gehandhaafd zou blijven. Toen ikzelf in 1945 aankwam, moest ik ook, na de eerste, zwaarste week, in het weekend, als je eindelijk van de kwellingen verlost hoopte te zijn, nog eens vier foliokantjes, volgens voorschrift dichtbeschreven, bij elkaar pennen. Bovendien werd in het vooruitzicht gesteld, dat je produkt in een senaatsvergadering ernstig zou besproken worden in het bijzijn van de hele groenentroep. Je kon wel raden waar die ‘ernstige bespreking’ op neer zou komen: op smadelijk gelach, of op gespeelde droefheid en verontwaardiging om zoveel onbenullig geschrijf. Dit perspectief benam de weekendschrijver het weinigje spontaneïteit dat hij misschien nog op had kunnen brengen. Wat in hemelsnaam viel er voor boeiends, voor origineels te schrijven over je eerste achttien levensjaren, wanneer alle histoire intime beslist moest worden vermeden?

Vier foliokantjes...

In 1883 redde Herman Gorter zich eruit, door op de eerste twee en een halve bladzijde zijn vader centraal te stellen: diens land van herkomst, diens theologische opleiding, diens standplaatsen, diens vroege dood. Er restte toen nog maar anderhalf kantje om over zichzelf te spreken. Men kan dat nalezen in de Herman Gorter Documentatie (Amsterdam 1964), op p. 35-38. Drie jaar eerder, in 1880, had Alphons Diepenbrock zíjn autobiografie geopend met de verzuchting: ‘Wel is het een' zware taak die ik beginnen ga, om vier bladzijden te vullen met de levensbeschrijving van iemand die op eene bladzijde, ja in weinige regelen alles zeggen kan wat hij beleefd heeft.’ Hij zoekt de oplossing in uitvoerige persoons- en decorbeschrijvingen, waardoor wij, evenals in Gorters stuk, iets meemaken van de nieuwbouw in het herlevende Amsterdam, gezien door hun jongensogen, ‘oogen zoo gevoelig als water’ zoals Gorter vijftien jaar later zal zeggen. Diepenbrocks stuk is te vinden in deel 1 van Eduard Reesers magistrate Alphons Diepenbrock. Brieven en documenten ('s-Gravenhage 1962), op p. 51-54.

Nog eens twee jaar eerder schreef Timmerman zijn verhaal. In de eerste alinea maakt hij zich al schrijvende bewust, dat de aldaar vermelde za-

[p. 86]

ken, kinderziekten, speelgoed, inderdaad ‘niets bizonders’ zijn; en dan gaat hij één dag beschrijven uit zijn negende jaar (dat moet dus geweest zijn tussen 23 augustus 1866 en 23 augustus 1867; op zijn derde bladzij, als hij uit de diligence is gestapt, zegt hij dat het ‘einde augustus en ondragelijk heet’ was; houden we het op 1866, dan heeft hij zojuist zijn achtste verjaardag gevierd en is zijn negende levensjaar dus net begonnen). De keuze van die ene dag levert ons een aantal kleurige Biedermeiertafereeltjes op van kennelijk zelf ervaren zaken: ‘Een veerpont, waarvan ik oorzaak van beweging niet begreep, bracht ons het snelstroomende water over en met een zet schoot de wagen het rommelend eind schipbrug over dat ons nog van den wal scheidde’ etc.

Bij nauwkeurige lezing, bij hèrlezing dus, zijn er hier en daar wel vraagtekens te zetten. De hannekemaaier in de treincoupéscène ‘scheen mijne weigering [van een slok uit zijn groene fles] kwalijk te nemen en hij begon te zingen dat de raampjes dreunden’... Is het niet wat vreemd om een situatie A. waar de lezer bepaald een gevolg van mag verwachten, onmiddellijk voort te zetten met een handeling B. die onmogelijk in causaal verband met A. gezien kan worden? We houden het dan maar op een onhandigheid, een lichte inzinking in schrijvers betrokkenheid bij het beschrevene. (Maar hij was er toch zelf bij, destijds? ... Enfin.)

Merkwaardig gedetailleerd van visie is vlak daarop die soldaat aan de waterkant, die (en dat wordt waargenomen uit een snelrijdende diligence) ‘juist een wurm wilde aanslaan’, wiens aas hem echter uit de handen valt, en die daarom tegen ons, in de diligence, vloekt. Timmerman heeft die merkwaardigheid ook zelf opgemerkt. Hij tracht deze minutieuze visie voor ons aannemelijk te maken: ‘Het is misschien vreemd dat ik al deze kleine bizonderheden onthouden heb, maar ieder die dien dag terugroept in zijn geheugen’... (zal dat begrijpen). Maar ‘iedereen’ is toch niet in zijn jonge jaren naar kostschool gestuurd? Nou ja, dat is dan wat onnauwkeurig geformuleerd. Hij bedoelt natuurlijk: iedereen die in zijn jonge jaren de eerste gang naar een kostschool heeft gemaakt... etc. Vooruit maar weer! Al blijft het vreemd, nu Timmerman voor 't overige genoegzaam toont, zijn zegje ook heel goed te kunnen zeggen.

Maar nu onze aandacht toch even verwijlt bij dat naar-een-kostschool-gaan: waaròm moest de amper negenjarige, nee: de amper acht geworden, of anders bijna negenjarige naar zo'n instituut? Ter verklaring hiervan kan alleen een bijzin dienen, die in de afscheidsscène bij de trein voorkomt: ‘... en al was ik een wilde jongen en al deed ik dagelijksch mijne ouders verdriet aan en was ik hatelijk tegen mijne zuster...’ (allen waren bedroefd, etc.). Eigenlijk wordt daarmee nog niet expliciet gezegd, dat dit slecht gedrag de reden van verwijdering van de enige zoon uit het gezin is. De voorstelling van zaken wordt niet duidelijk. Maar onze vraag ìs toch voor de hand liggend, nu we niet in Engeland zijn?

Het tafereel van het uitgestorven plein in de middaghitte is evenwel vol sfeer. En het voorval met de meid uit het raam die haar kop stoot is exemplarisch voor die kluchtigdoenerij die in de negentiende eeuw ter beschikking stond van de schrijvende elite: de slapstick wat verfijnd doordat men zichzelf mede-slachtoffer maakt (‘...een omstandigheid die zij mij nooit vergeven heeft’), maar intussen heeft men zich voor de lezer, alleen al door deze ironische visie, als volstrekt superieur laten gelden; terwijl men in de situatie zelf, hoe schijnbaar gevoelig en weerloos ook, in feite op gemakkelijke wijze de machtigste is, door middel van een welgevulde beurs (in casu de sigaren van vader, om uit te delen). Een echt Engels soort van humor, denken we onwillekeurig, we zíen de tong in schrijvers wangzak duwen, en...: Dickens, jazeker, natuurlijk! David Copperfield, hoofdstuk 5: Ik word van huis gestuurd.

Al moet voor onze kleine reiziger (na die ontdekking van zo even is zulk een dierbaarheid toch op z'n plaats?), al moet voor hem het spannendste, de ontvangst, nog komen, Timmerman de twintigjarige breekt zijn relaas hier af, omdat hij bovenaan kantje 4 is gekomen. De rest is zakelijkheid, die snel wordt afgedaan.

Maar toch. Ook op die laatste bladzij is er voor

[p. 87]

wie àlles leest bij de herlezing nog een heel merkwaardig zaakje: ‘Ik viel nl. op een steenen vloer... néé, die laatste notie wordt doorgestreept en vervangen door ‘...op het ijs’. Vreemde correctie! Bij zulke langdurige gevolgen, hersenschudding, een jaar achterstand op school, weet men zelf toch nog wel zeer precies de omstandigheid die oorzaak van dat alles was? Viel hij wellicht toch eigenlijk op een stenen vloer, maar was dat niet heroïsch, niet stoer genoeg? Zo'n ingeving krijgen alleen die jongetjes die wat vreesachtig zijn en daarom voor een kleine, zij het leugenachtige verfraaiing van hun verhaal niet terugdeinzen, jongetjes zoals ik er dus zelf een ben, dat geef ik graag, ik bedoel: niet graag, maar dat geef ik toe (die taal ook! die máákt toch dat je liegt?). Maar zo'n jongetje wàs Timmerman. De eerste hoofdstukken van Tim's herinneringen laten het ons voortdurend duidelijk weten. Het staat zo dadelijk in een citaat, dat ik omwille van een andere kwestie geven zal.

Maar nu we toch in Tim's herinneringen zijn gaan lezen: daarin is nergens sprake van een kostschoolepisode. Wel lezen we op p. 59 (van de eerste druk, 1938; het is het begin van hoofdstuk 2): ‘Toen ik negen jaar oud was vond mijn vader het nodig dat ik onder de jongens kwam, hoezeer hij er ook tegen op zag’, en Timmerman gaat dan voor 't eerst naar school. Tot die tijd heeft zijn vader hem dag aan dag les gegeven. Die school nu is bepaald in Amsterdam: op p. 68 wacht het gepeste jongetje aan de overkant van de Burgwal tot de bel gaat, om op 't laatste moment en zonder getreiterd te worden naar binnen te schieten; en na schooltijd holt hij opnieuw, en wel naar huis.

We lezen ook, hoe hij als tienjarige (deze notie op p. 38) bij een oom gaat logeren, een dominee in Oss:

Reeds de reis naar Oss was een genot! Eerst naar Utrecht en dan over de breede rivieren, hoog over de lichtende watervlakte (...). Daarna drie uur rijden met een hooge geele omnibus op een bank achter-onder den koetsier, voor wien je sigaren had mee gekregen om op je te passen en een dubbeltje voor een glas bier (...). Dan pleisterde je een half uur in De Graaf en liep je het oude stadje rond, waar iedereen naar je keek. Dan kwam de toren in zicht en eindelijk het kleintje van Oom's kerkje.

Maar komt hij aan het eind van zo'n vakantie daarvandaan, dan is hij ‘vóór den avond weer terug in de Plantage’. Inderdaad zeggen de gegevens van het Amsterdamse bevolkingsregister, dat zijn vader en moeder, en hij, in de Plantaadje Middenlaan wonen van oktober 1864 tot September 1867, en vervolgens in de Plantaadje Kerklaan van september 1867 tot juli 1869. Daarna woont hij volgens eigen zeggen in nog wel tien andere ouderlijke huizen (p. 34), maar er is in het bevolkingsregister bij al die steeds nauwkeurig geregistreerde adressen (inderdaad, precies tien) nergens een tijdelijke uitschrijving van zoon Aegidius W.

Tenslotte lezen we dan op p. 11 en 12 van Tim's herinneringen de vermelding van een reis, die nog enkele andere trekjes gemeen heeft met het reisverslag in de autobiografie:

Bovendien kende hij [nl. de vader] mijn toen al te bedeesd en vreesachtig karakter heel goed. En hij was zóó overtuigd van de noodzakelijkheid om die eigenschap te genezen, dat hij mij op mijn elfde jaar naar een oom in Francfort zond met het uitdrukkelijk bevel drie dagen onderweg te blijven. Wie in dien tijd het meest beangst is geweest zou ik niet durven zeggen. Ik denk híj, want ik moest 's morgens en 's avonds een briefkaart schrijven. Later hoorde ik, dat de eigenaars van de mij voorgeschreven hotels in Keulen en in Coblenz op mijn komst waren voorbereid en dat hun geld gezonden was om mijn aankomst over te seinen. Wat was ik blij in Francfort te zijn en wat heeft dat reisje mij moreel goed gedaan.

De val op het ijs (of op de stenen vloer) wordt nergens in het boek vermeld, maar wel een periode van een jaar sukkelen en daarna een operatie, zodat hij veel te laat op het gymnasium kwam. Dat was, volgens p. 76, op zijn dertiende,

[p. 88]

maar op p. 8 is dan al sprake geweest van een gevaarlijke ooroperatie op z'n twaalfde. Voeg daarbij dan nog eens die val op een stenen vloer, dan zou je haast zeggen: val nou ook nog maar een keertje op het ijs, brekebeen, het liegen leer je toch nooit af. Maar in ernst: ik denk dat de mededelingen in Tim's herinneringen betrouwbaar genoeg zijn, maar dat de oude Tim die ze schreef, de ooroperatie de ene keer op z'n 12de, de andere keer als operatie zonder meer op z'n 13de laat plaatsvinden, en dat zelf niet merkt nu die vermeldingen zo ver uiteen liggen (p. 8 en p. 76.).

Maar die reis naar de kostschool, in de autobiografie, die heeft hij beslist verzonnen, al heeft hij gebruik gemaakt van enkele reële reiservaringen. Neemt men dit aan, dan vinden de vraagtekens van stilistische en logische aard, die ik hier en daar zette, hun voldoende antwoord.

Dat de twintigjarige zijn verzinsel welbewust naar Dickens heeft gemodelleerd, wordt extra aannemelijk als we van bladzij 25 af in Tim's herinneringen, tot op bladzij 31, uitvoerige beschouwingen aantreffen over de voor- en nadelen van het lezen van deze schrijver; beginnend met de bekentenis dat hij hem in zijn vroege jeugd verslonden heeft en dat deze lectuur nog lange tijd een blijvende invloed op hem heeft gehad; een invloed die hij later ging verfoeien, omdat hij de valse en sentimentele voorstelling van zaken onderkende; eindigend met de slotsom:

Het verstandigste dunkt mij Dickens' romans te beschouwen als Sprookjes voor groote menschen. Met het werkelijke leven hebben zij niets te maken.

En dat, Tim, geldt dan mede voor je reis naar kostschool. Ik geef je groot gelijk dat je je lezers, die gemakkelijk honende ouderejaars, met een sprookje om de tuin geleid hebt. Met jouw werkelijke leven hadden zíj niets te maken. Maar al schrijvende ben je misschien ook zelf wel een beetje gaan geloven in je sprookje. Je wou destijds toch zelf ook niet van ganser harte met je werkelijke leven te maken hebben, denk ik. Je vond de verhaaltjes die het vorige geslacht je vertelde wel verkieslijk. Het waren een paar jongerejaars, een weinig later, die je rechtuit zeiden: ‘Dickens heeft je bedorven, hij doet nog altijd zijn verkeerde invloed op je gelden’, - aldus Diepenbrock, op p. 246 van je Herinneringen. Hij en Gorter, ten dele misschien ook Perk en Kloos, hebben je een reisje naar je oom in Oss en een val op de stenen vloer leren prefereren boven de bedenksels van de kostschool en het ijs.