Maatstaf. Jaargang 30

[p. 27]

E.M. Cioran Ontmoetingen met Beckett
Vertaling: Fred Backus

Om een idee te krijgen van een afgezonderd man als Beckett, zou men lang moeten stil staan bij de uitdrukking ‘afstand bewaren’, zijn altijd geldend stilzwijgende devies; bij de eenzaamheid en geheime volharding die er mee gepaard gaan, bij het wezenlijke van de man die zich afzijdig houdt, en doorgaat met een onverbiddelijk en eindeloos werk.

In het Boeddhisme heet het, dat degene die verlichting zoekt, net zo hardnekkig moet zijn als ‘de muis die een lijkkist afknaagt’. Elke ware schrijver levert een soortgelijke inspanning. Hij is vernieler en voegt tegelijkertijd iets toe aan het bestaan; hij verrijkt het door het te ondermijnen.

‘De tijd, die wij op aarde moeten verdoen, is te kort om aan iets anders te besteden dan aan ons zelf.’ Deze woorden van een dichter gelden voor eenieder die het uiterlijke, het onwezenlijke, het andere, afwijst. Beckett of de onvergelijkbare kunst zichzelf te zijn. En dat, zonder enige hoogmoed, zonder een enkel aan het bewust zijn van uniciteit verbonden litteken: als het woord aménité (gedistingeerde goedheid) niet bestond, zou men het voor hem moeten uitvinden. Bijna ongelooflijk, ja monsterlijk: hij lastert niemand, de hygiënische betekenis van afgunst, de heilzame kracht ervan en afleidende werking, zijn hem vreemd. Nooit heb ik hem vrienden of vijanden horen verwonden. Een vorm van superioriteit waarvoor ik hem beklaag en waaronder hij, zonder er zich van bewust te zijn, moet lijden. Als men mij zou beletten kwaad te spreken, - wat zou dat tot gevolg hebben aan evenwichtstoornissen, aan crises, aan complicaties!

Hij leeft niet in de tijd, maar parallel aan de tijd. Daarom ben ik nooit op het idee gekomen hem te vragen wat hij van de een of andere gebeurtenis dacht. Hij is een van die wezens, die maken dat je de geschiedenis gaat zien als een dimensie, die buiten de mens had gekund.

Indien hij zo zou zijn als de hoofdfiguren van zijn boeken, en daardoor niet het geringste succes had gehad, dan nog was hij precies dezelfde. Hij wekt de indruk zich op geen enkele manier te willen manifesteren, even onverschillig te zijn ten opzichte van succes als mislukking. ‘Hoe moeilijk is het hem te ontcijferen! En wat heeft hij formaat!’ Dat herhaal ik elke keer als ik aan hem denk. Zelfs als hij geen enkel geheim bewaarde, bleef hij in mijn ogen nog de ondoorgrondelijke.

Ik kom uit een hoek van Europa, waar de gevoelsuitbarstingen, het zich-laten-gaan, de spraakzaamheid, de spontane, schaamteloze bekentenissen, aan de orde van de dag zijn; waar men alles van iedereen weet; waar het gemeenschapsleven een openbare biecht wordt, het bewaren van een geheim geheel ondenkbaar is en waar het gekletskous aan het krankzinnige grenst. Dit zou op zich afdoende kunnen verklaren waarom ik bijzonder ontvankelijk moet zijn voor het fascinerende van een bovennatuurlijk discreet mens.

[p. 28]

Aménité sluit ergernis niet uit. Toen men hem tijdens een diner bij vrienden met overdreven geleerde vragen bestookte over hem en zijn werk, zocht hij toevlucht in een absoluut stilzwijgen en keerde hij ons tenslotte de rug toe - of bijna. Het avondmaal was nog niet ten einde toen hij opstond en vertrok, somber en gesloten, zoals men vlak voor een operatie zijn kan, of voor een pijnlijk verhoor.

Toen hij me ongeveer vijf jaar geleden bij een toevallige ontmoeting in de Rue Guynemer vroeg of ik werkte, antwoordde ik dat me de lust tot werken was vergaan, dat ik er het nut niet meer van inzag me te uiten, iets te ‘produceren’, dat het schrijven een marteling voor me was... Het scheen hem te verbazen, en ik was nog meer verbaasd toen hij, uitgerekend in verband met schrijven, sprak over joie. Gebruikte hij werkelijk dàt woord? Ja, ik weet het zeker. Op hetzelfde moment herinnerde ik me dat hij, bij onze eerste ontmoeting tien jaar terug in de Closerie de Lilas, zijn grote moeheid bekende, het gevoel dat men niets meer uit de woorden halen kan.

...De woorden, wie zou er meer van gehouden hebben dan hij? Het zijn zijn begeleiders, en zijn enige steun. Men voelt dat hij, die zich op geen enkele zekerheid beroept, temidden van hen kan bestaan. Zijn vlagen van moedeloosheid vallen waarschijnlijk samen met de momenten waarop hij het geloof in de woorden verliest, waarop hij zich inbeeldt dat ze hem in de steek laten, dat ze aan hem ontsnappen. Als ze verdwenen zijn, blijft hij naakt achter, is hij nergens meer. Ik betreur het niet alle passages aangestreept en geteld te hebben, waar hij verwijst naar de woorden, waarin hij zich tot de woorden wendt - ‘druppels van zwijgen, die door het zwijgen vallen’ zoals ze in L'Innommable genoemd worden. Symbolen van breekbaarheid, veranderd tot onverwoestbare pijlers.

De Franse tekst Sans heeft in het Engels de titel Lessness, een door Beckett gesmeed woord, zoals hij ook het Duitse equivalent Losigkeit smeedde. Ik was door dit Lessness (dat net zo onpeilbaar is als het Ungrund van Jacob Böhme) zo getroffen, dat ik op een avond tegen Beckett zei dat ik niet naar bed zou gaan voor ik een waardig Frans equivalent gevonden had... Uitgaande van de woorden sans en moindre hadden we samen alle mogelijke vormen overwogen. Geen enkele leek ook maar in de buurt te komen van het onuitputtelijke Lessness, dit mengsel van gemis en eindeloosheid, deze leegheid als synoniem voor de apotheose.

Tamelijk teleurgesteld namen we afscheid.

Thuis liet ik het arme woord sans in mijn hoofd verder tollen. Juist toen ik het wilde opgeven, kwam ik op het idee rondom het Latijnse sine verder te zoeken. De volgende morgen schreef ik Beckett dat sinéité volgens mij de ideale oplossing was. Hij antwoordde dat hij er ook aan gedacht had, misschien zelfs op hetzelfde moment. Onze vondst was echter, dat moet ik toegeven, toch niet zo heel gelukkig. We werden het eens dat men van verder zoeken zou moeten afzien, dat er in het Frans geen toereikend substantief is dat zuivere afwezigheid kan uitdrukken, en dat men genoegen zou moeten nemen met een metafysisch onvolmaakte prépositie.

Met de schrijvers die niets te zeggen hebben, die geen eigen wereld hebben, spreekt men slechts over literatuur. Met hem zeer zelden, eigenlijk bijna nooit. Een of ander alledaags thema, materiële problemen, of onaangenaamheden van alle mogelijke aard, interesseren hem meer - tenminste, wanneer men met hem converseert. Wat hij absoluut niet kan uitstaan zijn vragen als: gelooft u dat dit of dat werk lang stand houdt? Dat deze of gene de plaats die hij inneemt verdient? Zal X Y overleven of omgekeerd, wie is beter? Elk gissen op dit terrein vindt hij onverdraaglijk en deprimeert hem. ‘Wat heeft het toch voor zin?’ vroeg hij me na een bijzonder pijnlijk avondeten, waarbij het tafelgesprek op een groteske versie van het laatste oordeel had geleken. Hijzelf vermijdt het, zich over zijn boeken en stukken te uiten: de overwonnen hindernissen zijn voor hem niet belangrijk, maar de te nemen: hij gaat helemaal op in

[p. 29]

het werk waar hij op dat moment mee bezig is. Vraagt men hem iets over een toneelstuk, dan zal hij zich niet uitlaten over de inhoud of betekenis, maar over de uitvoering ervan, die hij zich tot in de kleinste details, van minuut tot minuut, voor de geest haalt, ik had bijna gezegd van seconde tot seconde. Ik zal de geestdrift niet gauw vergeten waarmee hij uitleg gaf aan de eisen waaraan de actrice moet voldoen die Not I zou willen spelen, een stuk waarin een ademloze stem de ruimte volkomen beheerst en helemaal vult. Die glans in zijn ogen toen hij deze minuscule en toch overweldigend alomtegenwoordige mond zàg! Men zou bijna denken dat hij de laatste metamorfose, de laatste tuimeling van Pythia bijwoonde.

Omdat ik altijd al een liefhebber ben geweest van kerkhoven, en omdat ik wist dat Beckett er ook van houdt (Premier Amour begint ook met de beschrijving van een kerkhof, dat van Hamburg-Ohlsdorf overigens), vertelde ik hem afgelopen winter in de Avenue de l'Observatoire over een recentelijk bezoek aan het kerkhof Père Lachaise, en over mijn ontsteltenis dat Proust niet voorkwam op de lijst van ‘beroemdheden’ die er begraven liggen. (Overigens las ik de naam Beckett dertig jaar geleden voor de eerste keer in de Amerikaanse bibliotheek in Parijs toen ik daar op zijn boekje over Proust stuitte.) Ik weet niet meer hoe we op Swift kwamen, hoewel die overstap eigenlijk niet zo gek is, als men aan de graflucht denkt van de Swiftiaanse spot. Beckett zei dat hij juist Gullivers reizen aan het herlezen was, en dat hij de voorkeur gaf aan ‘Het land van de Houyhnhnms’, vooral aan de scène waarin Gulliver bij het naderen van een vrouwelijke Yahoo vol walging en afschuw is. Ik vernam van hem - en dat was voor mij een grote verrassing, eigenlijk een grote teleurstelling - dat Joyce niet van Swift hield. Joyce had, in tegenstelling tot wat men van hem dacht, geen enkele neiging tot protest of satire. ‘Hij wond zich nooit op, raakte nergens bij betrokken, nam alles voor wat 't was. Er bestond voor hem geen enkel verschil tussen het vallen van een bom en het vallen van een blad...’

Een buitengewoon treffende typering, die me door de uitzonderlijke scherpte en intensiteit deed denken aan Armand Robin, die op mijn vraag waarom hij, na zoveel dichters vertaald te hebben, nimmer de uitdaging was aangegaan van Tschuang-Tse, die van alle wijzen het meest doordrongen is van poëzie, als antwoord gaf: ‘Ik heb er vaak over gedacht, maar hoe moet men een oeuvre vertalen dat alleen te vergelijken is met het naakte landschap van het noorden van Schotland?’

Hoe vaak sinds ik Beckett ken heb ik me niet afgevraagd (toegegeven: het is een kwellende en stupide vraag) welke relatie hij zou hebben tot de personages uit zijn werk. Wat hebben ze met elkaar gemeen? Is er een extremere tegenstelling denkbaar? Moeten we aannemen dat niet alleen hun existentie, maar ook de zijne baadt in dat ‘loden licht’ waarvan sprake is in Malone meurt? Meer dan eens komen zijn pagina's bij mij over als een zelfspraak ná het einde van een of andere kosmische periode. Ze bezorgen mij de sensatie een wereld binnen te dringen die posthuum is, een gedroomde geografie van een demon, die van alles bevrijd is, zelfs van de vloek die op hem rust.

Wezens die niet meer weten of ze nog leven, die ten prooi zijn gevallen aan mateloze vermoeidheid, een vermoeidheid die niet van deze wereld is (om een stijl te gebruiken die niet overeenstemt met die van Beckett), die allen verzonnen zijn door een man, wiens kwetsbaarheid men vermoedt en die uit terughoudendheid het masker van onkwetsbaarheid draagt, - onlangs had ik, als plotselinge ingeving, een visioen van relaties tussen hen en hun maker, hun medeplichtige... Wat ik op dat moment zag, of beter gezegd voelde, zou ik niet in een verstandelijke formule kunnen vertalen. Het laat echter onverlet dat de geringste uiting van zijn helden mij herinnert aan de buigingen van een bepaalde stem... Maar ik voeg er vlug aan toe dat een openbaring net zo zwak en bedrieglijk kan zijn als een theorie.

[p. 30]

Al bij onze eerste ontmoeting begreep ik dat hij het uiterste bereikt had, dat hij daar misschien zelfs was begonnen, bij het onmogelijke, bij het exceptionele, bij het uitzichtloze. En het bewonderenswaardige daarbij is, dat hij er zich niet van heeft afgewend, dat hij, die plotseling voor een muur stond, daar even moedig blijft volharden; de grenssituaties als uitgangspunt, het einde als aanvang. Vandaar het gevoel dat zijn wereld, die verkrampte wereld in doodsstrijd, eindeloos zou kunnen voortduren, zelfs als de onze zou verdwijnen.

Ik heb me nooit bijzonder aangesproken gevoeld door de filosofie van Wittgenstein, maar ik heb een hartstocht voor de mens. Alles wat ik over hem lees kan me ontroeren. Meerdere malen heb ik gemeenschappelijke trekken ontdekt bij hem en Beckett. Twee geheimzinnige verschijningen, twee fenomenen, van wie het je zo goed doet dat ze zo verwarrend werken, zo ondoorgrondelijk zijn. Beiden hebben dezelfde afstand tot de mensen en de dingen, dezelfde onbuigzaamheid, dezelfde uitdaging van de stilte, van de definitieve verstoting van het woord, dezelfde wil zich aan nimmer vermoede grenzen te verwonden.

In andere tijden waren ze door de woestijn aangetrokken. Men weet inmiddels dat Wittgenstein een bepaald moment de intrede in een klooster overwogen heeft. Wat Beckett betreft: hij is heel goed te plaatsen, een paar eeuwen terug, in een volstrekt kale cel, die niet bezoedeld is door de geringste aankleding, zelfs niet door een kruisbeeld. Zeg ik onzin? Men bedenke slechts die onbestemde, raadselachtige, ‘onmenselijke’ blik van hem op bepaalde foto's.

Onze startpunten tellen, dat is duidelijk: de beslissende stap naar ons zelf zetten we echter pas wanneer we geen oorsprong meer hebben en net zo weinig stof bieden voor een biografie als god... Het is belangrijk en totaal onbelangrijk dat Beckett een Ier is. Het is zonder meer verkeerd te beweren dat hij een ‘typisch Angel-Saksische’ zou zijn. In ieder geval is er niets wat hem meer zou mishagen. Heeft dat te maken met zijn slechte herinneringen aan het Londen van voor de oorlog? Ik verdenk hem ervan dat hij de Britten ‘vulgair’ vindt. Dit oordeel, dat hij nooit heeft uitgesproken maar dat ik in zijn plaats geef als samenvatting van zijn reserves, dan wel ressentimenten, zou ik niet voor mijn eigen rekening kunnen nemen, en alleen daarom al niet, omdat de Britten mij toeschijnen - mogelijk op grond van een in de Balkan sterk levende illusie - als het volk dat het meest aan levenskracht heeft verloren, dat het meest op instorten staat en daarom het meest verfijnd, het meest gecultiveerd is.

Beckett die zich - merkwaardig genoeg - helemaal thuis voelde in Frankrijk, heeft eigenlijk niets van die innerlijke dorheid, die een uitgesproken Franse, of laten we zeggen Parijse eigenschap vormt.

Is het niet tekenend dat hij Chamfort geversifieerd heeft? Natuurlijk niet alles van Chamfort, maar slechts een paar maximen. Dit op zich opmerkelijk ondernemen, dat eigenlijk onvoorstelbaar is (men denke slechts aan het gebrek aan lyrische adem dat het skelet-achtig proza van de moralisten zo kenmerkt), is bijna een bekentenis, een verkondiging zou ik haast zeggen. De zwijgzamen verraden de kern van hun wezen altijd zonder het te willen. Becketts wezen is zo vol poëzie, dat het ermee versmolten is.

Ik acht hem net zo wilskrachtig als een fanaticus kan zijn. Zelfs als de wereld verging zou hij zich niet van zijn werk laten afhouden, noch van thema veranderen. In wezenlijke zaken is hij absoluut niet te beïnvloeden. Wat de rest betreft, het onwezenlijke, is hij weerloos, vermoedelijk zelfs kwetsbaarder dan wij allen, ja zelfs kwetsbaarder dan zijn helden...

Voor ik aan deze notities begon had ik mij voorgenomen nog eens na te lezen wat Meister Eckehart en Nietzsche vanuit diverse gezichtspunten hebben geschreven over ‘de edele, voorname mens.’ - ik heb mijn plan niet uitgevoerd, maar ik ben geen moment vergeten dat ik het gevat had.