Maatstaf. Jaargang 27

[p. 77]

Charles Vergeer Nietzsche in nuce: ongenuanceerd

Over Friedrich Nietzsche verschijnt nog steeds ongehoord veel. Men hoeft er maar zoiets als de International Nietzsche Bibliography op na te slaan om onpasselijk te worden van zo'n aanzwellende berg. Naast die veelheid is het andere kenmerk van genoemde berg haar slechte kwaliteit. Dat die laatste opmerking geen produkt is van mijn kwaadaardigheid of slechte spijsvertering wil ik aantonen aan de hand van een van de allerlaatste en allerslechtste produkten: de aan Nietzsche gewijde boekenbijlage van Vrij Nederland, en meer in het speciaal het artikel daarin van Max Pam en Rob Sijmons. Die beiden mogen tot troost aannemen dat ik ze enkel misbruik als steen des aanstoots van een veel grotere klaagmuur waar ik bij het langslopen ook enkele stenen uit wil peuteren.

Zoals al dat soort gelegenheidsartikeltjes maakt ook dit voor de buitenstaander de indruk van diepe en ernstige studie benevens van een grote en veelzijdige belezenheid. Voor wie meer van wanten weet is het al snel duidelijk dat het meeste afgeschreven is uit de nieuwste biografie van Nietzsche, die van Curt Janz. Geen nood, zal men zeggen, het heeft toch in alle krantjes en blaadjes gestaan dat dat boek nu eindelijk alle mythen rondom Nietzsche op zou ruimen en zodoende de ‘definitieve biografie’ van Nietzsche zou zijn? Alles behalve, het werk van Janz is een teleurstelling - en het enthousiaste naschrijven ervan een nog grotere.

Curt Janz keert zich in zijn boek - waarvan thans twee van de drie delen verschenen zijn - tegen de zus van Nietzsche. Inderdaad heeft het oordeel over Nietzsche lange tijd onder suggestie gestaan van wat diens zuster over hem beweerde. Haar gezaghebbende biografie van haar broer Der junge Nietzsche en Der einsame Nietzsche werd vrij algemeen geaccepteerd en nagevolgd. Het boek heeft ook zeker verdienste: Elisabeth bezit als haar broer een goede stijl en kan vrij boeiend vertellen. Bovendien schuilt er verdienste in haar handigheid allerlei feiten op de handigste wijze te verdraaien. Het boek is gebleken minder een biografie dan wel een groot sprookjesboek te zijn. Toch zijn we nog lang niet verlost van haar voorstelling van zaken, en heeft ook Curt Janz in dezen nog helemaal geen definitief succes gehad. De voorstelling is nu zo: het geniale werk van Friedrich Nietzsche viel door zijn waarzin in handen van ‘zijn afschuwelijke zuster’, ‘dat anti-semitiese gansje’ dat op gemene wijze de teksten vervalste en zo een volstrekt onware voorstelling omtrent haar broer, de filosoof, de wereld in stuurde. Die voorstelling vond helaas algemeen geloof tot dat in 1954 Karl Schlechta eindelijk het doek oplichtte en de waarheid aan het licht bracht: hij toonde ons de schaar en de lijmpot, waarmee Elisabeth brieven en teksten verknipte en in elkaar flanste. Zijn driedelige her-uitgave van Nietzsche, benevens nogal opschepperige en sensationele artikeltjes erover, gaven ons eindelijk de echte teksten. Op grond daarvan verschijnen thans de beslissende uitgaven: van de werken en de brieven - samen bijna honderd

[p. 78]

delen - door Colli en Montinari, en van de levensbeschrijving door Janz.

Dat klinkt alles zeer goed, maar vergeet het maar. Die voorstelling is onjuist. Integendeel, het is een mythe even erg als destijds de mythen van Elisabeth.

Om het niet bij dit geschreeuw te laten willen we eens een paar zaken nader onder de loupe bekijken.

Ten eerste Elisabeth. In het artikel van Pam en Sijmons wordt ze aan de kaak gesteld als die ‘afschuwelijke zuster’, en op pagina zes wordt ons voorgehouden, dat Elisabeth in Nietzsches leven zou uitgroeien ‘tot de kwade genius’. Dat is werkelijk een fraai voorbeeld van de mythe in haar tegendeel. Immers toen Elisabeth zo ambitieus de biografie van haar achteraf toch zeer beroemd geworden broer ging schrijven, zat ze met een grote moeilijkheid: ze had hem nauwelijks gekend. Toen zij amper twaalf was, ging haar veertienjarige broertje naar een streng internaat te Pforta. Daarna was hij als student ver van huis, en onmiddellijk daarop als professor - toen heeft ze enige tijd bij hem in Bazel gelogeerd. Na zijn ambtsneerlegging reisde Nietzsche vrijwel voortdurend en was hoogst sporadisch in Naumburg. In '82 kwam de grote ruzie tussen broer en zus en werd zelfs het briefverkeer afgebroken. Daarna verdween Elisabeth naar Paraguay en kwam vandaar pas terug, toen Nietzsche reeds definitief elke mogelijkheid tot verstandig contact verloren had. Welbeschouwd was zij dus helemaal niet de aangewezen persoon voor het schrijven van een biografie. Indien we dan in die biografie en overal in andere geschriften herhaald zoiets lezen als ‘nur ich weiss ja in dem ganzen Leben meines Bruders genau Bescheid’ duizelt het je wel. Pet af voor de handigheid van Elisabeth die het zo ver gebracht heeft. Niet alleen omdat ze vaker dergelijke dingen openlijk heeft kunnen zeggen en schrijven, maar veel meer omdat ze erin slaagde het vrijwel iedereen te laten geloven. Die pet dan maar diep over de ogen van al die geleerden etc. die het allemaal zo klakkeloos geloofden en napraatten. En nog dieper over die van Janz en zijn beide naschrijvers die denken de mythen van Elisabeth te ontmaskeren door ze om te keren. Ook een omgekeerde mythe is een verzinsel, en wel hetzelfde, alleen met de verkeerde voortekens. Elisabeth die welbeschouwd nauwelijks een rol van betekenis in het leven van haar broer speelde wordt van goede en congeniale tot kwade en banale genius omgetoverd: maar het blijft toveren.

Wat een onzin weet die ‘definitieve’ biograaf Janz al niet te melden. Quasi psychologica: Nietzsches haat tegen zijn moeder, de erfelijke eigenschappen van zijn vader en vooral: zus Elisabeth. Enormiteiten als ‘hij kwetste opzettelijk zijn zuster door het nationalisme als ziekte te brandmerken.’ Alsof Nietzsche bij het neerschrijven van zijn doordachte meningen er ook maar een ogenblik over dacht, wat een bekrompen moeder thuis of zuster in Paraguay daar wel over zouden denken. En weet de biograaf dan niet, dat soortgelijke boutades tegen het overdreven nationalisme van vooral de Duitsers reeds vanaf '70, toen het nog goed was tussen broer en zus, ook al geschreven waren? Heel de houding van Nietzsche tegenover vrouwen en het huwelijk en die van zijn zuster bovendien wordt aan hun onderlinge innige band met bijkomende jalousie vastgeknoopt en ondergeschikt gemaakt. De pure klets en fantasie - het valt me tenminste zwaar zulks nog ‘interpretatie’ te noemen - wordt omgeven met roddels: ‘volgens een enkele biograaf is er zelfs sprake van een incestueuze verhouding’. Ja hoor, en bovendien heeft Nietzsche met zijn tante Rosalie in bed gelegen, was eigenlijk homofiel en had een driehoeksrelatie met Paul Rée en Lou von Salomé. Waar komt al die wijsheid vandaan? Uit Nietzsches eigen getuigenis.

Immers toen de waanzin hem overviel was hij bezig met het schrijven van zijn autobiografie Ecce homo. In het gesticht te Bazel heeft hij ook nog aantekeningen kunnen maken en wel voor een biografie van zijn zus. Dat manuscript bleef

[p. 79]

lange tijd onbekend en kwam pas in 1921 in handen van Dr. Oscar Levy - de vertaler en uitgever van Nietzsches werken in Amerika. Die publiceerde het als My sister and I, en het werd in de engels sprekende landen een succes - mijn exemplaar van 1965 is al de ‘fifteenth Printing’. (Of men het nu wel of niet geloofde, prachtig vond men het blijkbaar: tot Liliana Cavani die het als hoofdbron gebruikte voor haar film Al di la del bene e del male.) Welnu in dat boek, in het achtste hoofdstuk - het sterfbed van tante Rosalie - staat de bekentenis van incest tussen Friedrich en Elisabeth. Er is maar één maar aan het verhaal: je moet al bitter weinig van Nietzsche weten om niet na een dozijn bladzijden te twijfelen en na nog weer eens zo'n dozijn zeker te weten dit alles is van a tot z gelogen!

Was die ‘afschuwelijke zuster’ er nog maar, wat zou zij dat soort praatjes tot in alle uithoeken met toespraken, pamfletten en gerechtsdienaren van zich weg gejaagd hebben!

De kennis dus die Elisabeth zowel van leven als van werken van haar broer bezat was zeer onvoldoende. Wat de filosofie van haar broer betrof, liet ze zich bijscholen door Rudolf Steiner. Zijn denigrerende oordeel wordt in dit verband altijd aangehaald, zonder enige kritische reflexie of dat oordeel wel zo juist is. Mij komt het voor dat in vergelijking met veel andere Nietzsche-literatuur het oordeel van Elisabeth helemaal niet zo bedroevend is.

Wat het leven van haar broer betreft, valt het op dat met de jaren haar geheugen er blijkbaar op vooruit ging: ze weet almaar meer te vertellen en op te dissen.

Ten slotte ontstaat de legende dat er niemand zo nabij Nietzsche geleefd en gedacht heeft als zijn zus.

En die legende staat bij Curt Janz in haar omgekeerde vorm nog stok en stijf overeind. Maar niet enkel de fabeltjes óver haar, ook die ván haar zijn onder al dat quasi-kritisch geweld nog niet bezweken. Een befaamd voorbeeld is haar voorstelling van de breuk tussen Nietzsche en Wagner.

Ieder was het bekend, dat Nietzsche eerst in het gevolg van Wagner dapper meestapte, er reuze trots op was zo maar met zo iemand om te mogen gaan, en over dat alles luid de loftrompet stak in zijn vierde ‘Ontijdige overweging’. Toch verschijnen er in '88 en '89 twee ongehoord felle aanklachten van hem tegen de nu gestorven vriend, Der Fall Wagner en Nietzsche contra Wagner.

Om een en ander te rijmen kan men overal het volgende lezen. De loftrompet werd uit vriendschap gestoken - maar de goede lezer hoort toch wel de reeds kritische ondertoon? - terwijl men in de diverse uitgaven van Nietzsches Nachlass de meest stekelige en onthullende opmerkingen over Wagner kan lezen uit de tijd van Richard Wagner in Bayreuth.

Nietzsche immers was vol verwachting naar Bayreuth gekomen om de eerste opvoering van de Ring des Nibelungen mee te maken, maar was over al het daar gebodene danig teleurgesteld. Ineens had hij het allemaal door: de Duitsers te lomp, Wagner te katholiek, en zijn muziek erbarmelijk. Hij vluchtte naar een eenzaam dorpje in de bossen, Klingenbrunn, waar hij de harde waarheid tot zich liet doordringen en in aantekeningen vastlegde dat er een kloof was tussen zijn bovenmenselijke opgave en de bier en worst kultuur van Wagner en zijn Duitsers. Voortaan zou hij eenzaam zijn.

Na die laatste dramatische zin zou ik wel stippeltjes of een groot uitroepteken willen zetten: wat aangrijpend is dat alles!

Dat zal ook wel de reden zijn dat het allemaal steeds maar weer braaf nagepend wordt. In het artikel van Pam en Sijmons wordt gesproken van ‘Nietzsches vlucht uit Bayreuth’, en in het daaropvolgende van M. van Amerongen staat daarover ‘Nietzsche realiseerde zich met een schok dat’ - volgt de hele hierboven uitgemeten ramplam.

Toch is dit allemaal baarlijke nonsens. De waar-

[p. 80]

heid is, dat Nietzsche zowel voor als na de Bayreuther-Festspiele van '76 nog vol bewondering voor Wagner was. Hij moest zich een tijdlang in Klingenbrunn afzonderen, omdat hij zich even niet gehouden had aan zijn bijzonder strak diëet en daardoor, behalve dagenlang braken en diarree, aan gezichtsstoornissen leed. Toch zette hij alles op alles om weer tijdig terug te zijn, zodat hij toch de Ring nog heeft meegemaakt. De stemming daarbij was blijkbaar zo opperbest dat hij reeds na enkele uren omgang een huwelijksaanzoek deed aan een reeds gehuwde Parijse kennis van de Wagners.

Ook de jaren nadien bleef hij Wagner vereren. Zo hoefde de meester maar een klein gebaar te maken of Nietzsche reisde in 1882 - in gezelschap van Lou von Salomé - al naar hem toe voor de eerste opvoering van de Parsifal. Niets geen breuk, twee kulturen, vlucht naar Klingenbrunn etc. Ook de laatdunkende aantekeningen over Wagner dienen later gedateerd te worden.

Maar dat is nog niet alles: integendeel. Want behalve dat we moeten constateren dat allerlei artikelenschrijvers die ‘afschuwelijke zuster’ dapper uitschelden maar anderzijds even braaf haar praatjes napraten moeten we de vinger op een ergere wonde leggen.

Want Pam/Sijmons etc. schrijven onwaarheid, omdat ze klakkeloos Elisabeth napraten of Janz of wie ook - want wie zegt het niet zo? -, maar waarom schrijft Elisabeth onwaarheid? Omdat ze haar broer probeert te beschermen! Deze hele voorstelling van zaken immers is niet door haar maar door haar broer verzonnen. Die is het, die het zo neerschreef in het stuk over ‘Menselijk, al te menselijk’ in zijn Ecce homo. Dat boek geldt als de geniale autobiografie van de filosoof, waarin hij de diepe betekenis van zijn leven en zijn boeken toelicht. Het is werkelijk de hoogste tijd - en ik zou deze hele zin wel in kapitalen willen schrijven - dat aan zo'n scheve voorstelling van zaken een einde wordt gemaakt. Ecce homo is niet meer het geschrift van een Nietzsche die meester was over zijn geest en zijn pen: van achter alle zinnen en onzin blikt reeds de waanzin ons aan. Van de hele voorstelling, die in het boek gemaakt wordt van de breuk met Wagner, is nauwelijks een enkel woord waar. Hoe fascinerend ook, men moet wel begrijpen dat er in de Ecce homo geen ‘laatste waarheden’ staan. Ook geen leugens, maar waandenkbeelden.

Maar wat moest Elisabeth hiermee aan? Zij geloofde nog zoals ieder ander destijds - en Pam/Sijmons tot op vandaag - in die andere mythe, dat Nietzsche pas op 3 januari '89 plotseling waanzinnig werd en dus de Ecce homo bij zijn volle verstand geschreven had. Waarschijnlijk geloofde zij heel en half wat haar broer over die breuk en de zgn. vlucht naar Klingenbrunn opdiste en wenste dit pracht theaterstuk niet te verknoeien met minder belangwekkende zaken als diarree of schandaaltjes met dames. De waarheid bleef - en blijft blijkbaar - bij de ‘Nietzsche-kenners’ onbekend. Ze hadden ook makkelijk spel: Wagner dood, Nietzsche buiten zinnen en Cosima zwijgend - tot voor twee jaren, toen eindelijk haar dagboeken uitkwamen. Bovendien alle brieven van Nietzsche aan Wagner door Cosima in het haardvuur gegooid, en die in de omgekeerde richting enkel het nietszeggende gebrulbral van Wagner inhoudend. Het wachten was dus op iemand buiten de Nietzsche sfeer. Dat werd Ernst Newman die in het vierde deel van zijn lijvige The life of Richard Wagner alles haarfijn uit de doeken deed. Dat deel verscheen al in 1946 in New York. Het heeft blijkbaar een van de vele dromen van de Nietzsche fans nog niet gestoord. Tien jaar later verscheen te Zürich de studie van C. von Westernhagen Wagner waarin dit alles nogmaals en bovendien nog meer recht gezet werd. Het resultaat is even afwezig als destijds de tirades van Nietzsche zelf tegen de Wagnerianen.

Er wordt hier dus op drie manieren met de waarheid gesold. Door hedendaagse schrijvers die ongehinderd door werkelijke kennis van

[p. 81]

zaken Elisabeth uitschelden en napraten. Door Elisabeth die enerzijds domweg geloof hechtte aan wat haar broer opschreef en anderzijds ‘die Dummheit ihrer der Zeitgenossen - maar haar tijd duurt voort! - mit imponierender Klugheit’ en ‘mit geradezu frivoler Sachlichkeit’ misbruikte (woorden van Ernst Podach). Want ten slotte hadden zowel broer als zus eenzelfde geringschattend oordeel over heel die duitse geleerdenwereld, en hoe vaak krijgen ze tot op heden daarin niet gelijk.

Maar de derde onwaarheid is de ergste, die van Nietzsche zelf. De ‘echte’ Nietzsche is ons niet enkel ontstolen door veel gezwam en gezwets, of door de leugentjes van zijn zus, maar vóór alles door de daverende indruk, die de laatste geschriften van hem zelf maakten: Götzendämmerung, Der Fall Wagner, Nietzsche contra Wagner, en het dubbelgeschrift Der Anti-Christ en Ecce homo.

Laten wij ons eens bepalen tot dat laatste: Ecce homo. Wie man wird was man ist.

Het eerste dat men daarover moet weten is dat het boek niet bestaat.

Wat er is, dat is enkel materiaal waaruit een boek samengesteld zou kunnen worden. Dat materiaal laat zich ordenen in drie lagen.

Ruwweg, de eerste gewone versie uit de zomer van '88. Dan er overheen en tussendoor een veel geëxcalteerdere versie uit de herfst. En tenslotte de laatste volstrekt waanzinnige stukken van de wintermaanden in Turijn. Van sommige stukken hebben we deze drie versies; van andere enkel twee of één; en van sommige zelfs geen. Zo ontbreekt overal het stuk dat Nietzsche na het hoofdstuk ‘Waarom ik noodlottig ben’ plaatste: de oorlogsverklaring.

Waarom we sommige versies en stukken wel en andere niet hebben blijft in het duister. Wel is zeker, dat er stukken moedwillig vernietigd zijn.

Hoe nu toch een boek Ecce homo op de markt brengen? Men liet dit aan de wijsheid van Nietzsches ‘beste’ vriend Peter Gast over. Die vereerde de filosoof dusdanig en meende bovendien zo volkomen op de hoogte te zijn van diens diepste bedoelingen, dat hij er niet voor terugschrok ook in herdrukken van reeds door Nietzsche zelf uitgegeven boeken nog ‘verbeteringen’ (die beter de gedachten van de bewonderde meester uitdrukten) aan te brengen. Ook met Ecce homo hield hij huis. Soms de eerste, dan weer de laatste of de middelste versie prefererend, of ook wel de ene versie verkiezend maar larderend en corrigerend met de andere. Met als eindresultaat de suggestie, dat Nietzsche werkelijk dit boek geschreven had. De enig mogelijke en juiste wijze om dit materiaal in boekvorm te gieten is het allemaal achter elkaar af te laten drukken. De slechte lezer zal het saai vinden - geen ‘echt’ boek - soms dubbelop te moeten lezen, de lezer echter zal telkens weer versteld staan van de veelzeggendheid van die schijnbaar kleine veranderingen.

Laat ons bij voorbeeld eens onze plek over ‘de breuk met Wagner’ opslaan. We merken dan dat hier de latere versie gevolgd is (alle gescheld op Wagner was musicus Peter Gast welkom). In de eerste versie is er geen sprake van een breuk met Wagner. Daar wordt enkel afschuw van heel het gedoe rondom Bayreuth, de Wagnerij, uitgesproken. Dan wordt langzamerhand meer in het geding gebracht: Wagner zelf, en dan Nietzsche en zijn leven - de beslissing niet langer Bazelse professor te zijn.

Alles wordt steeds verder opgepoetst en overdreven. Zo bij voorbeeld wordt in de tweede versie het zo voorgesteld alsof hij doodziek toch nog geniale dingen aan Gast kon dikteren. Dat effect wordt bereikt door uit een eerdere versie de opmerking ‘aus alten Niederschriften’ weg te laten.

Tenslotte zelfs worden exorbitante alinea's toegespitst in waanzinnige kreten. Zo bij voorbeeld nadat hij eerst uitgelegd heeft hoe mager de melodische vondsten van Wagner zijn, dan plotseling later daaronder: hij heet Wagner - ik noem hem Mager. Hier is de grens al lang overschreden. Daar spreekt niet langer Nietzsche maar zijn waanzin.

[p. 82]

Want Nietzsche was, toen hij dit schreef, al de grens van het normale gepasseerd. Ondanks dat we bijna overal - en dus ook bij Pam/Sijmons - de legende tegen komen ‘hoe een paard wordt mishandeld door zijn koetsier’ op 3 januari 1889 en Nietzsche zich er tussen werpt en op dat moment in elkaar stort, is het overduidelijk dat Nietzsche toen niet plotseling waanzinnig werd, maar dat het hier een proces betreft, dat al in de herfst van '88 heel duidelijk zichtbaar is.

We zullen het maar aan het feit, dat Curt Janz met zijn tweede deel het pas tot '88 gebracht heeft, wijten dat Pam/Sijmons over de wijze waarop Nietzsche zijn verstand verliest, de eerste jaren van zijn waanzin en de walgelijke affaire met Dr. Julius Langbehn, de meest baarlijke nonsens verkopen. Ik ga niet alles verbeteren en de kwaliteit van het geschrevene is dat ook niet waard, maar wijs enkel de geinteresseerde, waar hij wel de waarheid kan vinden. Over de aansluipende waanzin en de laatste maanden in Turijn de studie van Ernst Podach Nietzsches Zusammenbruch van 1930 (later ook in het engels en het frans verschenen). De studie van Podach is voorbeeldig en had heel wat gekletst moeten voorkomen, maar dat is helaas niet het geval. Vorig jaar verscheen bij Einaudi in Turijn zelf een boek van Anacleto Verrecchia La catastrofe di Nietzsche a Torino. Tal van strikt plaatselijke details blijken toch in gedrag en woorden van Nietzsche terug te vinden te zijn. Ook hier kan nog heel wat rechtgezet worden. Zo spreekt Nietzsche in zijn laatste brief aan Jacob Burckhardt over twee begrafenissen, de ene van een zekere Antonelli. In alle commentaren kan men vinden, dat het hier kardinaal Antonelli, de staatssecretaris van Pius ix betreft - b.v. bij Schlechta Vol. iii p. 1461. Het hindert blijkbaar niet, dat die persoon helemaal niet in Turijn gestorven of begraven is en bovendien al twaalf jaar dood was. Nietzsche doelt op de pas geschiede begrafenis van de architekt Alessandro Antonelli, bouwer van een van de mooiste groteske bouwwerken ‘de Mole Antonelliana’. Men kijke overigens dit boek ook eens in vanwege de serie merkwaardige erin opgenomen illustraties.

Over het verloop van de waanzin - Der Kranke Nietzsche, Briefe seiner Mutter an Franz Overbeck (1937).

En over de toestand waarin Overbeck hem in Turijn aantrof - steeds weer wordt Overbecks brief aan Peter Gast geciteerd terwijl daarin veel verzwegen wordt dat nu allang bekend is, of althans behoort te zijn, door de publicatie van de brief van Overbeck aan zijn vrouw Ida en door de mededelingen gedaan aan Bernouilli - benevens over de affaire Langbehn: Carl Albrecht Bernouilli Franz Overbeck und Friedrich Nietzsche eine Freundschaft 2 Bdn. Jena 1908.

De legende, dat Nietzsche pas op 3 januari '89 plotseling krankzinnig zou zijn geworden, heeft grote betekenis voor de interpretatie van zijn werk. Laat ik eens citeren wat Richard Oehler bij zijn uitgave van de Ecce homo in de 21-ste band van de Musarion-uitgave beweert: ‘Das, was an Fingerzeigen von Nietzsche für sein Verständnis gegeben wird, ist Satz für Satz von so grosser sachlich fesselnder Bedeutung, dass die peinliche Empfindung, jemanden in dieser Weise über sich selbst reden zu hören, schnell verfliegt.’ Integendeel! Het is hoogst pijnlijk een geniaal man op zo'n wijze te zien ontsporen. Pijnlijk ook, veel uit zijn eerdere leven aan te moeten wijzen dat als voorteken opgevat moet worden. Nog pijnlijker, na zijn dood een vloed van dwaasheden op grond van deze aberraties te moeten horen. Ecce homo en andere geschriften uit die tijd zijn niet van grote ‘sachlich fesselnder Bedeutung’, integendeel, zin voor zin geven ze een overbelichting, die het beeld van Nietzsche grondig bedorven heeft. Wanneer zal men afstappen van het gekrakeel met Elisabeth en de strijd aanbinden van Nietzsche tegen Nietzsche zelf?

Maar, behalve dat het boek Ecce homo niet bestaat en dat het materiaal niet meer afkomstig

[p. 83]

is van een Nietzsche die zichzelf nog in de hand had, moet ik nog een derde punt noemen: alle uitgaven tot nu toe zijn door en door corrupt. De oorzaak daarvan noemde ik reeds hierboven toen ik sprak over de verschillende lagen van de tekst en de bewerking die Peter Gast ze liet ondergaan.

Slaan we eens op de passage waar we ons al eerder mee bemoeiden, die over de zgn. breuk met Wagner. Dat is het vierde stukje uit het hoofdstuk over Der Fall Wagner dat begint met de woorden ‘- Und warum sollte ich nicht bis an's Ende gehn? Ich liebe es, reinen Tisch zu machen.’

Daarin spuit hij zijn felle haat tegen de Duitsers. Uitgezonderd met Richard Wagner - let wel - ‘habe ich keine gute Stunde mit Deutschen verlebt.’ Daarna volgen in de tekst ... en dan ‘Gesetzt, dass der tiefste Geist aller Jahrtausende (excusez du peu).’

Die drie puntjes roepen geen argwaan op, ze zijn gebruikelijk in Nietzsches stijl. Bovendien, Schlechta heeft toch eindelijk de goede teksten uitgegeven? en ook daar staat het zo, evenals bij Colli en Montinari. Toch betekenen de ... in dit geval wat anders, namelijk dat er wat weggelaten is en wel vijftien woedende zinnen met hysterische aanvallen op Bernhard Förster, Heinrich Köselitz en Franz Overbeck.

Twee zinnen verder op, na al dit volslagen ongenuanceerd gebral, staat dan ‘- wehe mir: ich bin eine nuance’: het zinnetje dat Pam/Sijmons, fout vertaald en even weinig op zijn plaats, als titel gebruiken.

Als ik dan in het artikel lees dat het laatste en negende hoofdstuk van Ecce homo (...) slechts één zin (bevat): ‘Is dat duidelijk? - Dionysos tegen de Gekruisigde’, dan kan ik, behalve opmerken dat hier andermaal een eenvoudig zinnetje fout vertaald wordt - ‘Hat man mich verstanden?’ staat er -, slechts constateren, dat de schrijvers geen flauw benul hebben van wat er met die tekst aan de hand is: in het materiaal volgen daarna nog maar liefst acht bladen.

Men vertrouwt maar klakkeloos, zonder enige verdere studie, op bar slechte edities zoals die vreselijk populaire van Karl Schlechta. Ook de nederlandse vertalingen van de Antichrist en de Ecce homo gaan daardoor vaak de mist in. De Schlechta-editie mist een serie fouten, die in alle andere edities namens het Nietzsche-Archiv voorkomen. Maar anderzijds heeft ook Schlechta aanzienlijke misgrepen gedaan.

Gezien het gezag dat hij buiten de vakkringen heeft is dat misschien des te schadelijker. Om Schlechta namelijk is ook een mythe ontstaan, die hij zelf met graagte verder liet woekeren. Bekend is het zo vaak aangehaalde verzoek van hem aan Elisabeth om nu eens de originelen van bepaalde stukken te tonen, welks verzoek zij beantwoord zou hebben met een blik ‘alsof zij mij wilde vermoorden.’ Dat is een engeltje-duiveltje vertekening van formaat.

Laten we de waarheid maar eens zeggen. Als Elisabeth loog, dan loog ze in commissie, en in die commissie zat de overgrote meerderheid van het duitse wetenschappelijke volkje. En wie er ook in zat was Karl Schlechta. Die heeft jarenlang meegewerkt aan het Nietzsche-Archiv en enkele bijzonder beschamende edities op zijn naam staan. Om maar één voorbeeld te noemen: van de vele publicaties van Elisabeth is haar Nietzsche und die Frauen seiner Zeit wel het absolute dieptepunt. Wat goor wat infaam. Geen valse aantijging wordt ons bespaard. Dat boek kwam uit in München in 1935. Elisabeth was toen 88 en niet meer in staat zonder hulp zoiets te schrijven. Wat lezen we dan voor in het tweede deel?

‘Herr Dr. Karl Schlechta ist so freundlich gewesen, die Herausgabe dieses vorliegenden zweiten Teiles zu übernehmen.’ Jawel, en zo is er meer van dat. Schlechta is vaak even handig en onbetrouwbaar als de editie waarmee hij de markt veroverde.

(Ook de Colli/Montinari is lang niet zo solide als ze lijkt; bespreking hiervan zou weer een hoofdstuk apart worden).

Ik wil geenszins me ontpoppen als verdediger van de zus van Nietzsche, de vrouw van

[p. 84]

Tolstoj of die van Sokrates, maar het moet me toch van het hart dat die wel al te gemakkelijk aan te vallen zijn en dat bovendien de aanvallers lang niet zonder blaam zijn.

Het is zowel goedkoop als onjuist, Elisabeth aan te vallen en haar broer vrijuit te laten gaan. Let eens op een opmerking van de scherpziende Lou von Salomé, die zegt dat het gelieg en gedraai van Elisabeth Nietzsche een trek is die ze met haar broer deelt. De, wat Podach noemt ‘fabulatorisch-emotiv-selbsterhöhende, kurz mythologisierende Zurechtlegung’ begint niet pas in 1888 en is niet enkel in de Ecce homo te vinden: dat deed Nietzsche al veel vroeger evenzo. De legende Wagner werd pas na zijn dood door Cosima de wereld ingefantaseerd; de legende Nietzsche kreeg Elisabeth kant en klaar van haar broer voorgeschoteld.

En alsof het nog niet allemaal genoeg is, breit men maar door aan het gezwets. Pam en Sijmons weten weer op te dissen dat Elisabeth anti-semiet was, een goede omgang met Hitler had terwijl daarentegen broer van dat soort zaken vrij was. Elisabeth is getrouwd geweest met een fervente jodenhater: Bernard Förster. Al snel had zij in de gaten de verkeerde getrouwd te hebben en keerde zich af van dat soort zaakjes. Hoewel iedereen in het Nietzsche-Archiv de bewijzen van Elisabeths anti antisemitisme in kan zien, gaat het kwaadspreken rustig verder. Wat ze behalve aan het gebrek aan kennis van haar beschuldigers vooral te wijten heeft aan enkele opmerkingen van haar broer. Maar de vuistregel geldt nu eenmaal, dat woorden van Elisabeth over Friedrich onwaar en die van hem over haar altijd waar zijn. Klets!

En die verhouding tussen Elisabeth en Hitler. Hitler sloeg propagandistische munt uit een verwrongen Nietzsche en Elisabeth op haar beurt werkelijke munt uit die hoge belangstelling. Een zakelijke relatie dus, en buiten die zaken om vond zij Hitler ‘een afschuwelijke man’.

Maar laten we tot slot eens naar haar broer kijken. Ik zou niet zo gladjes over de relatie Nietzsche-fascisme heen willen lopen. Daar valt heel wat meer over te zeggen dan een loutere ontkenning.

En Nietzsche en het anti-semitisme. Het spijt me het te moeten zeggen, maar men kan er onmogelijk om heen dat Nietzsche wel een grote hekel had aan het gebral van de anti-semieten als zelf anti-semiet was. Heel zijn haat tegen het christendom heeft te maken met zijn verfoeiing van het jodendom. Het christendom is in zijn ogen de ergste jodenstreek.