Maatstaf. Jaargang 27

[p. 66]

Henk Romijn Meijer Een geschiedeniskereltje aan de kaak gesteld

Mijn God, wat een revolutie hadden we toen, zo'n tien jaar geleden! Straten vol stralende studenten en een hele hoop staf juichte mee. Ze riepen op het trottoir van dit is het begin, wij gaan door met de strijd, en nu en dan deed een fatsoenlijk mens wat brood en een paar appels in een mandje dat door bezetters aan een touw naar binnen gehesen werd. De nieuwe mens was druk in de weer om geboren te worden en het barensleed zou binnenkort zijn geleden. Alles sliep dwars door elkaar en alles mocht zo maar ineens. ‘Alles mag,’ hoorde ik in die dagen een alternatief dichtende priester gezaghebbend zeggen, nog voordat hij in het huwelijk was getreden. Keurige wetenschappers lieten opeens uit eigen beweging of op psychiatrisch bevel hun das achterwege, zetten zich slordig tot het borsthaar te kijk en sloegen orakeltaal uit over de aard van de fiktionaliteit van bijvoorbeeld het stripverhaal. Alles aan alles gelijk en je zag er op toe dat je niemand in wat ook de baas was. Menselijke gevoelens waren in hun totaliteit omgeslagen van bevangen tot uitgelaten. En ze waren gezuiverd: jalousie en nare gedachten waren voorgoed van de baan en iedereen was eerlijk als een klomp goud. Als nieuwe student verlulde je gewoon een jaartje of twee op de gang of in het portiek en als nieuwe docent doorbrak je verstarde structuren. Kunst, literatuur waren de stuiptrekkingen van de élite geworden. Uit de Nieuwe Mens braakten zich duizenden stencils naar boven in een volstrekt nieuwe taal. En achter torens van drukwerk ging een wildgroei schuil van commissies, commissies, commissies.

Wat is er geworden van die vrije vogels van toen? Waar zitten hun nesten van papier en dikke woorden? In een café denk je soms, daar heb je er één. Een gelige, vroeg versleten jonge man die tegenover een rinkelende vrouw rept van de martelgang van het onderwijs en aan een hysterisch dochtertje exotische onderwijskundige of bestuurlijke afkortingen uitlegt die haar doen proesten. Zou zo iemand nog doorgaan met de strijd? En als je binnenloopt bij een commissie zie je nog wel eens zo iemand met piekhaar en vochtige hertenogen in een rood hemd, zo'n wetenschapper die niet zo best in zijn vak bleek, maar gewiekst in het zwijgen en het afwachten van hoe de wind waait. Of één die gewoon kreten slaakt en gloednieuwe winden laat waaien.

Zelf ben ik eens een hele poos na de Grote Bevrijding door een Hoog Universitair Lichaam per aangetekende brief tot een ‘gesprek’ uitgenodigd omdat ik per dag niet lang genoeg achter elkaar op mijn werkplek in de lucht zat te staren. Om tijd te besparen wilde ik mijn antwoord zelf bij het Lichaam afgeven waar ik toevallig elke ochtend langs fiets. Zo klopte ik om tien uur op de betreffende deur en de portier die het zag riep, Wat moet dat? Ik zei dat ik een brief had voor mijnheer Dobbel en hij zei, Dan kunt u dat verweg het beste spelen over mijnheer Makker, dat is boven, de lift in, in de hoek en dan op de tweede verdieping, helemaal aan het eind van de gang. Dus ging ik naar boven. In de kamer van mijnheer Makker trof ik een donkere vrouw die strak naar mij staarde. Ik vroeg naar mijnheer Makker en

[p. 67]

vertelde haar in het kort van mijn brief en ze zei na een poos donker staren, En mag ik misschien weten wat het onderwerp is van die brief? Ik legde haar uit dat ik niet lang genoeg in de lucht keek en ze knikte. Wij weten hier van uw geval, zei ze, u boft, want mijnheer Makker is op het ogenblik net op de kamer van mijnheer Dobbel en als u daar even aanklopt, dat is beneden, tegenover de portier, u kunt de lift nemen... Ik nam de lift naar beneden en bij mijn eerste klop op de deur riep de portier opnieuw wat ik moest. Hij trok een geërgerde frons. Mijnheer Makker zit hier, achter de deur van mijnheer Dobbel, riep ik terug. Ik ging naast hem staan. Ik vroeg hoe ik mijn brief over mijnheer Makker kon spelen zonder te kloppen, in dit speciale geval. Toen wees hij naar een deur in de linker hoek van zijn eigen verdieping. Dan is het beste dat u even naar mevrouw Dingdong gaat, zei hij, in die kamer achter die pilaar. Mevrouw Dingdong zal u misschien, zei hij en zijn stem zweefde. Ik liep naar de hoek. De deur van mevrouw Dingdong stond open en ze zat voor zich te staren. Ik vertelde mijn verhaal zo correct als ik kon en ze zei, Ik neem geen post aan. Mijnheer Makker gaat over de post. Dat is op de tweede étage helemaal aan het eind van de gang tegenover de lift. U kunt de lift nemen, zei ze. Maar mijnheer Makker zit bij mijnheer Dobbel, zei ik en de portier heeft me gezegd dat ik mijn brief over u moet spelen. Mevrouw Dingdong knikte misprijzend. Hij heeft me naar u verwezen, zei ik. Maar de post gaat niet over mij, zei mevrouw Dingdong en op dat moment werd ik kwaad. Dit is een groot gebouw, zei ik, en ik ben nu twintig minuten aan de gang om een brief af te geven en nu neemt u die brief van mij aan. En bovendien geeft u mij een bewijs dat u die brief hebt ontvangen, zei ik. En op dat bewijs zet u de datum en het uur waarop u die brief in ontvangst heeft genomen. Toen deed ze als een lam wat ik zei, in omslachtige halen. Op mijn weg naar de deur zag ik mijnheer Makker uit de kamer van mijnheer Dobbel komen, papier onder zijn arm en een sluw lachje op zijn gezicht.

Zit het daar, achter die deuren, dacht ik buiten, al die vrijheid op al dat oude bevochten, en gaan ze daar door met de strijd, Dingdong en Makker en Dobbel? Zijn dat ze, die nieuwe mensen van toen, of zijn het weer andere nieuwen die weer anderen opzij hebben gedrukt, of loopt het gewoon door elkaar in een tijdversnipperende stormloop van drukdoende en starende mensen, zo druk als bijvoorbeeld Howard en Barbara Kirk, de hoofdpersonen van Malcolm Bradburys uit 1975 stammende roman The History Man die nu ook als paperback is te krijgen.

The History Man is een roman uit het hoogswingende academische milieu van de laat zestiger, begin zeventiger jaren, een tijd van goede bedoelingen en van veel drastisch geschreeuw. Howard Kirk, de geschiedenisman, een zogeheten radicale socioloog, is ‘that conventional product of his circumstances and his time, the fifties’. Hij was in die tijd een middelmatig begaafde, hardwerkende beursstudent die geen eigen idee in zijn hoofd had. Zowel Barbara als Howard kwamen voort uit nette ‘upper working-class cum lower middle-class backgrounds’ in het Noorden van Engeland. In 1960 haalden ze beiden hun graad. Na die mijlpaal vonden ze het moeilijk om uiteen te gaan. Dus trouwden ze, ‘social and emotional infants’ als ze waren. Omstreeks 1963 begonnen ze de kriebel van nieuwe tijden te voelen en Barbara kondigde aan: ‘I was probed’. ‘Probed’ wilde zeggen dat ze zich door een Egyptische student genaamd Hamid had laten nemen, een avontuur dat voor de beide Kirks leidde tot een ongekende sexuele ondernemingsdrift. Daarna volgden de hasj, het leren jasje, de baard en ook gewoon twee kinderen, een jongen en een meisje, zoals het hoort, die, zoals het hoort, volgens de nieuwste pedagogische inzichten op stang werden gejaagd. Howard is dan benoemd aan de nieuwe universiteit van Watermouth, een bourgeois stad ‘built on tourism, property, retirement pensions, French chefs.’ Toen in 1968 alle structuren werden doorbroken was

[p. 68]

Howard de aangewezen persoon om op de bres te staan. Zijn losgeslagen tong wist de mensen ervan te overtuigen dat ‘a new era of human fulfilment and creativity was at hand.’ Zijn vrouw Barbara riep ‘Fuck’ in raadsvergaderingen, want ‘they were on the side of the new’.

Aan het begin van het boek is de opmars van de Kirks tot een pas op de plaats ingeperkt. Nog steeds leven ze tussen een einde en een begin

in a history where an old reality is going and a new one coming, living in a mixture of radiance and radical indignation, burning with sudden fondness, raging with sudden hates, waiting for a plot, the plot of historical inevitability, to come and fulfil the story they had begun in bed in Leeds after Hamid had slept with Barbara...

In het leven in een ‘mixture of radiance and radical indignation’ ontstaat er bij Barbara zwaarmoedigheid, zoveel twijfel aan Howards wijsheid en die van zichzelf dat ze een wanhoopsgebaar maakt aan het eind van het boek, terwijl Howard ontvlucht aan de waarheid over zichzelf in een furieuze en vooral blinde energie.

Bradbury beschrijft in zijn vaak zeer vermakelijke en ook wel verdrietig makende satire een trimester dat wordt in- en uitgeluid met een feest ten huize van de Kirks. De feesten zijn rituele vrijheidsdansen, zijn althans zo bedoeld, al drinken de bevrijden roemloze rode wijn van de supermarkt en al wordt op het laatste feest al het spontane tegen heug en meug bedreven. Bevrijd moeten ze zijn, of ze willen of niet, ‘free of economic timidity, sexual fear, prescriptive social norms...’ Zoals te verwachten zijn Howards colleges even ‘ongestructureerd’ als zijn feesten en zijn boeken waarin, zoals Bradbury spottend zegt, ‘urgent feeling breaks up traditional grammar, methodology and organization.’ Ergens stelt Howard zelfs dat ‘the use of the traditional concept of “man” and “woman” to designate stable cultural

[p. 69]

entities, was irrelevant’. Het klinkt als een moeizame duiding van een spotprent van Claire Bretécher!

Bradbury die zijn satirische talent al in zijn eerste roman Eating People Is Wrong (1959) had bewezen, houdt niet van halve maatregelen. Hij legt het er af en toe wel erg dik bovenop. Hij heeft van zijn Howard een onvermoeibare strijder gemaakt, op naar een betere wereld, een betere mens. Wanneer Barbara hem in het eerste hoofdstuk vertelt van een alternatieve bevrijding, een jongen die zich heeft opgehangen in zijn tuin, luistert Howard ternauwernood. Haar neerslachtigheid komt niet in zijn kraam te pas. ‘I'm telling you that your gay belief in things happening doesn't make me feel better any more,’ zegt Barbara, als om hem te waarschuwen voor haar zelfmoordpoging, ‘the classic appeal’, waarmee Bradbury zijn boek laat eindigen als een echo van eenzelfde poging door zijn oude vriend en collega Henry Beamish, tijdens het eerste feest.

Bradbury laat er geen twijfel aan bestaan wat de altijd ‘bereikbare’ en stimulerende raad gevende Howard in werkelijkheid is: een meedogenloze opportunist, ijdel bij het leven en zonder één werkelijke emotie behalve de zucht naar macht die hem draaiende houdt. Wie hem een strobreed in de weg legt, loopt hij onder de voet. Zijn vriend Henry Beamish die kennelijk als Howards tegenhanger is ontworpen en die ergens verzucht: ‘And I'm rather sick of the great secular dominion of liberation and equality we were on about then...’ scheept hij af met sonore cliché's. Wanneer een student werkelijk fundamentele kritiek heeft op zijn ideeën toont Howard pas goed hoe vals hij kan zijn, zoals in het geval met Carmody die van Howard steeds onvoldoendes krijgt voor zijn essays en Howard zijn geloof durft te bekennen:

‘I happen to believe in individualism, not collectivism. I hate this cost-accountancy, Marxist view of man as a unit in the chain of production. I believe the superstructure is a damned sight more important than the substructure. I think culture's a value, not an inert descriptive term.’

Waarop Howard alleen weet te zeggen:

‘Beliefs, in short, incompatible with social analysis.’ Hij wil de jongen uit het instituut laten verwijderen. Alleen in zijn rancune vindt hij een soort moed om zijn kwaadaardige wil door te drijven. Is hij minder geëmotioneerd, dan is hij doorgaans lafhartig en onthoudt hij zich bij voorkeur van stemming.

Het is duidelijk dat Bradbury Howards tegenstanders vertegenwoordigers laat zijn van wat hij zelf het verdedigen waard vindt en dat hij Howard elke eigenschap heeft gegeven die hij verafschuwt in de eigentijdse intellectueel. Bij al zijn hoogdravende pretenties is hij een clichémannetje dat in een aan de omstandigheden aan te passen gareel loopt en in zijn roep om vrijheid elke geachte opponent de gevangenis gunt. Lucky Jim die zo'n vijfentwintig jaar geleden de porceleinkast van de academie betrad was een karakter dat nergens helemaal bijhoorde. Hij stelde alleen aan de kaak. In Bradbury's roman wordt Howard Kirk aan de kaak gesteld en al het verlichte gedruis om hem heen, de grandioze prietpraat die er al zo uitgekraamd wordt. Het is wel eens vermoeiend en Bradbury's karakters blijven tamelijk schematisch, sociale typen eerder dan levende wezens. Ook het plot is een schema, zodat bijvoorbeeld de laatste ramp keurig in hoofdstuk dertien plaatsvindt. Maar als schrikbeeld van een zich steeds verder versnipperende en bureaucratiserende toekomst hebben de geschiedenisman en zijn entourage nog weinig aan zeggingskracht verloren.