Maatstaf. Jaargang 27

[p. 55]

Sal Santen Gat in mijn knie

De natuur scheen bezig in te slapen voor de komende winter. Geen vleugje wind deed de geel kleurende blaadjes aan de bomen ritselen, en als er niet nu en dan een als een late vlinder weggefladderd was, had ik nog sterker de indruk van verlatenheid gekregen. Geen hond blafte, zelfs niet in de verte. De buurtkinderen, een half uur geleden thuis gekomen van school, zaten aan tafel een boterham te peuzelen, en als zij al ruzieden met een broertje of zusje, op straat was daar niets van te horen.

In een poortwoning werd een deur geopend en weer dichtgesmeten. Een jongen met een overdadige zwarte haardos, een mopneus en dikke lippen kwam mopperend achter een pilaar vandaan. Grote donkere zeeroversogen achter brilleglazen keken verontwaardigd de wereld in. ‘Ze kan het niet eens,’ mompelde ik, en bukte me om aan een geweldig verband om mijn rechterknie te peuteren dat mijn moeder even tevoren had aangebracht. Toen richtte ik me weer op. Vorige week was ik op weg naar school gevallen, omdat het al veel te laat was en ik bij het rennen over mijn eigen benen schuikelde. ‘Moet je maar vroeger opstaan,’ had moeder gezegd. Zij wist niet dat een buurjongen mij Nora's Fortuin had geleend, waarin ik tot elf uur in bed had liggen lezen. Hij moest het gauw terug hebben, anders merkten ze het thuis. Het was een grote-mensenboek, een i2½-cents-premie bij een geïllustreerd weekblad. Er kwam een dooie in voor, en ook echte liefde. Probeer dan maar eens te slapen. En als je eindelijk slaapt word je niet precies op tijd wakker. Of liever, je kan nog niet opstaan omdat het is alsof je benen verzwaard zijn met gewichten.

En nu zat er een gat in mijn knie. Nog steeds. Eerst was er een korst op de wond gekoekt. Er kwam een rood randje omheen, dat pijn ging doen als je je stootte, en er kwam geel vocht uit, steeds meer. ‘Dat komt ervan als je eraan zit te pulleken,’ had moeder mij verweten, ‘en nog wel met je zwarte nagels.’

In heet sodawater moest ik ermee gaan zitten, en heb wel mooi gelachen want de emmer viel om. Dat kon toch niet, met je knie in een emmer. Op één been moest ik staan, het andere dubbel vouwen en omlaag duwen. Probeer dan maar eens je evenwicht te bewaren. Dweil het zelf op, zei moeder, alsof dat zo erg was. Toen moest ik in een zinken teiltje met mijn knie. Veel te veel soda had ze erin gedaan, het deed pijn als de pest. Zo moet het schoon trekken, zei ze. Alsof je het niet voelde. Later smeerde ze dik boorzalf op de wond. Eerst wou ik het niet. Waar was dat nou weer voor nodig? ‘Jij wil er zeker infectie bij krijgen?’ vroeg ze. ‘Dan zul je nog anders piepen. Voor je het wist moesten ze je een been afzetten, en dan had je nog geluk gehad, want aan bloedvergiftiging kon je ook dood gaan. Dat had je gezien aan haar broer. ‘En wil je nou eindelijk eens gehoorzamen? Anders zal ik het straks tegen je vader zeggen. Dan krijg je voor vierduiten.’

Moest je die lap eens zien zitten. Van een oud hemd dat toch in de vodden moest, had dat mens een mouw afgescheurd en om mijn knie gewonden. De uiteinden had ze ingeknipt en aan elkaar geknoopt toen het verband was aangebracht, over een lapje met boorzalf. Voor schandaal liep je ermee. Ik leek wel zwaar gewond. Het ergste was dat de lap steeds afzakte, te pas en te onpas moest je eraan sjorren, en soms verloor ik zelfs het lapje-met-zalf eronder.

Boorzalf is goed, had ze me verzekerd. Boorzalf, daar hadden we een hele voorraad van. Elke keer als iemand van het gezin naar de huisdokter moest, voor een verkoudheid, een steenpuist of voor zuiveringzout omdat vader last

[p. 56]

van maagzuur had, moesten we er een doosje boorzalf bij vragen. Als de dokter wilde weten waar het voor nodig was, moest je vertellen dat je broertje was gevallen maar dat de dokter het al zo druk had en dat het op die manier ook kon. Als hij tegenstribbelde was het verstandig om niet tegen te spreken, maar ook niet weggaan hoor je, je laat je niet afsjoken luidden de laatste woorden die moeder ons achterna riep. Als de dokter eenmaal had toegegeven, vroeg je er ook een doos watten bij, het hoefde niet zo groot te zijn, en als het kon wat pleisters en zwachtel, wat de arts echter weigerde omdat hij last kreeg met het ziekenfonds als hij te vrijgevig was.

Die rot lap. De saamgetrokken knoop drukte pijnlijk in mijn knieholte, het jeukte alsof er vlooien over liepen, en je kon niet eens krabben, dat had ik al eerder gedaan en juist daarom was de wond weer open gegaan.

Wetende dat mijn vriendjes straks zouden komen, ging ik op een hekje van een voortuinje zitten. Met een handgebaar van achter een raam werd me echter te verstaan gegeven dat ik moest opduvelen. ‘Ga naar je eigen huis,’ gebaarde een wijsvinger die als een snavel driftig heen en weer pikte. Tergend langzaam stond ik op, bleef staan, ook toen er opnieuw werd geklopt. De straat was vrij, als ze dat maar wisten. En om de stilte te verbreken riep ik:

oehop en nog eens oehop

waarbij ik door ritmisch met de handpalm tegen mijn lippen te slaan het geluid verder liet doorklinken.

Waar bleven ze nou?

Tastend maakten mijn handen in mijn broekzakken de inventaris op: een halve schoenveter, gevonden in de schoenmakerswerkplaats van vader en meegenomen om er een stinkerdje van te maken. In het glas van mijn bril poogde ik het schrale zonlicht op te vangen en in een brandpunt op het eindje van de veter te concentreren om er de fik in te steken, maar zelfs die kracht kon de zon niet meer opbrengen.

In een hoopje grind naast het tuintje lagen twee geaderde witbruine vuurstenen. Als je ze tegen elkaar ketste vlogen de vonken eraf en je rook de zurige gebrande lucht ervan, maar ook nu wilde de veter niet branden. Strakjes dan. Een van de vriendjes zou wel lucifers bij zich hebben. Lekker, een stinkerdje. Als de veter smeulde en langzaam opbrandde, een grijze aspluim achterlatend, verspreidde de schroeilucht zich naar alle kanten, net een sigaret, en soms namen we een trekje eraan, poogden de walm te roken.

Toen kwam Aart naar buiten van de overburen. Hij had de rest van een boterham in zijn mond gepropt, broodkruimels plakten aan zijn lippen, en terwijl hij de laatste resten doorslikte mompelde hij: ‘Wat hou jij je voeten gek.’

Zou hij mijn schoenen bedoelen?

‘Het komt door het gat in mijn knie,’ antwoordde ik haastig en schoof de ene voet achter de andere. Hij mocht vooral niet naar mijn schoenen kijken, anders zou hij vast en zeker zien dat het vrouweschoenen waren geweest. De klant, die ze bij vader had laten repareren, had ze niet afgehaald omdat hij naar later bleek naar de stad was verhuisd. Dat was al langer dan een half jaar geleden, en nu waren ze verstaan en eigendom geworden van de schoenmaker. Zelfs als de klant er later ooit om zou komen, kon hij er geen aanspraak meer op maken. Aan de hakken kon je het gelukkig niet zien, die had vader eraf getrokken, er platte voor in de plaats gebouwd. De neuzen echter liepen puntig toe, knelden je tenen samen en kweekten likdoorns zodat het nog meer pijn deed als je op die snertschoenen liep. Je zag eruit alsof je in je broek had gepoept, zo voorzichtig moest je lopen. Ik had er wat van gezegd, maar vader had geantwoord dat ik blij mocht zijn dat die schoenen verjaard waren, dat ik anders een drol had gekregen. ‘Dacht je soms dat we rijkelui waren? Dat zou meneer wel willen. Wou je liever op klompen lopen zoals je vriendjes?’ Nee, dat wist hij ook wel. Die ene keer dat we ze hadden gekregen bij de

[p. 57]

schoolkleren waren de wreven van mijn voeten helemaal dik geworden. ‘Het is voor je eigen bestwil, versta je me?’ Om mij toch een plezier te doen had vader de schoenen van binnen vochtig gemaakt, ze een nacht op de leest gezet en er speksteenpoeder ingestrooid. Hij had er nog eens aan staan trekken met zijn handen, met een hamer op de zolen geklopt, en toen gezegd: ‘Als dát niet helpt, helpt niemandal.’

Eigenlijk waren nieuwe schoenen ook geen pretje. Als ze op de groei waren gekocht, sloften ze en kreeg je blaren, en anders net zo goed, omdat ze te stijf zaten.

Nu kwam er een ander vriendje aansjokken. Hij had klompen aan, met een ijzerdraadje om de linkerkap. Gevochten had hij, met zijn klomp gesmeten, die met een smak tegen de straatstenen was geploft.

‘Wat heb jij voor een onderbroek om je knie?’ informeerde hij belangstellend.

‘Gewoon een gat,’ antwoordde ik, ‘zo groot als een knaak.’ Hij moest niet denken dat ik een kinderachtig jochie was, al was ik twee jaar jonger dan hij. En ik voegde er aan toe: ‘Beter een gat in je knie, dan een knie in je gat.’ Dat zei vader altijd. Die wist overal wat op. David en Oliegat bijvoorbeeld.

Daar had je de jongen van de snoepwinkel ook. Hij woonde met zijn moeder op de hoek van de Orionstraat in een gewoon huis. In het halletje bij de keuken hadden ze een plank waar de snoep op lag. Hij kreeg al een kwartje zakgeld en was op de ambachtschool. Minachtend keek hij ons aan, en vroeg: ‘Zo joodje, wat heb je aan je knie?’

Eigenlijk moest ik nu gaan knokken, omdat hij me uitschold. Was het wel uitschelden? Vuile jood had hij niet gezegd en hij was er gewoon bij gaan staan. Trouwens, knokken, met het gat in mijn knie? Je wist nooit wat er kon gebeuren. Met ziekte mocht je niet spotten. Uitlokken was verboden, volgens de joodse wet. Niet eerst van alles eten waarvan je maagbranding kreeg en dan zuiveringszout innemen. De medicijnen waren ervoor als je écht ziek was, als je er zelf niets aan kon doen, als je ziek was om

[p. 58]

weer beter te worden, en niet om het een beetje op te kalefateren. En omgekeerd moest je soms juist doen wat anders verboden was. Varkensvlees eten als je anders dreigde te verhongeren. Of zelfs eten op Jom Kippoer wanneer het absoluut nodig was voor je gezondheid.

Weigerde je het dan toch, dan was het juist een zonde. Vader wist al die dingen, al hielden we ons er thuis niet aan, wat die allemaal niet wist. Met zijn gochme had hij wel een rebbe kunnen worden, en nog veel hoger. Als je het goed bekeek mocht ik nu ook niet knokken. Trouwens, het was niet bij ons voor de deur, en vader had het niet gehoord. Een knokkie was ook zo leuk niet. Laatst had ik Harm Broeder een pak op zijn donder gegeven. Te trillen lag hij op straat, met zijn ogen dicht. Ineens was zijn moesie eraan komen rennen en had me een trap in mijn lies gegeven. Kon ze wel.

De jongen van de snoepwinkel richtte zich nu tot de andere vriendjes. ‘Wat doen we vandaag, mannen? Een partijtje tegen?’

‘Laten we even wachten,’ stelde ik voor, ‘straks komt Maurits ook.’

‘Maurits,’ echode de jongen met een neusstem, alsof ik niet gewoon Maurits had gezegd. En ik praatte niet eens jiddisch, in de familie lachten ze er juist om dat ik zo Jordaans sprak, van vroeger.

Geen sjoege geven. Al knokte ik vandaag niet, hij hoefde niet joderig te praten. Daar moesten ze maar een andere jood voor nemen, zei vader altijd. Ineens kwam hij met zulke uitspraken. Ook die ene keer, toen Leentje van om de hoek tegen me had gezegd: ‘Als ik een bril zie moet ik kakken.’ ‘Weet je wat jij dan moet antwoorden?’ hield vader me voor: ‘En ik moet kakken als ik een secreet zien.’ Verbaasd had ik vader aangekeken, dat woord mocht ik nooit van hem gebruiken. Hij had het begrepen en me voorgehouden: ‘Op een grofheid kun je alleen met een grotere grofheid antwoorden.’ Wat moest ik nu dan doen zonder te gaan vechten? Hem mijn reet toe keren. Demonstratief draaide ik me om. De jongen pakte me evenwel bij mijn schouder en zei: ‘Je moet niet zo gauw beledigd zijn. Zo bedoel ik het niet.’

‘Wat bedoel je dan?’

‘Nou, gewoon. Ik wou je heus niet op je pik trappen.’

Toen ik geen antwoord gaf, vroeg hij ineens belangstellend: ‘Ik meen het wat ik vroeg. Wat is er met je knie aan de hand?’

Opgelucht dat het zo goed was afgelopen, antwoordde ik: ‘Op mijn knie gevallen. Gaan zweren.’

‘Het lijkt wel een maandverbandje.’

Verbaasd keek ik hem aan. Een maandverbandje? Grote meiden moesten die dragen, en vrouwen. Thuis had ik er nooit iets van gemerkt, al zocht ik wel eens als er niemand thuis was in de kasten of ze daar bij ons ook aan deden. Gummi ringetjes had ik een keer ontdekt, tussen het ondergoed verborgen. Maar maandverbandjes? Op het IJ-pont was het me een keer opgevallen dat een meisje een verband om haar enkel droeg, en daarna had ik het een paar keer al gezien.

Een van de jongens, die rooie, stroopte zijn sportkous omlaag en toonde de lidtekens die langs zijn scheenbeen in zijn huid geëtst waren. ‘Vanzelf genezen,’ pochte hij, ‘maar weet je, er zijn mensen die helemaal niet genezen, die mogen niet eens een klein wondje krijgen, dan bloeden ze dood, net als de koning van Spanje.’ ‘Hoe weten ze dat dan?’ vroeg ik ongelovig. ‘Als je eenmaal dood bent ben je dood, dan kan je ook geen kinderen krijgen. Waar houdt het dan op?’

‘Moet je aan je ouwe vaar vragen,’ zei-die.

Dat liet ik me niet zeggen.

‘Stoere,’ schold ik en gaf hem een duw.

Meteen ging de jongen in de bokshouding staan, maakte schijnbewegingen met zijn vuisten, sprong van de ene voet op de andere, liep om me heen, raakte me even aan de kin. Toen herinnerde ik me mijn knie en maakte er een geintje van. Ik liet hem een vuist zien, vroeg ‘Zie je die?’ en antwoordde zelf: ‘Dat is een broertje van die,’ waarbij ik mijn andere hand toonde en lachte.

[p. 59]

‘Maar goed ook dat je niet durft,’ dreigde mijn uitdager, ‘de tweede klap was lijkenschennis geweest.’

Niet durven...

‘Op zaterdagmiddag zeker,’ zei ik. Straks kwam de een of andere vader langs op weg naar het nieuwe badhuis op de Meteorenweg om een nummertje te halen en even later terug te keren omdat hij pas over drie uur aan de beurt zou zijn. Dat het vanwege mijn knie was hoefde hij niet te weten, want mijn vader ging niet op zaterdag naar het badhuis, niet vanwege de sjabbes, hij keek wel uit met de drukte, een andere dag kon net zo goed.

Ineens ontbrandde er een verhitte discussie over de vraag wat beter was, een gat in je kous of een gat in je knie. ‘Voor mijn moer wil ik het niet,’ zei de rooie, ‘zij moet het stoppen. Dan heb ik nog liever dat ik het zélf heb. En jij?,’ vroeg hij ineens aan mij, ‘heb jij ook liever een joeker in je knie?’

‘Ja,’ antwoordde ik schuchter, in de war gebracht. Eigenlijk had ik daar nooit over nagedacht. Zeker was dat moeder het vast niet zou willen, dat ze veel liever elke dag mijn kousen stopte dan dat ik me bezeerde. Misschien was het slecht om zo te denken en was die andere jongen veel beter, die het niet van zijn moeder verlangde. Als je er goed over nadacht kon moeder niet eens goed stoppen, allemaal proppen kwamen er in je kous en met die wijveschoenen voelde je het dubbel.

Was vader maar nooit schoenmaker geworden, dan hadden ze me geen schoenen van klanten laten dragen. En als moeder goeie ogen had gehad, kon ze misschien veel beter stoppen. Als je rijk was kreeg je geen lap van een oud hemd om je knie, dan scholden ze je niet voor brillejood als je een bril droeg en zeiden alleen: ‘Zo bril,’ of: ‘Zo brillejanus.’ Het kwam omdat we joden waren, het kon niet anders, ik had er al zo vaak over nagedacht. Maar als vader en moeder nou eens andere mensen waren geweest? Dan had ik niet eens bestaan. Je bent zoals je bent, en hoe kun je nou weten hoe je bent als je een ander bent?