Maatstaf. Jaargang 27

[p. 158]

G.W. van der Meiden Jevgenij Gnedin, Sovjetdiplomaat en dissident

In 1920 veranderde de jonge Rus Jevgenij Helphant zijn achternaam in Gnedin. Hij deed dat omdat hij de enige band die met zijn vader restte, wilde doorsnijden. Toch zijn Gnedins autobiografische aantekeningen in de eerste plaats interessant om de mededelingen die daarin gedaan worden over die vader en zijn nalatenschap. Over de kleurrijke revolutionnair Parvus-Helphand die in de Eerste Wereldoorlog nauw met de Duitse regering samenwerkte en zijn leven eindigde als multi-millionnair en lid van de Duitse sociaal-democratische partij heb ik in Maatstaf van maart 1977 gepubliceerd. Enige waardevolle aanvullingen op de gegevens die tot nu toe bekend waren over de mysterieuze figuur van Parvus worden door zijn zoon Gnedin gegeven in diens ‘Katastrofa i vtoroe rozjdenie’ (Katastrofe en tweede geboorte) dat eind 1977 bij de Alexander Herzenstichting te Amsterdam verscheen. Het boek is niet in enige andere taal dan het Russisch verschenen en de aandacht ervoor is tot nu toe minimaal geweest. Het schijnt dat niet meer dan tweehonderd exemplaren zijn verkocht.

Jevgenij Gnedin werd in 1898 in Dresden geboren. Zijn ouders kondigden in de Sächsische Arbeiter Zeitung aan dat er een nieuwe vijand van de heersende klasse van kapitalistische uitbuiters was bijgekomen. Erg veel schade kon de kleine Jevgenij de Duitse kapitalisten niet aandoen. Nadat in 1904 zijn vader een nieuwe vriendin gevonden had en het gezin in de steek liet, vertrokken moeder en zoon naar Rusland. Van zijn vader hoorde Jevgenij weinig meer en het stille verdriet van zijn moeder was het belangrijkste dat hem aan Parvus deed herinneren. Na zijn moeders dood weigerde hij veel oude kennissen van zijn vader te zien en veranderde zijn naam. In 1917 had hij nog een brief van zijn vader en een platina horloge gekregen, waarop hij een onvriendelijk antwoord had teruggestuurd dat hij niets met hem te maken wilde hebben zolang zijn vader hem geen rekenschap had gegeven van zijn maatschappelijke en politieke opvattingen. In dagdromen had Gnedin wel vaak twistgesprekken met zijn vader over diens gedrag tegenover zijn gezin en zijn verraad aan de revolutionnaire idealen. Ondanks zijn pogingen zich los te maken van Parvus en uitsluitend zichzelf te zijn, werd Gnedin gekweld door de gedachte dat, hoe oud hij ook zou worden, bij zijn dood nog wel iemand zou spreken over ‘de begrafenis van de zoon van Parvus.’ Van de vrienden en kennissen van zijn vader was er toch nog één die een zeer belangrijke wending aan Gnedins leven gaf. Dat was Julian Marchelewski-Karski, een Poolse revolutionnair die sinds 1904 in onmin met Parvus leefde. Hij speelde na de Russische revolutie een belangrijke rol bij de opbouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken en hielp in 1920 de zoon van zijn vroegere vriend aan een betrekking bij dit ministerie. Gnedin was geen partijlid maar stond wel zeer loyaal tegenover de bolsjewieken. Hij voelde zich te veel een intellectueel - hij schreef o.a. gedichten - om zich over te kunnen leveren aan de marxistische ideologie. Maar een trouw sovjetburger was hij in hoge mate. Toen hij in 1924 vernam dat zijn vader was overleden, kwam onmiddellijk bij hem de gedachte op om

[p. 159]

naar Berlijn te reizen en zijn deel in de erfenis op te eisen. Niet voor zichzelf. Als goede idealist wilde hij het bezit ten goede doen komen aan de jonge Sovjetstaat.

In Berlijn wachtte Gnedin na veel beslommeringen een teleurstelling. Parvus had geen testament gemaakt en de nalatenschap moest over een aantal erfgenamen verdeeld worden. Maar het bedrag bleek aanzienlijk minder groot te zijn dan was aangenomen. Van een fabelachtige hoeveelheid miljoenen was geen sprake en in een geheime Zwitserse bankkluis waar veel van was verwacht, bevond zich slechts wat pakpapier en een touwtje. Het belangrijkste was dat Gnedin een verzameling boeken en dokumenten wist te bemachtigen. Deze hadden behoord tot een wetenschappelijk instituut voor de navorsing van de oorzaken en gevolgen van de Wereldoorlog, indertijd door Parvus opgericht. Deze gewichtige verzameling deed Gnedin ten geschenke aan het Lenin Instituut, waardoor ze nu deel uitmaakt van het Marx-Engels Instituut in Moskou.

Na zijn Berlijnse avonturen keerde Gnedin terug naar Moskou en bleef verbonden aan het ministerie van Buitenlandse Zaken. Tussen 1935 en 1937 was hij eerste secretaris bij de ambassade in Berlijn, waarna hij hoofd werd van de persafdeling van het Ministerie. Ilja Ehrenburg, die bijna alle diplomaten uit de school van Litvinov goed heeft gekend, karakteriseert in zijn memoires Gnedin als een knappe en ontwikkelde man.

Na de val van Litvinov in 1939 en diens vervanging door Molotov ging het mis met Gnedin. Hij werd gearresteerd en verbleef tot 1955 in gevangenschap, respectievelijk verbanning. In 1955 werd hij gerehabiliteerd en keerde terug naar Moskou. Hij hield zich bezig met publicistische arbeid en er verschenen enige artikelen van hem in de Novyj Mir. Belangrijk is vooral zijn stuk ‘Ne metsj, no mir’ (Geen zwaard, maar vrede) dat in de Novyj Mir, 1967, nr. 7, blz. 154-173 werd gepubliceerd. Dit artikel behandelde de vroege geschiedenis van de Sovjetdiplomatie. Het is een boeiend verhaal dat ons de auteur leert kennen als een groot bewonderaar van zijn chefs Tsjitsjerin en Litvinov, die hij beide ook als intellectuelen hogelijk waardeerde. Tsjitsjerin droeg regelmatig grote stukken Faust in het Duits voor en speelde graag Mozart. Gnedin stelde zijn intellectuele conversatie op hoge prijs. Zijn opvolger Litvinov was een man van weinig woorden, volgens Gnedin omdat hij het woord achtte en ieder van zijn woorden gewicht had. Onwillekeurig vraagt men zich af of de beide volkscommissarissen van Buitenlandse Zaken voor Gnedin de rol van vaderfiguur hebben vervuld. Overigens maakte Gnedin in dit artikel in de Novyj Mir geen enkele melding van het feit dat hij een zoon van Parvus is. Des te opvallender is de gunstige beschrijving die hij geeft van de Duitse diplomaat Brockdorff-Rantzau, een man die in de Eerste Wereldoorlog nauw met zijn vader had samengewerkt en die in de jaren twintig als Duits ambassadeur in Moskou veel bijdroeg tot een verbetering van de betrekkingen tussen de Republiek van Weimar en de Sovjet-Unie.

Pas in het in 1977 verschenen boek ‘Katastrofa i vtoroe rozjdenie’ schrijft Gnedin over zijn vader. Wij leren de jonge Gnedin hier kennen als een braaf Sovjetburger, niet vrij van de fatsoensrakkerij en kleinburgerlijkheid die communisten zo kan kenmerken. Zijn afkeer van het leven dat zijn vader had geleid, wordt door hem in moraliserende termen verwoord. Toch is de beschrijving van zijn Berlijnse avonturen erg leesbaar. Veel meer dan het er op volgende verhaal over zijn gevangenneming, martelingen en gevangeniservaringen. Ellenlange beschouwingen over zijn gevoelens, gedachten en angsten zijn niet altijd interessant. Clichés worden ons niet bespaard en ook moeten wij kennis maken met proeven van zijn dichtkunst. Die hebben misschien wel veel voor de auteur persoonlijk in die moeilijke jaren betekend, maar hij had ze beter voor zich kunnen houden. Wél geeft Gnedin zo af en toe een boeiende karakteristiek van zijn ondervragers en medegevangenen. In deze brokkelige memoires, waarin de auteur zich kennelijk voor het eerst geheel vrij heeft geuit, komt steeds duidelijker een kritische

[p. 160]

houding tegenover het sovjetbewind naar voren die tenslotte culmineert in een scherpe aanval op de huidige machthebbers. Nergens blijkt echter precies wanneer Gnedin aan de communistische politiek is gaan twijfelen en in welke mate hij de idealen van zijn jeugd thans veroordeelt. Uit zijn werk is wel een afgrijzen van de bureaucratie te destilleren. In een artikel uit 1966 in de Novyj Mir had hij de typische bureaucraat als onwetend op het gebied van de cultuur en in zijn gevoelsleven afgestompt beschreven. De vervanging van intellectuelen door bureaucraten is een proces dat niet tot de Sovjet-Unie beperkt blijft.

Autobiografieën zijn in Rusland zowel vóór als na de Revolutie erg talrijk. Dat is een uitvloeisel van de voortdurende spanningen tussen het individu en de almachtige, bij tijden tirannieke staat. De behoefte om zich te verantwoorden tegenover zichzelf en het nageslacht vormt een uitdaging die tot goede werken kan leiden.

Gnedin is niet tot een literaire prestatie gekomen, vergelijkbaar met die van Aksakov, Herzen, Kropotkin, Ehrenburg of Paustovskij. Zijn werk is daarvoor te tweeslachtig, misschien als gevolg van innerlijke worstelingen tijdens het schrijven. Maar zijn boek is van belang voor de geschiedenis van de Sovjetdiplomatie, de zuiveringen, Parvus-Helphand en ook om de moeilijke levensloop van de man zelf. De strijd van een individu tegen een oppermachtige en willekeurige bureaucratie is een thema dat aan aktualiteit niet heeft ingeboet. Gnedin verdient een plaats in de traditie van Russische autobiografieën.