Maatstaf. Jaargang 27

[p. 155]

Hanneke Wijgh Drie soorten stervelingen

Er zijn drie soorten stervelingen, die niets van Lou Andreas-Salomé hebben begrepen: haar biografen, de feministen en Martin Ros. In de voorjaarsaanbieding van De Arbeiderspers typeert Ros de schrijfster van ‘Terugblik op mijn leven’ als de legendarische mannenverslindster, die de vijftien jaar jongere Rilke in zowel erotische als platonische ketenen heeft geslagen. De zinsnede is niet terug te brengen tot de gebruikelijke peptalk, die uitgevers in hun catalogi plegen te stoppen, want ook in het aprilnummer van Bzzletin (1978) slaat Ros dezelfde onzin uit. Zonder enige kritische toevoeging plakt hij alle cliché's achter elkaar, die over Lou Andreas-Salomé zijn verzameld. Het is het bekende rijtje: Lou is de geliefde van Nietzsche en Rilke, de vriendin van Freud, de femme fatale, die de brieven van haar minnaars uit pure hartstocht opvrat.

De aanstichter van het onheil is de Amerikaanse hoogleraar in de Duitse literatuurgeschiedenis H.F. Peters. Deze schreef in 1962 ‘My sister, my spouse’, de eerste biografie over Lou Andreas-Solomé. Peters was op het idee gekomen na het lezen van ‘Lebensrückblick’, dat met enige reserve haar autobiografie genoemd kan worden. (Het betreft hetzelfde boek dat achtentwintig jaar later bij De Arbeiderspers in vertaling zal verschijnen.) Peters, niet tevreden met haar onthullingen, snuffelde in de nalatenschap, las een groot deel van haar romans en sprak met tientallen mensen, die haar persoonlijk hadden gekend. Het resultaat van zijn ijver is een combinatie van halve waarheden en hele leugens, geschreven in een stijl, die Henk van der Meyden aan een eigen blad en aan een eigen tv-programma heeft geholpen. Het boek werd een succes. Vertalingen volgden in Duitsland, Frankrijk en Nederland. Ernst Pfeiffer, aan wie Lou Andreas-Salomé in 1934 haar literaire nalatenschap had geschonken, leverde enig weerwerk in het essay ‘Die Historie von der Lou’, maar het kwaad was reeds geschied.

Peters modelleert de feiten tot ze passen in zijn beeld van de werkelijkheid. Een voorbeeld. Hij schrijft dat Lou Salomé in Berlijn met Paul Rée en nog een vriend heeft samengewoond. Het betrof een variatie op het studieplan, dat Lou Salomé in Rome voor ogen had gestaan.

Nietzsche zou oorspronkelijk de rol van de derde vervullen, maar de intriges van zijn zuster hebben de uitvoering van het plan onmogelijk gemaakt. Het samenleven in een trio duidt volgens Peters op een sterke masculine inslag. Onbewust had ze immer een man willen zijn. Het zijn dit soort idiotismen, die er verantwoordelijk voor zijn, dat velen tot op heden weigeren de psychoanalyse serieus te nemen. (Afgezien van het feit dat er geen sprake van was, dat het Berlijnse appartement door een derde werd gedeeld.)

Rudolp Binion, eveneens een Amerikaanse historicus, reduceert in zijn biografie ‘Frau Lou, Nietzsche's Wayward Disciple’, de gedragingen van Lou Salomé op zijn beurt tot die van een sexuele frustraat, die als kind bezit heeft willen nemen van de penis van haar vader.

De derde biograaf, de Franse filosoof François Guery, heeft vooral oog voor de in- en uitgangen van de mens. In zijn boek ‘Lou Salomé,

[p. 156]

génie de la vie’ concludeert hij dat ze in de anale fase is blijven steken. Dat althans moet de verklaring zijn voor het feit dat Lou Salomé aan alle mannen in haar leven ‘schijt’ heeft gehad. Hij vergelijkt Lou Salomé verder met de sirocco, de hete, droge wind, waarvoor Nietzsche Italië is ontvlucht. Lou Salomé is als Attila, de Koning van de Hunnen, die het leven op aarde heeft vernietigd. Echter niet voor lang. Zoals de natuur extra kracht put uit de sirocco, zo heeft Nietzsche zijn grootste prestatie te danken aan zijn passie voor Lou Salomé. Drie maanden na de breuk schreef hij het eerste deel van ‘Also sprach Zarathustra’.

Guery brengt als enige Lou Salomé in verband met het vrouwenvraagstuk. ‘Is Lou de kinderziekte van het feminisme?, vraagt hij zich af. Het pleit voor hem, dat hij de strijd die Lou Andreas-Salomé haar levenlang heeft gevoerd voor een onafhankelijk bestaan, als een strijd voor de emancipatie herkent. Lou Andreas-Salomé zelf heeft nooit veel op gehad met het feminisme. Ze was teveel een individualiste om in welke beweging dan ook op te gaan. Het is echter onbegrijpelijk dat feministen niet meer waardering opbrengen voor iemand, die zonder veel overdrijving het prototype van de vrije vrouw kan worden genoemd. Feministen verwijten Lou Salomé dat ze haar faam aan beroemde mannen ontleent, een verwijt dat haar ook door Paul Roazen is gemaakt.

In zijn boek ‘Brother Animal’ suggereert hij dat Lou Salomé slechts bij Freud in de leer ging om interessante mannen te ontmoeten. De waarheid is dat zij reeds op jeugdige leeftijd blijk heeft gegeven van een grote belangstelling voor de menselijke psyche. Haar karakteristiek van Nietzsche, die ze ontmoet als ze eenentwintig is, getuigt van een goed observatievermogen. Het beeld van Lou Andreas-Salomé als een soort letterkundige en wetenschappelijke parasiet, is niet op feiten gebaseerd. Nietzsche is in 1882, het jaar van hun ontmoeting, alleen in kleine kring bekend. Rilke is in 1897 een pas beginnend dichter, die in obscure blaadjes zijn verzen publiceert. Lou Salomé heeft zich dus niet om Nietzsche en Rilke bekommerd, omdat zij zo beroemd waren. Het omgekeerde was eerder het geval. Rilke stuurde Lou Andreas-Salomé gedichten, omdat zij hem een goede introductie leek in literaire kringen.

Hoe komt het dat zoveel mensen Lou Andreas-Salomé niet op waarde weten te schatten? Is het omdat ze later onmiskenbaar in de schaduw is komen te staan van mensen als Nietzsche, Rilke en Freud? Is het uit onbegrip voor de eigenzinnigheid van haar karakter? Komt het door de keuzes voor haar sexuele partners, die altijd tot de verbeelding van de openbare mening heeft gesproken? Een bekend feit is dat ze drieënveertig jaar haar echtgenoot, de iranist Carl Friedrich Andreas, uit haar sponde heeft geweerd. Als eenentwintig jarig meisje heeft ze de huwelijksaanzoeken van zowel Nietzsche als Rée van de hand gewezen. Zij had voor zichzelf uitgemaakt, dat zij haar onafhankelijkheid zou verliezen, zodra ze een erotische relatie met een man zou beginnen. Dat was het laatste was ze wilde. Haar enige wens was studeren. Het huwelijk met Andreas in 1887 bracht hierin geen verandering. Financieel noch emotioneel was ze van hem afhankelijk. Het is de beide partners uitstekend bevallen. Hun respect voor elkaars persoonlijkheid is tot het einde toe gebleven.

Lou Andreas-Salomé maakte onderscheid tussen liefde en erotiek. De man van wie zij hield was niet de man met wie zij vree. Rainer Maria Rilke vormde een uitzondering. Met hem heeft ze een langdurige relatie onderhouden. Tot aan Rilke's dood in 1926 hebben zij een intensieve - en niet zelden ontroerende - correspondentie gevoerd.

Ook de tijdgenoten van Lou Andreas-Salomé hadden moeite met haar te plaatsen. Zij viel buiten elk kader. Zij was een vrouw, die eigen keuzes maakte, zonder een spoor van schuldgevoel. Heel wat mannen en vrouwen in haar omgeving hebben geprobeerd haar in de traditionele vrouwenrol te drukken. Wat natuurlijk niet is gelukt. De laster van Elisabeth Nietzsche, de bezorgdheid van Malwida van Meysenburg, het venijn van Poul Bjerre en de aanslagen op

[p. 157]

haar gemoedsrust door de labiele Victor Tausk vermochten haar niet uit haar evenwicht te brengen.

Haar standvastigheid en haar buitengewone intelligentie vonden ook bijval. Minder in rolpatronen vastgeroeste figuren hadden wel degelijk in de gaten welk een bijzondere vrouw zij was. Ludwig Hüter schreef over haar aan Malwida van Meysenburg: ‘Ik vond haar eerst een vreemde verschijning. Ze is zo'n eigenaardig meisje, dat ik moeite moest doen om haar te begrijpen. Haar manier van doen ben ik in geen enkele andere vrouw tegengekomen. Maar om met de deur in huis te vallen: ik heb me snel de kunst eigen gemaakt om haar op waarde te schatten. Ik geloof dat uw bezorgdheid overbodig is. Als er een mannelijke en een vrouwelijke manier bestaan om de wereld te begrijpen, dat zeg ik dat juffrouw Salomé de wereld begrijpt als een man. Dat was wat in haar opviel en wat haar zo interessant maakte.’

Sigmund Freud echter, met wie zij vanaf 1912 tot 1936 heeft gecorrespondeerd, heeft nimmer één moment aan haar betekenis getwijfeld. In het Internationale Zeitschrift für Psychoanalyse schrijft hij na haar dood in 1937 het volgende In Memoriam:

‘De laatste vijfentwintig jaar van deze buitengewone vrouw behoorde toe aan de psychoanalyse, die zij met waardevolle wetenschappelijke publikaties heeft verrijkt en die ze ook praktisch beoefende. Men wist van haar dat zij als jong meisje een intense vriendschap met Nietzsche heeft onderhouden en dat aan die verhouding een einde kwam toen zij zijn huwelijksaanzoek afwees. Uit latere jaren is bekend dat ze voor Rainer Maria Rilke, de in het leven tamelijk hulpeloze dichter, zowel een muze als een zorgzame moeder is geweest. Maar verder bleef haar persoonlijkheid in het duister gehuld. Ze was van een uitzonderlijke bescheidenheid en discretie. Wie haar kende, kreeg een sterke indruk van de echtheid en harmonie van haar wezen en kon tot zijn verbazing vaststellen dat haar alle vrouwelijke, misschien zelfs de meeste menselijke zwakheden vreemd waren of in de loop van haar leven door haar overwonnen.’ Wat verbeelden haar biografen, de feministen én Martin Ros zich eigenlijk wel, dat zij het beter menen te weten dan de grijze eminentie van de psychoanalyse?