Maatstaf. Jaargang 27

[p. 80]

Arthur Stam Haffners opmerkingen over Hitler

In de jaren 1971-77 is er een aantal turven over Hitler verschenen (o.a. van Maser, Fest, Toland en Waite), die alleszins leesbaar zijn, maar tevens het mentale uithoudingsvermogen van het grote publiek zwaar - vaak te zwaar - op de proef stellen. Zulke werken zijn in elk geval vrijwel ongemerkt voorbijgegaan aan de Westduitse scholieren, wier onwetendheid inzake de ‘Führer’ anno 1977 blijkens een enquête vooral opviel door de daarbij gedebiteerde enormiteiten. Een derde eeuw na zijn dood heeft Hitler de paradoxale combinatie van een informatieexplosie (± 50.000 wetenschappelijke publicaties) met massale ongeïnformeerdheid opgeleverd. Onder zulke omstandigheden werd het hard nodig dat een historisch geschoold journalist een beknopt boek over Hitler publiceerde, dat echt populairwetenschappelijk zou zijn. Vanuit dat motief heeft Sebastian Haffner zijn Anmerkungen zu Hitler (Kindier 1978) geschreven. Het werd een bestseller, die helder, licht, informatief en summier ‘overkomt’. Bepaald bewonderenswaardig vind ik, dat de beknoptheid globaal genomen weinig afbreuk doet aan de genuanceerdheid; hoewel Haffner uit een zeer omvangrijke stof slechts betrekkelijk weinig kan weergeven, maakt zijn keuze de indruk representatief te zijn voor de totale historie van Hitler en zijn -isme. Zo'n indruk blijft overigens in mijn optiek wel wat illusoir; de totaliteit van een geschiedenis is niet geheel kenbaar, zodat een oordeel over de representativiteit van het gebodene niet alleen op toetsing, maar ook op gissing - inclusief vergissing - berust.

Haffner verdeelde zijn boek in 7 hoofdstukken die hij elk met één woord aandient: 1. Leven. 2. Prestaties. 3. Successen. 4. Vergissingen. 5. Fouten. 6. Misdaden. 7. Verraad. Wat de levensloop betreft, wijst de auteur op de kloof tussen de eerste 30 en de volgende 26 jaren; lange tijd een obscure mislukkeling en dan de figuur die zich van lokale grootheid tot spil van de wereldpolitiek ontwikkelt. Ondanks die cesuur overweegt de continuïteit; de jonge, mislukte artist gedroeg zich alsof hij al een toppoliticus was en de latere rijkskanselier bleef een Bohémien. Hitlers karakter was trouwens al vroeg onveranderlijk, wat sterk samenhing met zijn volslagen onvermogen tot zelfkritiek. Bij de Hitlercultus was hij zelf de eerste, de permanentste en de devootste aanbidder. De discontinuïteit in Hitlers leven hangt Haffner vooral op aan twee van diens ervaringen; de ineenstorting van het Duitse rijk (1918; ‘Erweckungserlebnis’) en het demagogische debuut (1919-20; ‘Durchbruchserlebnis’). Na de ‘Machtübernahme’ versterkten zijn grote successen hem in het geloof dat hij een uitverkorene van de ‘Voorzienigheid’ was. Tegelijk vreesde hij niet oud te zullen worden, zodat hij de termijnen in zijn uitgebreide veroveringsprogram aanzienlijk bekortte; het rijksbeleid werd ondergeschikt aan zijn vermoedelijke levensduur. Dat beleid was aangelegd op alles of niets, dat wil zeggen totale overwinning of totale ondergang. Het laatste, zo stond al vroeg vast, zou hij niet overleven, want Hitlers politieke carrière stond in het teken van een ‘ständige Selbstmordbereitschaft’.

Het dan volgende hoofdstuk over Hitlers pres-

[p. 81]

taties bevat de stelling dat zijn regiem de eerste 6 jaren voor velen erg was meegevallen; de vlotte overgang van economische depressie naar hoogconjunctuur droeg er bij voorbeeld sterk toe bij, dat de voorheen sociaal-democratische en communistische arbeiders hun draai namen. Na de overwinning op Frankrijk bereikte Hitlers populariteit het hoogtepunt. Toch waren de Duitsers in 1939 - wat een verschil met 1914! - teneergeslagen de oorlog ingegaan; Hitlers successen in de jaren 1933-38 hadden vooral zo veel bijval gevonden omdat ze zonder oorlog waren bereikt. Vandaar, dat Fest in zijn biografie de vraag opwierp, wat voor plaats Hitler in de Duitse geschiedenis zou hebben verworven, wanneer hij in 1938 was gestorven. Volgens Haffner zou de postume roem van Hitler dan zijn aangetast door de chaotische staatsinrichting en de daaruit resulterende diadochenstrijd die hij zou hebben nagelaten. Hitler cultiveerde namelijk de competentiestrijd tussen de diverse overheidsinstellingen om zichzelf vrijheid van handelen te verzekeren; een geordende staat zou ook zijn macht binnen de perken hebben gehouden. Voor Hitler was Duitsland trouwens niet meer dan een provisorium op de weg naar een grenzeloos expansief Groot-germaans rijk. Dat Hitler geen staat kon opbouwen was niet alleen een gevolg van de oorlogscatastrofe, maar ook van zijn rusteloosheid, die duurzame constructies onmogelijk maakte; de ‘Leistungsathlet’ was nooit een staatsman.

In het hoofdstuk Erfolge worden de successen 1930-41) veel meer verklaard uit vijandelijke zwakte dan uit Hitlers eigen kracht; zowel in de Weimar-republiek als in het buitenland stuitte hij op weinig verzet. Zijn buitenlandse succes werd vooral bepaald door de wankele machtsbasis waarop de vredesorde van Versailles berustte; in 1918 kon Duitsland slechts met Amerikaanse hulp worden verslagen en nadat de vs zich hadden teruggetrokken was het Anglo-Franse potentieel op den duur te gering om Duitsland in toom te houden. Of Hitler nu afrekende met de Weimarrepubliek, met de Vrede van Versailles, met de Duitse conservatieven of met Frankrijk; ‘altijd bracht hij ten val wat reeds in verval was, doodde hij slechts wat reeds stervende was’.

In hoofdstuk 4 komen met de ‘vergissingen’ tevens de ideologische vooroordelen aan de orde. Over Hitlers ideologie kan Haffner kort zijn: leven is strijd; politiek en oorlog draaien om ‘Lebensraum’ de natuur gebiedt selectie in die zin, dat de superieure rassen de minderwaardige soorten uitroeien of tot slavernij degraderen. Vandaar, aldus Hitler in Mein Kampf, dat een volk wanneer het zijn raszuiverheid cultiveert ‘eines Tages zum Herrn der Erde’ zal worden. Aangezien de joden ‘raumfremd’, internationalistisch en pacifistisch waren, bedreigden zij de selecterende strijd om de levensruimte. Daarom waren zij de vijand van alle volken en poseerde de antisemiet Hitler tot op zekere hoogte ‘als Internationalist und Menschheitsbeglücker’. Haffner schrijft dat de jodenhater Hitler een klinisch fenomeen vormde, omdat het thema van de joodse ‘wereldsamenzwering’ paranoïde onzin was. Dat is een zwakke redenering; wanneer een ideologie ‘wanig’ aandoet, betekent het niet dat haar aanhangers bij de psychiater thuishoren.

In het hoofdstuk over Hitlers fouten stelt Haffner, dat de twee grote nazi-doeleinden, ‘Lebensraum’ en jodenverdelging, niets met elkaar te maken hadden en elkaar zelfs in de weg stonden. De Duitse heerschappij over Europa moest wel zulke sterke weerstanden oproepen, dat het een grote fout was om extra vijanden te maken van de joden, die zo vaak en zo uitgesproken ‘Deutschfreundlich’ waren geweest. In dit verband herinnert Haffner eraan dat de Geallieerden tijdens Wereldoorlog 1 van joodse zijde nogal eens overlast hebben ondervonden; de joden in de vs hebben zich verzet tegen de Amerikaanse aansluiting bij de Geallieerden en in Rusland werkten veel joden mee aan de voor Duitsland zo voordelige revolutionering van het tsarenrijk. Sinds hun emancipatie zijn de joden in alle westelijke landen goede patriotten geweest, maar toch nergens zo vurig als in

[p. 82]

Duitsland. De militaire consequenties van Hitlers antisemitisme waren niet gering, al was het alleen maar omdat het zwaartepunt van de nucleaire research in 1933 van Duitsland naar de vs is verlegd...

De Duitse hegemonie in Oost-Europa ten Westen van de ussr was al in München - dus zonder oorlog - beklonken. Zonder oorlog, dat vormde wel dé voorwaarde tot Anglo-Franse berusting in Duitse hegemonie. Daarom beschouwde Hitler, die zo gauw mogelijk met Polen en de ussr wilde afrekenen, München min of meer als een nederlaag. In 1940 had Hitler na de wapenstilstand met Pétain c.s. gemakkelijk met Frankrijk en een aantal bezette, kleinere Westeuropese staten vrede kunnen sluiten. Groot-Brittannië zou daardoor als het ware psychologisch ontwapend zijn en dan was voortzetting van de Britse oorlogvoering vrijwel zinloos geworden. Aangezien Hitler programmatische oogkleppen droeg, kon hij geen oog hebben voor onverwachte kansen en gevaren; de oorlog met Groot-Brittannië - die nooit op zijn program had gestaan - interesseerde hem eigenlijk niet en reeds in juli 1940 heeft hij zijn generaals toevertrouwd, dat de aanval op de ussr zo spoedig mogelijk moest losbarsten. In verband met de groeiende Anglo-Amerikaanse macht was het Hitler duidelijk, dat hij de ussr snel moest verslaan. Hij rekende zo vast op een ‘Blitzkrieg’ dat hij niet voor winteruitrusting zorg droeg. In de winter van 1941-42 werd het Hitler duidelijk, dat hij de oorlog niet meer kon winnen. Daarom interpreteert Haffner de Duitse oorlogsverklaring aan de vs als de wanhoopsdaad van een man, die aanstuurde op een ondergang waarin hij zo veel mogelijk - inclusief het Duitse volk - wilde meeslepen. Nu (december 1941) nam hij ook het besluit tot uitroeiing van de joden. Deze en andere vormen van genocide hinderden de Duitse oorlogvoering meer dan zij haar dienden. Daarom acht Haffner de term oorlogsmisdaden voor dit soort misdadigheid misleidend.

In het laatste hoofdstuk, ‘Verrat’, veronderstelt Haffner dat het Duitse volk in Hitlers ogen

[p. 83]

heeft gefaald en derhalve door hem tot de doodstraf is veroordeeld; zijn mislukte pogingen om het eigen land tot verschroeide aarde te reduceren en om de eigen bevolking bloot te stellen aan deportaties, die slechts dodenmarsen konden inhouden, laten - evenals enkele van zijn uitspraken - nauwelijks een andere conclusie toe. Het Duitse volk had Hitler slechts als machtsinstrument geïnteresseerd en ‘tenslotte handelde hij als een vertoornde renpaardeneigenaar die zijn beste paard laat doodranselen, omdat het dier niet in staat was om de derby te winnen’. Dientengevolge heeft het Duitse volk elke binding aan zijn ‘Führer’ verloren; 33 jaar na de val van Napoleon 1 koos het Franse volk een nieuwe Napoleon tot president, terwijl thans - 33 jaar na Hitlers zelfmoord - geen enkele Duitser die zich op de nagedachtenis van Hitler beroept kans maakt om serieuse politiek te bedrijven. Dat is natuurlijk heel goed, maar minder goed is dat de oudere generatie Duitsers de herinnering aan Hitler heeft ‘verdrongen’ en dat de meeste jonge Duitsers niets meer van hem afweten. Haffner signaleert dus grote leemtes in de Duitse ‘Bildung’, die in elk geval het voordeel opleverden dat ze hem tot het schrijven van een meesterlijk boekje stimuleerden.

Toch is zijn inleiding hier en daar wat slordig en gechargeerd geschreven. Zo betoogt hij, dat de opheffing van de werkloosheid in het Derde rijk eigenlijk een ‘Wirtschaftswunder’ was, doch dat die term toen nog niet bestond, wat niet waar is; in 1936 verscheen in Amsterdam het boek van H.E. Priester, Das deutsche Wirtschaftswunder. Op bladzijde 77 wordt geponeerd, dat het volkomen onjuist zou zijn om Hitler een fascist te noemen, want fascisme was ‘Oberklassenherschaft, abgestützt durch künstlich erzeugte Massenbegeisterung’ Hitler had zeker wel massa's geënthousiasmeerd, maar had zich nooit in dienst van een heersende klasse gesteld. Het komt erop neer, dat Haffner een fictief onderscheid maakt; zowel het Italiaanse fascisme als het nazisme hebben hun regiem aan de heerschappij van een klasse weten te ont-

[p. 84]

trekken. Op pagina 149 suggereert Haffner, dat Japan zich ten opzichte van de Duits-Russische oorlog als lachende derde (‘kalt lächelnd’) opstelde. Het tegendeel is waar; Japan zag liever dat het Duitse potentieel tegen de westelijke geallieerden werd geconcentreerd, zodat het vergeefs tussen Moskou en Berlijn trachtte te bemiddelen. Op dezelfde bladzijde beweert Haffner, op grond van het Driemogendhedenpakt, dat Duitsland niet verplicht was om de vs de oorlog te verklaren. Het Driemogendhedenverdrag kwam inderdaad neer op defensieve alliantieverplichtingen, maar Hitler was reeds voor Pearl Harbor tot de overtuiging gekomen, dat een Amerikaans-Duitse oorlog onvermijdelijk was en daarom wilde hij best ingaan op een Japans voorstel om samen tegen de vs te vechten en geen afzonderlijke vrede te sluiten. Die solidariteit scheen Hitler niet een te hoge prijs te zijn voor een Japanse oorlog tegen de vs, die Duitsland - naar Hitler hoopte - in het westen zou ondasten. Met andere woorden: de Duitse oorlogsverklaring aan de vs was niet de volslagen irrationele beleidsdaad die Haffner ervan heeft gemaakt. Hij heeft zich tot die interpretatie laten verleiden, omdat Hitler volgens hem sinds december 1941 de nederlaag onvermijdelijk achtte en alleen nog maar nastreefde er een wraakgierig en catastrofaal stempel op te drukken. In het kader van deze beeldvorming heeft Haffner ook veel te gemakkelijk Hitlers ideaalik Frederik ii de Grote weggepoetst. Mijns inziens wijst Hitlers identificatie met de Pruisische koning erop, dat hij hoopte op een ‘Voorzienigheid’ die zijn taaie volharding tegenover een vijandelijke overmacht zou belonen met een breuk in de vijandelijke coalitie. Het is uiterst geforceerd om aan te nemen, dat Hitlers beleid reeds een jaar voor Stalingrad geheel op de ondergang van zijn rijk was aangelegd; hoop doet leven en het lijkt mij - gezien ook zijn reactie op de dood van Roosevelt - dat Hitler tot vlak voor zijn zelfmoord op intergeallieerde onenigheid is blijven hopen. Hier schuilt mijns inziens de voornaamste zwakke plek in Haffners stoutmoedige boek, want de suggestie dat Hitlers beleid sinds 1941 nog slechts als een moordzuchtig ‘Sein zum Tode’ kan worden geïnterpreteerd - ‘Der Politiker Hitler dankte in Dezember 1941 endgültig ab zugunsten des Massenmörders Hitler’ - betreft nu eenmaal een kernprobleem van de moderne geschiedenis.